Mijne herinneringen uit den Anglo-Boeren-oorlog

Van Nooitgedacht tot bij Nelspruit.

Ongeveer in dezen tijd was President Steyn uit den O.V.S. bij President Kruger aangekomen en werden de plannen voor de toekomst geregeld. Er werd bepaald dat de heer Schalk Burger de plaats zou innemen van President Kruger, welke laatste wegens de ongemakken aan het veldleven verbonden, zijn hoogen ouderdom en afnemende gezondheid, naar Europa zou gaan. Een nieuw krijgsplan werd opgemaakt en de heeren Steyn en Burger moesten nu net gauw de verschillende kommando's rondtrekken, omdat spoedig de spoorlijn zou moeten worden prijsgegeven.

De eerste weken van September brachten wij te Godwanrivier- en Nooitgedachtstation, aan den Delagoabaaispoorweg, tamelijk rustig door. Generaal Buller was intusschen met zijn macht over Lijdenburg in de richting van Spitskop en de Sabirivier doorgedrongen, waarheen generaal Botha al vechtende, was teruggetrokken; terwijl generaal French Barberton bedreigde. Ik had verwacht dat generaal Pole-Carew zou trachten mij de spoorlijn te ontnemen; want daar langs hadden wij nogal sterke posities en ik was van plan den noodigen tegenstand te bieden. De Engelsche generaal deed dit echter niet, trok langs een ouden, verlaten wagenweg Dwaalheuvel over en over het plateau van de bergen; waarschijnlijk om te trachten ons door den pas bij Duivelskantoor af te snijden. Met een 150-tal burgers beproefde ik hem zooveel mogelijk in zijn plan tegen te werken en er hadden tamelijk veel

[p. 122]

gevechten hierbij plaats. Doch de omgeving was voor ons te ongunstig en de vijand dwong ons met een groote infanteriemacht en geholpen door zijn kanonnen, terug te vallen.

Tegen den 10den September ontving ik bevel om langs de spoorlijn terug te trekken over Duivelskantoor en Nelspruitstation; daar generaal Buller van de Spitskopzijde Nelspruit bedreigde en generaal French met een groote macht op Barberton aanrukte, zoodat er gevaar bestond dat wij zouden ingesloten worden. Wij trokken de Godwan door en den kolossalen berg bij Duivelskantoor over. De spoorwegbruggen werden achter ons door ons vernield. De weg, dien wij volgden, was door de zware regen verspoeld en bijna onbegaanbaar. Onophoudelijk vielen er wagens om, braken er wielen of bleven er kanonnen in de moerassen vastzitten. Om onze ellende nog te verergeren kwam omtrent middernacht, te midden van al dit gesukkel, een burger aanrijden met het nieuws dat Buller's kolonne Nelspruitstation in bezit had genomen en dat dus alle paden voor ons waren afgesneden. Toch moesten wij Nelspruit voorbij, er bleef ons geen andere keuze. Ik gaf order dat de wagens en rijtuigen, die zeker een goede 100 bedroegen, met allen spoed moesten voorttrekken en stelde een sterk paardenkommando als voorhoede op. Met eenige burgers ging ik zelf op verkenning uit; want vóór het aanbreken van den dag moest ik weten of Nelspruit werkelijk in het bezit van den vijand was. In dat geval zouden onze wagens en kanonnen vernield moeten worden en de kommando's langs voetpaden moeten uitvluchten.

Wij naderden het station voorzichtig, en juist toen de dag begon te breken en wij slechts eenige honderden treden van het station verwijderd waren, ontvlamde daar een groot vuur, dat nu en dan van een harde ontploffing vergezeld ging. Dit stelde mij eenigszins gerust. Eenige oogenblikken later kon ik duidelijk zien dat het onze eigen menschen waren, die goederen verbrandden en aan de

[p. 123]

ontploffingen kon ik hooren dat die niet waren van uit een kanon gevuurde bommen, die barstten.

