Vogelvrij. Bouwstenen 1963-1967

[p. 26]

Spontaan Proza voor Karel Appel

eerste boodschap aan mij zelf en andere kijkers¹
tentoonstelling provinciaal museum s'-Hertogenbosch.
november-december 1964.
leeg begint hij, en de hele kosmos is zijn win-gewest.
hij maakt zich van alles meester.
niets ontkomt aan zijn trefzekere blikken en
niets ontgaat hem van dat alles.
want hij is dat alles, hij hoeft maar te kiezen, als het
moet in éen adem, in éen nacht² - het ligt boordevol zo
maar voor het opscheppen,
hij hoeft maar te rapen, te hozen en over te brengen:
het ligt trillend gereed voor de eerste (Adam's) blik,
en het gaat leven en het wordt naamgegeven -

1 Eerste boodschap: ik moet dit wel binnen de grenzen van het redelijke houden.

2 Ook de nederlandse dagbladen wijdden enkele maanden geleden enige aandacht aan het feit, dat de nederlandse schilder Karel Appel, een dag voor de opening van de tentoonstelling Dokumenta (in Kassel, Duitsland) aanwezig op het tentoonstellingsterrein, teneinde te waken over de plaatsing van zijn uit Parijs verzonden grote schilderij, gedurende de nacht een nieuw schilderij maakte, toen het eerstgenoemde niet op tijd arriveerde.

[p. 27]

 

en hij staat er, Zeer Zeker Zichzelf, niet in, niet uit,

 

noch naast bij te kijken:

 

want Hij is de schepper. Hij heeft het gemaakt.¹

 

En telkens opnieuw verricht hij het wonder. Hij schept.

 

Hij is een schepper en zijn naam is Karel Appel.

 

Dat is, nu we het over hem hebben, en niet over een

 

van de andere scheppers.²

 

Want in elke mens schuilt die schepper, ieder mens is

 

die Adam, die eerste kijker - die begint te kijken en

 

te onderscheiden, te doorzien en te weten.³

Weten, dat de kunst niet datgene is, wat de mens maakt, maar dat wat de mens ziet.

Dat wat de mens ziet: het leven.

Dat wat de mens ziet: het leven dat de mens het leven heeft gegeven.

Kunst is het leven in kwadraat (leven²), in veelvoud, onvoleindigheid, ∞, ins (onnoembare) Blaue hinein. De kunst is een ‘voortbrengingsdaad’⁴, door de kunstenaar volbracht in een toestand, waarbij zowel buiten binnen, als binnen buiten is⁵, het verschil tussen geest en mate-

1 Voor de ingewijden: Woonde van 1921 tot 1950 in Amsterdam, schildert sinds z'n vroegste jaren, 3 jaar Rijksacademie voor beeldende kunst. Mede-oprichter van de experimentele groep Holland, Reflex, en de Cobra Internationale. Woont sinds 1950 in Parijs. Reizen, met schilderijen, over de hele wereld. Guggenheim-prijs 1960. In alle musea.

2 ‘Er is méer dan éen Klaas. Maar Karel Appel is er éen van.’ Robert Jasper Grootveld.

3 Aldous Huxley: ‘I was seeing what Adam had seen on the first morning of his creation: the miracle, moment by moment, of naked existence.’

2 ‘Er is méer dan éen Klaas. Maar Karel Appel is er éen van.’ Robert Jasper Grootveld.

4 Het verschrikkelijke woord is van Constant anno 1948 - het is duidelijk in zijn orgastische daadkracht.

5 Parijs Sorbonne-professor Stéphane Lupasco, natuurkundige, heeft in studievertrek en laboratorium, volgende in de voetsporen van Teilhard de Chardin het bestaan voorondersteld en geschapen van een tegen-aarde (waarover ook Harry Mulisch spreekt in zijn Voer voor psychologen, pagina 41).
Een biologisch mutatie-proces, logistisch en exakt-fysisch aangetoond - de sterren en planeten, melkwegen en melkwegen van levende melkwegen van dit ‘Univers inverse du nôtre’ ziet Lupasco geïllustreerd door de doeken van Karel Appel en de gedichten en inkttekeningen van Henri Michaux. Het is de bestaande eenheid van alle tegenstellingen, de oneindige ruimte waar de uiteinden van elk onderdeel zich in elkaars begin en einde ontmoeten, de plaatshebbende action van een van de eerste (kunsthistorisch gezien) action-painters: Appel, die deze aarde mede leert scheppen.

[p. 28]

rie is opgeheven¹ - en hij in de meest totale overgave staat aan datgene wat komen gaat.

Want in de toekomst ligt de schepping nog, die de mens baart.

