België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 8

Het cultureel leven tijdens de bezetting

[p. 68]

Schilderkunst: ‘Ontaarde’ kunst als export-artikel

‘De chaos die hier na 1918 overbleef liet zich ook op geestelijk en moreel gebied gevoelen. Er werden zogenaamde muziekstukken en kunstwerken op de markt gebracht waarover men zich thans schaamt. Jonge fanatici discussieerden urenlang over de zin van zinloze schilderijen, waarvan men nooit precies wist of ze niet toevallig onderste boven hingen.’
(Dr. Verstraete (VIVO),
Zender Brussel 1 oktober 1941)

Ook in kunstenaarskringen haalde het financiële aspect het van de ideologische overtuiging. Tentoonstellingen in Duitsland en tekeningen in de collaboratie-pers maakten voor een aantal kunstenaars een aardige bron van inkomsten uit. Toch kon aan de nationaal-socialistische overtuiging van een aantal kunstenaars (althans op een bepaalde ogenblik) niet getwijfeld worden. Albert Servaes, Verdinaso-lid vóór 1940, liet er alvast in 1940 en '41 geen twijfel bestaan. Na afloop van de reis van de Vlaamse kunstenaars in Duitsland bedankte hij in naam van zijn kunstbroeders de ‘grote kultuurhervormer’ dr. Goebbels. Bij die gelegenheid wenste hij voor Vlaanderen ‘een leider met de genialiteit va een Adolf Hitler (...) opdat ook hier kome de Vlaams-nationaal socialistische Orde’.

Op de Kortrijkse cultuurdagen van januari 1941 was hij ervan overtuigd dat ‘ons Vlaamsch bewustzijn’ dank zij een Duitse overwinning een grootse bloei zal kennen. Hij was ook aanwezig op de Duitse cultuurdagen in Keulen in mei 1941, samen met Borms en Van Roosbroeck.

In het ‘memoriam Joris Minne’ verwelkomde hij met enthousiasme ‘de nieuwe tijd’. ‘De verpeste lucht begon immers ons Vlaamsch volk te ergeren’ (Kulturdienst 26.7.41). In de Federatie van Vlaamsche kunstenaars heeft hij zich - zoals bleek uit een brief aan Pol Le Roy van 4 september '41 - steeds ingespannen om de nationaal-socialistische idee te doen zegevieren. Waar hij in vroegere brieven ondertekende met ‘Heil Dinaso’, veranderde hij zijn slotformule vanaf september 1941, en werd het ‘Heil Hitler’. Een andere belangrijke figuur die duidelijk partij koos, was Prosper De Troyer. Hij nam deel aan de kunstenaarsreis naar Duitsland en de Vlaams-Duitse cultuurdagen in Keulen. De Troyer was verder op organisatorisch vlak heel actief in de stedelijke cultuurdienst van Mechelen en de ‘Kunstenaarsgilde’. Dat er ook bij De Troyer aan zijn ideologische opvattingen, financiële nevenaspecten verbonden waren, bleek wel uit het feit dat hij aan praktisch alle Vlaamse tentoonstellingen in Duitsland deelnam en er 19 werken aan de man bracht. Bovendien bood hij zijn diensten aan voor levering van schilderijen in het filiaal van de Duitse ‘Westbank’ in Brussel. Voor positieve inlichtingen over zijn persoon, verwees hij naar dr. Wilkening van de Propaganda-Abteilung. Ook de ‘Nieuwe-Orde’ terminologie maakte hij zich eigen. In ‘Volk en Kultuur’ van 12 april 1941 zette hij zich af tegen zijn kunstbroeders die ons ‘volksche’ wezen verraden hebben in de ‘wanmolen van het kapitalisme en de geestelijke tyranie van het jodendom’.

Ook Dirk Baksteen, kon op een behoorlijke verkoop rekenen in Duitsland. Hij had er dus wel zijn persoonlijke redenen voor toen hij zijn ‘Vogelkooitje’ door de DeVlag aan de Führer liet schenken ter gelegenheid van diens 55e verjaardag (20 april 1944). Bij de aankondiging van dit heuglijke nieuws, vermeldde ‘Balming’ dat Baksteen celleider was van ‘DeVlag’ in Mol en ‘DeVlag’-referent voor het gewest Kempenland. Van de bekende kunstenaars ging niemand zover op het pad van de collaboratie als Frans van Immerseel. Waar Servaes, De Troyer en Baksteen vooral op organisatorisch vlak actief waren en lid waren van VNV of de ‘DeVlag’, ging Van Immerseel heel wat verder. Hij meldde zich als vrijwilliger bij de Waffen-SS en maakte als oorlogsverslaggever de veldtocht in Rusland mee. Zijn artikels, foto's en tekeningen verschenen