Ik zond twee mijner adjudanten Rokzak en Koos Nel, naar het station om juister te verkennen, en spoedig daarna brachten zij mij rapport dat er behalve een zenuwachtige, oude Hollander, niemand op het station was. De Burger, die mij het bericht gebracht had, dat Nelspruit reeds in handen van den vijand was, had zich zeker vergist. Het vuur kwam van de groote hoeveelheid caissons en ammunitiewagens van onze kanonnen, die den vorigen dag aan brand gestoken waren; terwijl de ontploffingen het gevolg waren van de nog aanwezige bommen in de enkele ‘kastions.’

De vijand had zijn voorposten tot bij Shamsham en Septhorpe, ongeveer 12 mijlen van de spoorlijn, zoodat mijn geheele kommando veilig door kon trekken en tegen 8 uur bij Nelspruit aankwam. Wij waren daar dien dag gelagerd om te beraadslagen over de te nemen maatregelen; want onze toekomst werd bij den dag donkerder.

Het schouwspel, dat het station te Nelspruit opleverde was meer dan treurig. Vele trucks beladen met proviand, locomotieven, verbrande kanonwagens, alles was onbeheerd achtergelaten en werd geplunderd en beroofd door eenige honderden kaffers. Nog gisteren zetelde hier de Regeering met haar vele ambtenaren en in welk een verlaten en hartbrekenden toestand was de plek nu. Hier zag men de onmiskenbare sporen van een vluchtende regeering. Hoe men ook al anders mocht denken, hoe weinig lust de burgers ook mochten gevoelen zich over te geven, hoe vast beraden de officieren ook mochten zijn om stand te houden en de geliefde vierkleur van ons volk hoog te heffen, tooneelen zooals wij die bij Nooitgedacht en nu ook weer te Nelspruit aantroffen, waren genoeg om iemand met de sterkste wilskracht van wanhoop het hart te doen zinken. Velen konden hun tranen niet bedwingen bij het aanschouwen van dit droef tooneel en bij de kommervolle

[p. 124]

gedachte aan de toekomst van ons land en ons volk en speciaal van diegenen die nog getrouw waren gebleven, en zij schaamden zich hun tranen niet.

Ik gaf order de kaffers weg te jagen, die reeds proviand, kleeren en ammunitie hadden gestolen. Onder de vele met goederen beladen spoorwegwagens vond ik er eenige met kleederen, die indertijd te vergeefs door de strijdende burgers waren aangevraagd; alsmede eenige vrachten kanon- en geweerammunitie. Ook was er een groote hoeveelheid goederen, behoorende aan de beroemde medische commissie; bestaande uit lekkernijen, fijne dranken, enz. De verdenking die gedurende geruimen tijd tegen deze commissie bestond, bleek dus waar te zijn. Er was ook een spoorwegrijtuig dat door eenige heeren leden dier commissie gebruikt werd en dat piekfijn was uitgerust, van alle gemakken en weelde was voorzien en een compartiment geheel gevuld met flesschen champagne en fijne wijnen. Mijn officieren, die ook niet van de onschuldigste waren, zorgden dat hun manschappen zich van het noodigste voorzagen. Het restant lieten wij op een zijspoor brengen, waar nog een twintigtal locomotieven stonden.

Ook het regeeringsslachtvee eenige duizende schapen, beesten, enz., benevens eenige paarden waren te Nelspruit aan hun lot overgelaten. Onder de vele vragen naar aanleiding van dien treurigen toestand gedaan, was er een van een ouden burger: ‘Wat is dan nou die plan; want zooals zaken hier lijk, dan heef die boel in wanhoop gevlug?’

Ik antwoordde: ‘Misschien het hulle schrik gekrijg, oom.’

‘Ja,’ zeide hij, ‘maar kijk generaal, het lijk voor mij of onze regeeringsmannen niet meer plan het om oorlog te maak nie, want die toestand waarin alles al voor die tweede maal wordt achtergelaat, toon dit aan.’

‘Nee, ou oom, ons moet daar niet naar kijk nie,’ antwoordde ik, ‘ons volk gaat nou door die ruwe golven van een onstuimigen oceaan. Die storm is woest en die schuitje kantel maar banja. Dit lijk soms naar vergaan; hier en

[p. 125]

daar slaat die golven die schuitje tegen die rotsen stukken af, maar die getrouwe matrozen geef nooit die moed op. Doen zij dit, dan gaan die schuitje onder en die matrozen is voor eeuwig van die tooneel verdwenen. Hun geschiedenis hou op, en hun kinders wordt in hun eigen land vreemdelingen. Verstaan oom?’