Hij zal weten concentreren en wachten. Wachten. It's all in the game.²

Het heeft jaren moeten wachten, tot het zich bij Karel Appel kon openbaren en dit wachten geldt slechts diegenen die het niet eerder konden zien, die het niet zagen, die het niet wisten, en het misschien nóg niet weten.

Want het is er altijd geweest, het zal er altijd zijn en

1 E = mc² enz.
Ook geheten de vierde (i.c. de zesde) dimensie.

2 ‘Those of us who play the game of “applied mysticism” respect and support good gamesmanship. (En in dit geval: vooronderstellen enige kennis van de Engelse taal.) Yon pick out your game. You learn the rules, rituals, concepts. You play fairly and cleanly. You don't confuse your games with other games. You do not impose your game rituals on others' games. You win today's game with humility. You lose tomorrow's game with dignity. Anger and anxiety are irrelevant because you see your small game in the context of the great evolutionary game which no one can win and no one can lose.’ Timothy Leary, redakteur van The Psychedelic Review (Millbrook, N.Y., USA) op het 14e Intemationale Congres voor Toegepaste Psychologie, Kopenhagen 1961.
Sleutelwoorden, kunstakademieleerlingen: fair - clean - learn the rules and respect them - ken de rituelen. Begrijp ze. Neem deel. Ken je eigen spelregels. Win en verlies zonder angst en woede, want je kunt niet winnen en je kunt niet verliezen.

[p. 29]

blijven - het wordt genaamd: de kreativiteit. Het is een wonder, dat bestaat: elk kind, elke psychopaat¹, elk mens, elk volk zijn kreativiteit, en daarnaast nog die wondere kreativiteit, die wakker blijft na de kleutertijd, de puber-tijd; levend aanwezig bij de uiterst gevoeligen, de meest onkwetsbaren der kwetsbaren: de kunstenaars.

De sterken, die nog kunnen open-baren, omdat hun ogen open zijn gebleven - op éen netvlies honderd-dertig-miljoen recepter-cellen - en zich nooit voor het wonder hebben gesloten.

Het wonder, dat leven heet.

De kunst: geen dekoratie voor gevoelige tevreden zielen, maar beroering van de rebellerende ziel - ja, de moderne kunst haalt de wonderen van overal (d.w.z. niets en nergens uitgesloten): op de schroothopen, in de afvalemmers, op de vuilnisbelten, in bossen en langs weilanden, tussen het onkruid rond de fabrieken, in de achterwijken, ondergedoken in spoorwagens of gevangenissen, aan stranden en in de lege ruimte.

De moderne kunst wordt overal gemaakt: in salons en paleizen, in laboratoria en boerderijen, naast leerlooiersbedrijven, tussen schuren en stallen, op hokken en zolders, in volkstuintjes en arbeidersachterkamers, overal: bij de onbewoonbaar verklaarden en in de tehuizen voor onbehuisden, tussen duiven en koeien en adelaars - want ja, de kunst van hier en nu is veelomvattender dan die van alle tijden, bevat meer kommunikatie dan die van vroeger, het verleden - de kunst van nu is zo uiterst puur, intens en volledig, en ook zo schrikbarend kortstondig

1 Vanwaar de experimentele interesse (het experiment leeft) voor kunstuitingen van kinderen en krankzinnigen, zoals die in verschillend verband, internationaal bijeengebracht, op diverse congressen, tijdens diverse tentoonstellingen worden vertoond of anderzins (van pocket tot kunst-boek) aanschouwd.

[p. 30]

als ‘het leven dat we doorijlen als een bliksemschicht die de hemelen splijt’¹ - zo onomvattelijk vol wonderen, dat elke sekonde meerdere dimensies rijker wordt, en dat niet slechts door een toename van kommunikatie, methodiek en fysieke energie², maar ook rijker aan een intuïtief doorschouwend richtingwijzend vertrouwen, geloof en weten, dat de kunstenaar kent & merkt, kenmerkt.

Het kennend bewust-zijn, dat in iedere mens de mythische figuur schuilt: een Apollo, Ik, J.C., Oedipous, Orpheus, Pan en Prometheus - die zijn vuur heeft gestolen van de goden, en het brandende houdt - omdat in ieder mens leeft een leven met brood en spelen.

De technisch-ontwikkelde, rationalistisch funktionerende mens van de laatste paar honderd jaren heeft het nooit aan spel ontbroken: show en business, zijn mens erger je niet-spelen puilden de feestwinkels uit, en het heeft hem nimmer aan huisbakken gezelligheid ontbroken, maar waar zijn z'n heilige spelen, z'n grote rituelen?

