Mijne herinneringen uit den Anglo-Boeren-oorlog

[p. 127]

Afscheid van ons Kommissariaat.

Orders kwamen van den kommandant-generaal, die toen ongesteld was en te Hectorspruit-station vertoefde, dat wij zoo spoedig mogelijk langs de spoorlijn naar Hectorspruit moesten komen. Ik kon de kommando's gedeeltelijk per spoor vervoeren; doch de regeling van den spoorwegdienst was nu ook uit haar verband gerukt en alles ging ongeregeld en onzeker; zoodat het grootste deel der kommando's en de meeste trekdieren niet per spoor konden vervoerd worden, maar ‘trekken’ moesten.

Te Krokodilpoort-station was de toestand niet beter dan te Nelspruit en het zelfde moet getuigd worden van Kaapmuiden. De meeste machinisten en vele burgers, die op de stations den drank hielpen vernielen, waren, zooals zij beweerden, van den reuk van den drank zoo opgewonden geraakt, dat men de vreemdste dingen zag gebeuren. Met zwaar geladen treinen werd 40 mijl per uur over den moeielijken weg afgelegd; een treurig ongeluk bleef dan ook niet uit. Twee treinen van de tegenovergestelde richting komende, liepen op elkaar, waardoor verscheidene burgers en dieren verongelukten. Jonge, opgeschoten burgers vuurden vanuit den trein op het wild, dat zij langs het spoor zagen of meenden te zien, waardoor ook menig ongeluk gebeurde.

Deze treurige gebeurtenissen droegen er mede geenszins toe bij den stand van zaken en den geest der burgers te verbeteren. Het was niet in hoofdzaak te wijten aan het feit dat de officieren weinig contrôle meer hadden over hun burgers; het was alsof de duivel losgelaten was en zijn best deed zich zoo goed mogelijk onder ons te vermaken.

Hectorspruit is het voorlaatste station voor men aan de Portugeesche grens komt en ongeveer zeventien mijl van Ressano Garcia. Alle commando's hielden hier halt en het plan was een eindweg Noordwaarts te trekken en daarna in Westelijke richting bij Lijdenburg de bergen

[p. 128]

over te gaan. Den zelfden dag dat ik te Hectorspruit aankwam, vertrok President Steyn met een escorte van 100 man, langs dien weg. Generaal Buller was gekampeerd te Glyn's mijnen bij Spitskop en bij de Sabie, zoodat hij met weinig moeite den bergpas bij Mac-Mac en Belvedère had kunnen bezetten en de wegen afsluiten, waar langs wij voornemens waren te trekken. Hoewel nu kommandant, later vechtgeneraal Gravett, met een niet al te sterk kommando een pas bezette, was hij zelf ook steeds in gevaar om door een flankbeweging vanuit Lijdenburg afgesneden te worden.

Den zestienden September kon men te Hectorspruit een tooneel aanschouwen dat moeilijk getrouw te beschrijven is. Hectorspruit is een van de vele, niet aantrekkelijke stations langs den Delagoabaai-spoorweg, gelegen tusschen de Groot-Krokodilrivier en de sombere, zwarte koppies of randjes uitloopers van de Kaapsche bergen en de lage velden, beter bekend onder den naam van het Boschveld, een streek bijna dichtgegroeid van de zwarte steekdoornbosschen, waar men, indien men er midden in is, slechts de lucht boven zich en het plekje aarde waarop men staat, kan zien.

In September is het in het Boschveld gewoonlijk droog en dor en is de hitte er zoo stekend, dat alles er nog somberder en onherbergzamer uitziet.

Het station was propvol spoorwagens, beladen met alle soorten van goederen en een onnoemlijk aantal personenwagens. Het perron en de omgeving krioelden van de menschen, allen even gehaast en gejaagd. De een pakte in, de ander pakte uit, de een snuffelde de rijtuigen door, de ander was aan het buitmaken. De meesten echter doolden doelloos rond. Zij wisten eigenlijk niet wat te doen of wat er gaande was, wat er gedaan moest worden of wat er gedaan zou worden. Alleen natuurlijk de officieren waren druk bezig zichzelf en hun burgers van proviand, ammunitie enz. te voorzien.

