Wij helden

[Uit een bespreking ‘Wie leeft is een held’ in de Nieuwe Rotterdamse Courant, 28 december 1957]

Uit een bespreking ‘Wie leeft is een held’ in de Nieuwe Rotterdamse Courant, 28 december 1957: (...) Terecht of ten onrechte, dat doet er weinig toe, meenden velen van deze jonge generatie in Vinkenoog iemand te herkennen, die voor hen op de juiste manier op hun tijd reageerde. Ook Wij helden, geen autobiografie, maar een ‘roman-verhaal’, lijkt geschreven als een gelijkenis voor deze tijd, en als zodanig zullen we het in de eerste plaats bekijken.

In de eerste hoofdstukken wordt de levensloop gevolgd van een zekere Viktor, die nog het meest lijkt op Vinkenoog zelf, hoewel het gaandeweg duidelijk wordt, dat hij, in zijn reactie op het leven, ‘iedereen’ vertegenwoordigt, dat wil zeggen, zijn generatie. Kenmerkend nu voor deze generatie, zo begrijpt men uit dit relaas van Vinkenoog, schijnt te zijn een volstrekte afzijdigheid, een ‘glimlachend afwezig zijn’, een houding van ‘jullie doen maar’ tegenover de ouders, ‘het gaat ons echt niet aan’. Vinkenoog, Remco Gampert, zoals we ons uit zijn verhalen herinneren, en Van het Reve, om er enkelen te noemen, bekijken het leven met de verwonderde blik van het kind, dat zich een weg baant door de mooie en soms minder mooie en soms schrikaanjagende stellages, die de ‘anderen’, de ouderen, op vernuftige, zij het ook volslagen zinloze manier overal hebben neergezet, vreemde bouwwerkjes door de tijd heen: hier een crisis, daar een Spaanse burgeroorlog, dan een monsterlijk monument: een echte oorlog, vervolgens een lustprieeltje, bevrijding geheten, dan een reusachtige koelkast, koude oorlog genaamd. Het staat er allemaal, het kind loopt er doorheen, maar het oordeelt niet, het reageert primitief, volstrekt naar zijn eigen belang, het begrijpt er niets van, behalve dat het een krankzinnige boel is.

Zo ongeveer is de achtergrond van deze eerste biografische

[p. 167]

hoofdstukken over Viktor. Passend bij deze geestesgesteldheid is de nuchter constaterende telegramstijl, waarin deze hoofdstukken zijn geschreven, op zichzelf een commentaar: men kan toch echt niet zoveel tijd verknoeien aan beschrijven, laten wij de stof van tien romans over jongensleven nu eens in dertig bladzijden samenpersen. Vinkenoog doet dit heel goed. We weten alles wat we willen weten over het politiek linksgerichte gezin, waarin Viktor opgroeit en dat als hij nog als kind met zijn blokken speelt zich zo druk maakt over Spanje. Binnen twee bladzijden is dat ook al weer verleden, de vader is weggehaald, het is volop bezetting, en wat voor Viktor voorlopig telt, alleen zijn belang is, dat is de verhouding tot zijn moeder.

Wanneer die onmogelijk wordt maakt Viktor, zo afzijdig als het maar kan, gebruik van een van de stellages door de ouderen neergezet. Hij neemt in het bezette land dienst, kennelijk bij de Duitsers, al worden die niet bij naam genoemd. Er staat alleen: ‘In het opleidingskamp trok Viktor onmiddellijk het uniform van die jaren aan’, een typerende zin, omdat de verantwoordelijkheid voor de ideologie achter het uniform wordt afgewezen, het uniform is toevallig, het was het in die jaren gebruikelijke, dat is alles. Hierin zit bravoure, uitdaging en opzettelijkheid, zoals ook in een passage later, als Viktor in Frankrijk is terechtgekomen ‘tijdens de periode die men de koude oorlog noemde’. Hoe dit ook zij, de bedoeling blijft duidelijk: ‘Jullie doen maar, wij trekken ons er niets van aan.’