[p. 69]

1

2

3

4

5

6

7
(1) Hendrik Luyten, Rembrandtprijs in 1941. (2) Servaes, als leider van een delegatie Vlaamse kunstenaars bij Goebbels in december 1940. (3) Servaes in Duitsland. (4) Het ‘Vogelkooitje’, ets van Dirk Baksteen, in 1944 door DeVlag aangeboden aan Hitler bij zijn 55ste verjaardag. (5) Peleman interviewt Prosper de Troyer voor Zender Brussel. (6) ‘Het Laatste Nieuws’ over de tentoonstelling van Vlaamse Kunst in Düsseldorf. (7) Dirk Baksteen, tweede van links.

[p. 70]

in de ‘SS-Man’, de ‘Nationaal-socialist’, ‘De Arbeidskameraad’ en ‘Volk en Staat’. Het Duitse blad ‘Freude in der Arbeit’ bracht hem in april 1942 een warme hulde. Het loofde de prestatie van een kunstenaar die zijn carrière startte met karikaturen van joden en andere ‘Schmarotzern’ (parasieten) en het uiteindelijk tot SS-oorlogsverslaggever bracht. Natuurlijk was er ook voor Van Immerseel een zakelijk element verbonden aan zijn ideologische inzet. In een brief van de Oberkommandantur van Diest op 7 juni '40 aan de burgemeester van Averbode, werd geëist dat de sleutels van de drukkerij van Averbode en een personenwagen aan Frans Van Immerseel zouden bezorgd worden.

Meer dan 130 Vlaamse kunstenaars namen deel aan 8 tentoonstellingen in Duitsland. De belangrijkste onder hen waren Dirk en Gerard Baksteen, Jan Brusselmans, Jozef Cantré, Evarist De Buck, Jules De Bruycker, Valerius De Saedeleer, Prosper De Troyer, James Ensor, Floris Jespers, Hubert Malfait, Joris Minne, Luc Peire, Albert Poels, Albert Saverijs, A. Servaes, Slabbinck, Edgard Tytgat, War Van Overstraeten en Wiethaese. Er waren ook Waalse tentoonstellingen in Düsseldorf, Dortmund, Wupperthal, en Aken. Opvallende afwezigen waren Delvaux en Margritte.

Niet al deze kunstenaars waren volgelingen van de ‘Nieuwe Orde’. Volgens Marc Eemans waren de meeste schilders trouwens heel lauw in hun politieke gevoelens. Vele schilders waren volgens hem attentisten, anglofielen of ‘lauwe’ collaborateurs.

Een (niet-gedateerd) rondschrijven van het VNV-hoofdbestuur naar aanleiding van de samenstelling van jury's van conservatoria en gemeentelijke academies bevatte een lijst met namen van kunstenaars die als volstrekt ‘betrouwbaar’ en ‘volksverbonden’ doorgingen. In het domein van de plastische kunsten waren de bekendste namen de volgende: Albert Servaes, Prosper De Troyer, Sam De Vriendt, Gerard Baksteen en Hubert Malfait...

Een andere aanwijzing voor de politieke overtuiging van een aantal Vlaamse kunstenaars was de omstreden Duitslandreis van december 1940 onder leiding van Servaes. Onder de deelnemers waren de schilders Alfons Verdeyen, Jozef Rottiers, Prosper De Troyer, Frans Mertens, Hubert Malfait, Sam De Vriendt en Gerard Baksteen, die zijn broer verving. Voorts nog de beeldhouwers Frederik Minne en Karel Aubroeck. Bij hun terugkomst lieten ze zich in de pers erg enthousiast uit over hun reiservaringen.