Van wie is het Carnaval nog anders dan van de Burgers (die Laatste Desperado's), waar zijn de heksenkermissen en andere passiespelen, de heldenepossen en geheiligde processies?

Wat kreeg de slapende mens van zijn wélwetend rationaliseren anders dan: een massale psychose, die haat zaait, en heerst onder de noemer angst, en die we herken-

1 Het citaat is van Carlo Emilio Gadda, die in zijn La Cognizione del Dolore verstaat: ‘Het duistere leed welks oorzaak en welks symptomen de wetten en de universele wetenschap aan de grote leerstoelen blijven ontkennen en dat men in zich draagt gedurende het leven, dat we doorijlen als een bliksemschicht die de hemelen splijt, en dat iedere dag zwaarder wordt en waarvoor geen genezing is’.

2 De informatie, opgeslagen in de hele wereld, wordt geschat op een aantal informatie-bits, dat ligt tussen 4,6 × 10¹⁴ en 4,6 × 10¹⁵ - het aantal feiten neemt met 2 miljoen per sekonde toe.

[p. 31]

nen aan zijn symbolen: de dood, de god van de oorlog, de maaier en van bloed druipende?

Zijn SS-image, duizenden malen op boekomslagen in de ruiten van buikbandjes-dragende tijdschriftenzaakjes¹.

Zijn grootste, allerlaatste krachten (hij moet het er mee maken) kreeg de slapende mens: hij werd heer en meester, en een paddestoel verderf zaaide driehonderdduizend doden de sekonde.

Dit is de tijd der laatste mensen. Nu wordt het tijd voor de Ontwaakten. Het zijn de kunstenaars (‘hun tijd vooruit’) en andere gelovigen, die het leven inhoud zullen geven.

Want de kunstenaar die ziet, geeft de mens zijn ogen.

Die mens kan, als eens Adam, opnieuw zijn omgeving namen geven, want je mag het zelf zien, je hoeft de titel niet te geloven - het is óok maar een mens: zijn naam Karel Appel) en leren opnieuw of voor het eerst de kleuren kennen en herkennen, de vormen voelen en ondergaan, de geuren ruiken en de sensaties proeven.

Want er is geen andere kennis dan die van het zelf-ervaren. Het zit erin. Je kunt het er allemaal uithalen. Elk mens kent de ervaring. Je staat er vlak tegenover.

Het heet: ‘natuurschoon’, ‘een kunstvoorwerp’, ‘een spiegel’.

Je bent het zelf, al heet het ‘naakt’ en dateert het van een ander jaar. Het gebeurt met jou, het behoort tot jouw weten, het is in jou aanwezig, het huilt als een krab, het schreeuwt als een aanklacht, het vecht met vogels en bloemen, het is een menselijk landschap dat liefde heet,

1 Pomografie bestaat niet; er zijn slechts mensen die er in geinteresseerd zijn.

[p. 32]

het is een ruiter te paard dat de Rosenbergs¹ draagt, een menstekenend beest in de nacht tot stilte gestold, het is de schreeuw van een pasgeboren, vragend kind om vrijheid die mééleeft, het kan een portret zijn dat je naam draagt², of zijn geheten ‘een hurricane’ (1960, 113 × 97) - je zult het zelf moeten zien, voordat je jezelf kunt herkennen.

Het gaat om jouw ogen. Jij bent de enige kijker. Niemand anders kijkt uit jouw ogen.

Ik kan het je niet leren, ik kan het je wel leren,³ maar ik kan niet uit jouw ogen kijken, dat moet je zelf doen.

Ook daarom is de kijker altijd kunstenaar.⁴

Omdat je bij Karel Appel zelf zult hebben leren kijken.

(Amsterdam 12-13 oktober 1964. Tekst voor een katalogus, uitgegeven t.g.v. een overzichtstentoonstelling van het werk van Karel Appel in 's-Hertogenbosch, november-december 1964.)

1 Het op deze tentoonstelling aanwezige schilderij De veroordeelden is een hommage aan het echtpaar Ethel en Julius Rosenberg, aan wie de amerikaanse maatschappij het doodvonnis voltrok (anno 1953).

2 Heer Smeets! Wie dan ook.

3 Of een der andere heren van openbaar kunstbezit, of pierre, of hh kritici, andere katalogiserende recensenten - vlijtig wordt er gewerkt.

4 of uitvinder, held, avonturier, verzekeringsambtenaar, gangster, miljonair, melkboer, geleerde, schilder, heilige, danser, genie, beeldhouwer, spion, taxi-chauffeur, piloot, bergbeklimmer, grafikus, parachutespringer, schrijver, bakker, lezer.