[p. 129]

Ik had nu een van de onaangenaamste plichten te vervullen die mij tot dusverre waren opgelegd, n.l. de burgers bij elkaar te roepen en hun mede te deelen dat zij, die geen paarden meer hadden, allen met den trein naar Komatiepoort moesten gaan en zich aansluiten bij den aldaar vertoevenden toenmaligen generaal Jan Coetser; terwijl zij, die nog paarden hadden, zich den volgenden morgen bij mij moesten aanmelden en door de lage velden vertrekken. Eenige burgers riepen uit: ‘Wij worden nu weggegooid, in den steek gelaten, omdat wij geen paarden meer hebben. Dit is niet billijk.’ Andere zeiden dat zij tevreden zouden zijn, wanneer ik met hen medeging, want zij kenden generaal Coetser niet.

De kommandant-generaal kon mij niet toestaan naar Komatiepoort te gaan, omdat hij mij bij de andere kommando's niet kon missen. De verwijten van het voetvolk waren echter talrijk en vele waren gegrond. Ik deed mijn best allen tevreden te stellen en velen weenden als kleine kinderen bij het afscheidnemen.

Komatiepoort was natuurlijk het laatste station, dreef de vijand hen nog verder, dan moesten zij de Portugeesche grens over en zich aan de Portugeezen overgeven. Ook kon men het wagen door Swazieland te ontkomen of langs de Lebombo-bergen over Leydsdorp, waarlangs dan ook eenige honderden later zijn ontsnapt. Als men het laatste pad nam, kon men echter evengoed met mij samentrekken. Langs dezen weg is dan ook generaal Coetser met een klompje burgers uitgevlucht, toen de vijand, zooals men verwachtte; op Komatiepoort aanrukte en er, hoewel er meer dan 1800 man met kanonnen waren, geen tegenstand werd geboden.

Ook een zekere Pienaar, die zich op Portugeesch grondgebied generaal noemde, vluchtte met 800 man de grens over. Allen werden ontwapend en naar Lissabon gezonden.

Het einde van den strijd aldaar was dus, zooals menig burger het gevreesd had; n.l. schandelijk, en tot den

[p. 130]

huidigen dag beklaag ik nog de burgers, die te Hectorspruit zoo tegen hun zin naar Komatiepoort moesten gaan.

Gelukkig had men nog genoeg tegenwoordigheid van geest en tijd gehad Long Tom en de andere kanonnen op te blazen; doch een ontzettende hoeveelheid proviand moet daar in handen van den vijand zijn gevallen.

Te Hectorspruit waren reeds een tiental kanonnen van verschillend kaliber opgeblazen, benevens vele andere zaken begraven, die wellicht eens door het nageslacht zullen worden teruggevonden.

Onze wagens stonden geladen en wij waren gereed den volgenden morgen de woestijn in te trekken en afscheid te nemen van ons kommissariaat en onze magazijnen. Hoe zou het nu gaan? Vanwaar zouden wij voedsel krijgen, afgesneden als wij waren van den spoorweg en dus van alle in- en aanvoer? Deze en dergelijke vragen werden menigmaal door ons gedaan, doch niemand kon ze beantwoorden. Wij stelden ons tevreden met de gewone verzuchting: ‘O, die Heer zal wel voor ons zorg.’

Wat ons het meest bekommerde, was het treurig vooruitzicht dat wij door het verlaten van Hectorspruit totaal afgesneden zouden zijn van de buitenwereld, zoodat Europa en andere beschaafde werelddeelen voortaan slechts uit Engelsche bron van ons zouden hooren.

Onze hoop bleef nu weder alleen gevestigd op onze oude vrienden: ‘God en den Mauser.’

Dr. Conan Doyle schreef naar aanleiding der voor en gaande gebeurtenissen:

‘Te most incredulous must have recognised, as he looked at the heap of splintered and scattered gunmetal (at Hectorspruit) that the long war was at last drawn to a close.’

‘Een blik op den hoop versplinterd en verspat kanonijzer moest den ongeloovigste tot de erkentenis hebben gebracht, dat de langdurige oorlog ten slotte ten einde was.’

En thans, precies zeventien maanden na dien datum (September, 1900), schrijf ik deze regelen en de oorlog

[p. 131]

is nog niet uit. Maar Dr. Doyle is ook geen profeet en men kan hem zijn misrekening vergeven; want hadden ik en de meeste onzer in dien tijd onze meening neergeschreven, dan zou die achteraf wellicht even ver van de waarheid zijn geweest als die van Dr. Doyle.