Bij de karikaturisten lagen de propagandistische actviteiten meer voor de hand. De meest bekende namen waren die van André Delbaere en Jamin (Paul Jamin van ‘Le Pays Réel’, nu Alidor). Jamin werd door zijn opdrachtgevers blijkbaar enorm geapprecieerd, wat bleek uit de financiële vergoedingen: een maandsalaris van 25.000 F en 750 F per verkochte tekening... Hij leverde de scherpste anti-joodse en anti-geallieerde tekeningen af voor zijn vele opdrachtgevers: ‘Le Pays Réel’, Le Soir’, ‘Les Hommes au travail’, ‘Volk en Staat’, ‘Het Laatste Nieuws’ en de ‘Brüsseler Zeitung’. Hij schreef (onder het pseudoniem Trissatin) ook satirische artikels in ‘Le Pays Réel’ (waarvan zijn broer in 1943-'44 hoofdredacteur was). Jamin was een overtuigd rexist, ging in oktober '41 met CCW naar Duitsland en vanaf januari '44 was hij verbonden aan de Duitse radio waar hij meewerkte aan het parodiëren van de BBC-uitzendingen. In september '44 vluchtte hij naar Duitsland en werkte er mee aan de ‘Kölnische Zeitung’ en de Rex-bladen ‘L'Avenir’ en ‘La Toison d'or’. Bovendien was hij ook medewerker aan de radio-zender ‘La Wallonie socialiste’. In de laatste oorlogsmaanden maakte hij geen geheim van zijn afkeer voor het crimineel gedrag van een aantal van zijn vrienden. Ook de vernederingen die hij als politiek vluchteling in Duitsland moest ondergaan, kwamen zwaar aan. De buitenlandse collaborateurs werden immers voor parasieten uitgescholden en soms van de tram gestoten... Jamin kreeg na de oorlog de doodstraf en een boete van 5 miljoen F.

Van maart '43 tot februari '44 trok de Propaganda-Abteilung 375.000 BF uit voor het ‘Kunstsalon’ (galerij Memling - op dat ogenblik nog niet geopend). De betalingen gebeurden voor rekening van het Propaganda-ministerie. De P.A. vond het bedrag veel te hoog en stelde voor ‘nichts

[p. 71]

1

2

3

4

5

6
(1) Belgische journalisten op een tentoonstelling van Nieuwe Duitse kunst in 1940. (2) De SS-man van Tinel. (4-5) Frans Van Immerseel aan het Oostfront. (3-6) Een steeds weerkerend thema bij Van Immerseel: de dreiging van het bolsjewisme.

[p. 72]

mehr zu schenken’. De zware financiële aderlatingen die de Propaganda-Abteilung zich getroostte, waren een gevolg van de weinig toeschietelijke houding van vele galerijhouders (althans vanaf het keren van de krijgskansen...). Dat de vele tentoonstellingen, kunstenaarsreizen en sympathiebetuigingen niet al te diep gingen, bleek uit de vele artikels van Marc Eemans in ‘Le Soir’ en ‘Le Pays Réel’.

Eemans hekelde vooral de negatieve houding van het ministerie van Onderwijs. De chaos op de kunstmarkt bleef bestaan. Vele galerijuitbaters gaven maar al te gemakkelijk toe aan het snobisme en stonden bovendien vijandig tegenover de (weinige) ‘geëngageerde’ kunstenaars. De directie van het Paleis voor Schone Kunsten werd heftig aangevallen. De CCW moest zelf de hulp van de bezetter inroepen om er tentoonstellingsruimte te krijgen...

De meeste galerijen bleven volgens Eemans burchten van ‘attentisme’ en ‘anglofilie’. Wat nog veel erger was, was het uitblijven van geëngageerde werken. De schilders maakten zich volgens hem schuldig aan het zelfde verraad als de schrijvers. In onze plastische kunsten was nog weinig of niets te merken van ‘onze heldhaftige Oostfronters’ (le Pays Réel 1.1.1944). De kunst van Permeke ‘respire la santé du primaire’. Zelfs schilders met ‘gezonde politieke opvattingen’ als Suzanne Van Damme moesten het ontgelden. In hun werk was immers geen plaats voor de ‘nationaal-socialistische revolutie’. In het werk van Van Damme zag hij aspecten van het ‘zazounisme van de menopauze’.

Kortom, de meeste artiesten dachten volgens Eemans slechts aan één zaak: zich niet compromitteren. Zelfs de Duitsgezinden legden in hun werk geen getuigenis af van hun ideaal. Wie kreeg dan wel nog gunstige kritieken van Eemans? Onder hen Floris Jespers, Rachel Baes, War Van Overstraeten en voornamelijk een zekere Victor Lefèbvre, die met zijn ‘leerling-tovenaar’ een vlijmscherp pleidooi hield tegen de ‘misdadige’ bombardementen van de Amerikanen...

[p. 73]

1

2

3

4

5
(1-4) Strijdbare’ kunst. (5) Heftige anti-joodse karikatuur van Jam (Paul Jamin)