België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 8

Het cultureel leven tijdens de bezetting

[p. 62]

Muziek: Nieuwe Tijden, nieuwe geluiden...

‘Men zou vooralsnog de vraag kunnen opwerpen of het überhaupt nog te verantwoorden is dat er te midden van een zoo geweldigen strijd, die het eenvoudige leven zoowel van ieder van ons als dat van ons volk en van ons ras op het spel zet, nog aan muziek gedaan wordt, nog gemusiceerd wordt?’
(DeVlag, oktober 1943.)

Wat betekent de term ‘culturele collaboratie’ als men het over musici heeft? In de literatuur, de plastische kunsten en de film waren er al eens ideologische ontsporingen, bv. een ode aan Hitler, anti-geallieerde karikaturen en nazi-getinte films. In de muziek was het propagandistisch karakter minder opvallend. Wel werden er veel Vlaamse strijdliederen geschreven, maar toch was er heel weinig tendentieuze muziek, op enkele liederen voor het Vlaams Legioen, de NSKK en de Zwarte Brigade na. Er waren wel meerdere musici met een sterker sympathie voor de Nieuwe Orde, maar op uitzondering van Walter Weyler en Paul Douliez waren er weinig die in nationaal-socialistische geest gingen werken.

De algemene indruk is zo dat de meeste musici zich slechts weinig vragen stelden. Het was vooral door deelname aan politieke manifestaties, Vlaams-Nationale Zangfeesten en IJzerbedevaarten, dat sommige artiesten een bepaalde reputatie kregen. Het kon alleen op dat domein zijn dat Walter Weyler einde 1942 een enorme vooruitgang vaststelde. In ‘DeVlag’ van november 1942 schreef hij immers: ‘Er is in ons land, in het gezamelijke domein van de cultuur wellicht geen gebied, waarop de Duits-Vlaamse samenwerking zo harmonieus en zo organisch voortschrijdt als in dat van de muziek’.

Zo was er in Brussel het Muziekfonds onder leiding van Adolf Clauwaert, en later het symfonieorkest met als bezielende figuren Schoemaker, De Goeyse en Weyler. Daar werd wel een speciale inspanning gedaan om de Duitse invloed via de muziek te verspreiden... Walter Weyler, muziekreferent van ‘DeVlag’ zette zijn beste krachten in om de Duits-Vlaamse muzikale betrekkingen te promoveren. En dan was er nog de componist Emiel Hullebroeck, leider van de ‘Kunstenaarsgilde’.

Om een idee te krijgen van de ‘Volkse’ gezindheid van een flink deel van onze musici krijgen we aanwijzingen in een gedateerd rondschrijven van de cultuur-afdeling van het VNV-Hoofdkwartier. Einde 1940 of begin 1941 richtte het VNV-Bestuur zich tot de bevriende burgemeesters en schepenen. Het drong er op aan dat er geen kunstenaar zou worden opgenomen in de jury's van de muziek-academies en conservatoria ‘indien hij niet volstrekt betrouwbaar is als volksgebonden mens; en dus naast zijn artistieke kwaliteiten ook waarborgen biedt op Vlaams-Nationaal gebied’. En dan volgt een vrij onvolledige lijst van kunstenaars die voldoening schonken op dat punt: Jef Tinel, Maurice Fauconnier, Lieven Duvosel (overleden begin '41), Gaston Feremans, Renaat Keldermans, Jef Van Hoof, Jef Horemans, Willem De Meyer, (VNZ) Armand Preud'homme, Marcel Oger (later Marc Liebrecht), Karel De Schrijver, Fernand Van Durme, Emiel Hullebroeck (leider van de Kunstenaarsgilde), August Corbet en Karel De Brabander. Dit betekende nu niet dat al deze musici zich zomaar voor de Duitse kar lieten spannen.

Een belangrijke figuur in de kunstenaarswereld van de bezetting was Emiel Hullebroeck. Hij was vanaf februari 1940 voorzitter van de ‘Federatie van Vlaamse kunstenaars’ (later de ‘Kunstenaarsgilde’). Zijn collaboratiedaden zullen wel meer verband gehouden hebben met het creëren van een atmosfeer, waarin iedereen er toe aangezet werd rustig verder te doen en gebruik te maken van de ‘totale ommekeer van mei '40’. De clausule uit de statuten waarbij joden en leden van geheime genootschappen

[p. 63]

1

2

3

4

5

6
(1-2) De Vlaamse bard Willem De Meyer. (3) Jef Van Hoof, dirigent op de Mechelse cultuurdagen in 1943. (4) Ernest Claes en Renaat Veremans. (5) Gaston Feremans volgde Meulemans op als hoofd van de muziekafdeling van Zender Brussel. (6) Concert met Arthur Meulemans bij Zender Brussel.

[p. 64]

geen lid konden worden van de ‘Kunstenaarsgilde’ kwam vroeg, namelijk al in oktober 1940. Vele andere verenigingen hebben die uitsluiting nooit zo nadrukkelijk gepropageerd. Trouwens de kans dat een joodse kunstenaar zou toetreden, was heel klein. Er waren immers weinig nederlandstalige joden.

Hullebroeck trad ook evenveel op als zijn collega's, namelijk op Vlaams-nationale zangfeesten, 11-juli-vieringen, Zender Brussel, enzovoort.

De aanwezigheid van VNV-ers en DeVlag-leden in het organisatiecomité was voldoende om na de bevrijding last te krijgen, ook al werden er uitsluitend Vlaamse en Zuidafrikaanse liederen gezongen. Weigeringen zijn ons niet bekend. Wel waren optredens op uitgesproken ‘nieuwe-orde-manifestaties’ al minder voorzichtig. Hier ging de dirigent of solist zijn sympathie betuigen voor die organisatie en meewerken aan een zekere sfeer. Althans zo werd het door velen bekeken. Vandaar ook de reacties na de oorlog.

In dat verband kunnen we ons beperken tot het voorbeeld van Gaston Feremans. Hij was van '42 tot '43 hoofd van de muziekdienst van Zender Brussel. In '43 werd hij directeur van de muziekacademie van Aalst. Hij had ook een eigen zangvereniging ‘Het Vendel’, waarmee hij op alle mogelijke manifestaties optrad, ondermeer op VNV- en ