Vogelvrij. Bouwstenen 1963-1967

[p. 39]

Karel Appel, de Vrije Kijker

Een retrospektieve van Karel Appel openen? Hij begint pas. Hij beheerst de techniek van het spelen, en zijn lering is vermaak. Een prospektieve open ik: vierenveertig jaar voorstudie en vrijetijdsbesteding, en morgen of overmorgen het eerste schilderij.

Ik ben blij, dat ik hier mag staan om u te vertellen, dat ik over Karel Appel niets kan zeggen, omdat hij het télkens opnieuw zélf zegt - in zijn beeldende taal, die zich niet in de mijne laat uitdrukken.

Ik kan mijn rood, mijn blauw, mijn wit niet leggen naast zijn rood of blauw of wit, ik kan zijn vogels niet voor anderen doen vliegen, ik kan slechts met mijn schrijvende handen tasten naar hetzelfde onzegbare in mij, dat zich in totale overgave aan het nog onontgonnen gebied, dat toekomst heet, voortdurend wil uiten.

Ik open een retrospektieve? Het is een grammatikale onmogelijkheid, een knipoog naar de tijd, een profetie achteraf, een herinnering, een nabeschouwing, een oponthoud onderweg, een geschiedenisles en wat lust voor de ogen.

Ik kan niets over Karel Appel zeggen, omdat niemand

[p. 40]

ziet met mijn ogen, en al het overige al werd gezegd: hoe elk mens zijn eigen ogen maar hoeft te openen, te geloven en te vertrouwen, om te herkennen en te begrijpen, wat met brandende tekens aan zijn vallende muren staat: dat de tijden veranderen, en de mens verandert mee, en zijn kunst groeit onder zijn handen vandaan, en zijn arbeid wordt hem ontnomen, en zijn tijd zal hij leren benutten voor zichzelf, inplaats van andermans routine te verrichten.

Ja, de mens zal, volwassen geworden, zijn jeugd weer moeten hervinden, om mee te kunnen blijven spelen, om te overleven.

Hij zal zo òpen moeten blijven staan tegenover het leven, als het vragende kind dat o zo graag alles wil weten:

dat kinderen als bij wonder uit de buik van hun moeder komen

waarom de zon zo stralend aan de hemel staat

hoe het komt dat sterren schitteren

en of het waar is dat alles wat je ziet je eigen verbeelding is...

Oprecht betreur ik het feit dat de westerse mens anno 1965 zo bezeten is van en verslaafd geraakt is aan zijn arbeid. Als ik zie hoe hij zijn geestvermogens, zijn energie en kreativiteit verbruikt in een race naar materieel bezit en komfort, en geen acht meer slaat op waarlijke dingen.

Alsof het leven bestaat uit routine, automatische handelingen, gekonditioneerde refleksen en onbeantwoorde vragen.

Alsof het menselijk tekort niet wordt aangevuld door het blijven stellen van vragen, verwarmd door de zon die schijnt, verfrist door de regen die valt, verhevigd door het kind in je dat gewetenloos meespeelt, in het bewust-

[p. 41]

zijn dat het leven een spel is, dat zo goed mogelijk gespeeld moet worden, terwijl het ik niet kan winnen, maar ook niet verliezen.

Hoe begenadigd en uitverkoren is degeen, die men bij gebrek aan beter: de kreatieve mens noemt: de kunstenaar, de man van de wetenschap die zijn ingevingen vertrouwt, de mens die bewust probeert te leven.

Ik zing een loflied op de kunstenaar, die kind is gebleven.

Want hij speelt, hij rotzooit maar wat aan, het gaat hem immers om het plezier van het spelend scheppen. Het gaat immers om de scheppings-daad, het nog nooit eerder gemaakte, het nog ongeziene, een verandering, een omwenteling, IN de leegte, die schepping heet, en waarin àlles al bestaat? Want geef het maar namen, noem het maar op, of het bestaat!

Het zijn dingen, die in verband met de zogeheten moderne kunst al eerder zijn gezegd, omdat het zulke koeien van waarheden zijn.

Het onverwachte, zegt Apollinaire. ‘L'imprévu.’

Altijd iets anders, zegt Spoerri. ‘Toujours autre chose.’

‘Een dier, een nacht, een schreeuw, een mens, of dat alles samen’, zegt Constant. Of, zoals Appel het iets anders zegt:

‘Schilderen is het voorafgaande vernietigen. Ik probeer nooit een schilderij te maken, maar een stuk leven. Het is een schreeuw, een nacht, als een kind, een tijger achter tralies.’

En ik zeg: vind maar alle namen, want het is alles, je mag er in zien wat je ogen er in zien, het ligt voor de kijker en zijn kijkers klaar om ontdekt te worden: je haalt er maar uit, wat je er in stopt, en wat Appel er vanuit zijn scheppingsdrang in heeft kunnen leggen. Liefst ‘alles’.

Ik liep eens rond op een tentoonstelling, hier in dit museum gehouden, en zag hoe een 6-jarig meisje met

[p. 42]

haar moeder naar een schilderij van Karel keek.

‘Kijk, mama, een paardje!’

Waarop de moeder zich naar het naam- en titelkaartje overboog, zich weer oprichtte en enigszins vermanend zei: ‘Nee, schatje, het is een struisvogel! Lees maar!’

Ik kon niet tussenbeide treden, deze verkeerde les ongedaan maken, deze konditionering van het kinderlijk oog dat nog ziet wat het ziet, achterhalen.

‘Make it new’, vermaande Ezra Pound de jonge dichters die bij hem langs kwamen. Het is allemaal al gezegd en geweest, maar maak het nieuw. En zoals een schrijver slechts kan schrijven over datgene wat zich voor zijn zintuigen afspeelt op het moment dat hij schrijft, zo kan de schilder slechts datgene maken, wat zich onder zijn handen afspeelt op het moment dat hij schildert. Karel Appel weer: ‘Zie je zo sta je er voor, een hand vol verf klaar, je hand is gestrekt, het linnen wacht, het wacht onbevlekt, maar het weet wat het wil, het wil, ja wat wil je, mijn hand komt dichterbij, mijn ogen vervormen het doek dat wacht, als mijn hand vol kleuren en mijn oog vol vormen het doek raken, trilt het doek, de inwijding is begonnen, de worsteling om hand en vormen, oog en doek éen te maken: en daaruit ontstaat dan het dier...’

En hij wil niet vooropgezet schilderen, Karel Appel: hij zal dus niet zeggen: nu maak ik een paard, of een struisvogel, een huilende krab, een schreeuw, een sprookje of een nachtmerrie, nee: hij doet maar wat.

Hij doet maar wat, maar met wélke overgave!

In de eenzaamheid van een ruimtevaarder, in een nog nooit eerder geziene kosmos schept hij zich een dier, een gebaar, een beweging, een storm, een teken van leven.

Een van de russische ruimtevaarders, Leonof of Beljagof nam een schetsboek en kleurkrijtjes de ruimte mee in, om weer te geven wat hij zag. Deze ruimtevaarder onder-

[p. 43]

scheidt zich in niets van de modeme kunstenaar, die zich ook van zijn werktuigen en materialen voorziet om zijn eigen innerlijke ruimtereis weer te geven, omdat elke scheppingsdaad een oponthoud is op de weg, die de scheppende mens aflegt, de stap tussen verleden en toekomst, het moment dat noch prospektief noch retrospektief is, maar éen enkel ogenblik ligt daartussen, in het hier en nu. Van u. Van Karel Appel. Van mij? Van allen.

Er bestaan geen spelregels voor de kunstenaar, dan de ene en onverbiddelijke eis: hij zal het beste van zich geven, als hij zich overgeeft aan het werk dat hem wacht, de verantwoordelijkheid die hij draagt en het plezier waaraan hij zich volledig moet gewonnen geven.

En dan, het spreekt bijna vanzelf, hij heeft ALLE vrijheid, hij laat zich niet binden of vastleggen door vormen en stijlen, opvattingen en theorieën. Ook deze is maar nonsens. Ook dit ben ik maar. En mijn visie. Mijn taal. Mijn woorden, waarmee ik graag de tentoonstelling van Karel Appel open. Het is een kleurrijk en vrij huwelijk, 20 jaar liefdeleven in verf, gevierd in een levend museum.

(Tekst gelezen in de aula van het Amsterdamse Stedelijk Museum t.g.v. de opening van een overzichtstentoonstelling van het werk van Karel Appel, 25 juni 1965.)