‘Ja generaal, maar ik zal niet vergeet om af te reken; want ik en vele anderen met mij is die spul net moe en die oorlog maak nou ons oogen oop.’

‘Goed, ou vriend, niemand kan jullie voornemens belet nie; maar ik heb nog banja werk, dus tot ziens.’

Burgers van verschillende kommando's, die daarvan afgedwaald waren, velen met opzet, passeerden ons hier bij groepjes van twee tot tien en meer. Sommigen gingen naar hun districten door de Engelsche linies heen, anderen zochten naar hun vee, dat zij hadden laten trekken om uit vijands handen te blijven. Ik kan hier geen andere informatie geven dan dat het veld tusschen Nelspruit en Barberton tot bij Avoca bedekt was met vee, wagens en paarden van veeboeren, die nu geen kans hadden verder te vluchten. En allen wilden zij maar informatie hebben van den generaal. Een tiental burgers, elk met een handpaard kwamen aangereden. Er was een oude burger bij met langen baard, grooten veldhoed en gewapend met een Mauser die mij toescheen nog nooit gebruikt te zijn, twee banden vol patronen, een revolver en een tamaai (lange sjambok) in zijn hand. Deze krijgshaftige mijnheer kwam toerijden op de plaats waar ik zat te eten. Als men hem zoo zag aankomen, scheen hij dapper genoeg om alleen het geheele Britsche leger op de vlucht te jagen.

‘Dag, is u de generaal?’ vroeg hij.

‘Ja, ik heb die eer zoo genoemd te worden. Is u een veldmaarschalk? Texas Jack of hoe?’

‘Mijn naam is Erasmus van district Pretoria en ik is met mijn familie en vee samen met die andere negen man, wat bij mij is, hier onderkant in die bosch, en ik

[p. 126]

zien hulle vlug allen met de Regeering en al. Jullie is bijkans op de Portugeesche grens. En nou wil ik en mijn maats net weet wat jullie plannen is.’

‘Ja, mijnheer Erasmus,’ antwoordde ik, ‘wat jij zeg is wel bijkans waar, maar zooals jijzelf zeg, leg jij en je maats bij jullie vee en vrouwens in de bosschen, en nou wil ik graag weet of jij al ooit geprobeer het om te help die vijand te stuit en wat je het recht geeft zoo te spreken.’

‘Wel, ik moet met mijn vee vlug; want jullie leef ook daarvan.’

‘Goed’, zei ik, ‘wat wil u hebben; want ik heb weinig lust om verder met u te praat?’

‘Ik wil weet,’ zei hij,’ of julle wil aanhou om te vlug en of daar geen plan is om vrede te maak. Zoo niet dan gaan ons nou reguit naar Buller en ‘handsup’, dan red ons al ons goed.’

‘Wel vriend,’ antwoordde ik ‘ons Regeering is die mensen wat vrede moet sluit en het is niet voor u en mij, wanneer ons vee en familie in gevaar raak, zich maar over te geven aan die vijand en verraad te speel tegen die eigen natie.’

‘Nou ja, dag generaal, ons gaat maar vort.’

Ik zond rapport aan mijn voorposten om deze heeren te bespieden en op te letten of zij werkelijk naar den vijand gingen. Denzelfden avond bracht de brandwacht de 20 paarden en de wapenen van Erasmus en zijn gezelschap, welke wapenen en paarden hun ontnomen waren, toen de heeren op weg waren naar den vijand.

Dit is een voorbeeld van iets wat zeer zeer dikwijls gebeurde in het laatste tijdperk van mijn kommandoleven. Het bleek echter altoos dat dit soort burgers niet behoorde tot die welke, wanneer het noodig was, vochten. In menig opzicht konden zij ook beter gemist worden; want gewoonlijk waren zij het die altoos graag wilden weten wat gaande was, en gingen de zaken dan niet naar hun zin, dan misleidden zij veelal ook nog anderen.