Waarvan trekt deze jonge generatie zich wel iets aan? Als we Simon Vinkenoog tenminste even willen zien als een representatieve vertegenwoordiger van het deel van het naoorlogse geslacht, dat de leuzen van hun vaders om allerlei redenen niet zo maar heeft overgenomen. Wat eigenlijk het meest opvalt in Zolang te water, en even sterk in Wij helden is het element van protest achter de bravoure, met achter dit protest een grote gevoeligheid en kwetsbaarheid. Kenmerkend voor bijvoorbeeld de experimentele dichters van na '50 is in de laatste aanleg, dat zij zich alles aantrekken, vele van de spanningen van deze tijd in hun poëzie verwerken. Hun afzijdigheid is schijnbaar, is verontwaardiging verborgen achter koele onverschilligheid, is verstarde woede, woede en angst die naar binnen zijn geslagen. Daarachter staat een grote mate van wantrouwen in wat met hen en met de wereld

[p. 168]

wordt uitgespookt, het wantrouwen dat in Engeland schuil gaat achter de lompheid van de ‘Angry Young Men’, in Amerika achter de onverschilligheid en de hang naar zekerheid, die bij de universiteitsjeugd is opgemerkt. De gemeenplaats om deze geestestoestand te beschrijven is ook alweer bij de hand: een ‘crisis van vertrouwen’, die daarom niet minder werkelijk bestaat.

De kwetsbaarheid is in Vinkenoogs Wij helden al even evident. De tekst op de omslag vermeldt als enige eigenschappen van de problemen in deze tijd, die in Viktors levensververhaal zouden zijn opgesloten: de onbarmhartigheid, het onbegrip, het gebrek aan innerlijke vrijheid en de druk van het conformisme. Wij helden is niet zozeer een beschrijving van deze problemen maar vooral een reactie op wat we niet problemen, maar eerder klachten zouden willen noemen. Waarom boudeert de naoorlogse generatie, waarom blijft ze met de ogen naar de muur in een hoek zitten? Omdat ze denkt niet begrepen te worden en begrip nauwelijks verwachten van de machthebbers, die ze niet eens vertrouwen.

In deze houding schuilt natuurlijk veel zelfmedelijden, pathos, waarvan Vinkenoogs verhaal bepaald niet vrij is. Wat gaat er namelijk met zijn Viktor gebeuren? Als hij op weg is naar Zuid-Amerika, laat Vinkenoog hem even in de steek om ons te verhalen over de jeugd van een ongelukkig meisje Susana, dat Viktor later tegen het lijf zal lopen, als zij als rijpe vrouw in Montevideo als prostituée is gevestigd.

Dat klinkt allemaal nogal vreemd, maar zoals Vinkenoog ons dit voorstelt is het amusant, af en toe met Du-Perroneske trekjes, goed, droog verhaald en voortdurend met een onderstroom van gevoeligheid, die ons bij het relaas betrokken houdt. Daarom lijkt het geheel minder larmoyant dan het eigenlijk is, met deze Viktor die eerst onmogelijke dingen verwacht van een vriendinnetje Chiula, dat hem alleen maar op beminnelijke manier exploiteert, en daarna wel heel hevig van streek raakt van Susana.

Afgezien van de overtuigingskracht waarmee deze scènes zijn beschreven, begint men steeds meer in de authenticiteit van het verhaal te geloven, naarmate men het minder letterlijk neemt en zich sterker laat beheersen door de wanhoop, belichaamd in Vinkenoogs Viktor, die in een wereld waarin hij als ‘vreemdeling’ voorbijgaat zichzelf pas voelt als iemand die echt bestaat in de verhouding met deze toevallig ont-

[p. 169]

moete vrouwen. Er is hier iets van een kinderlijk, of menselijk zich vastbijten in de ander om zichzelf als een geheel, waaraan echt iets is gebeurd, te herkennen, een verlangen dat voor Viktor niet verwezenlijkt wordt. Wat Vinkenoog zo dus in zijn verhaal over zijn Viktor, in wie we ‘iedereen’ van zijn generatie moeten zien, bij elkaar heeft ‘gedroomd’, geeft ons de verklaring van zijn even ironische als pathetische titel: Wij helden toegelicht nog door een citaat van Robert Margerit, die de mens een lafaard vindt omdat hij het leven accepteert en tegelijk een held, alleen al omdat hij leeft. Als men er zo over denkt kunnen vragen over het waarom en het hoe van dit leven voorlopig beter achterwege blijven.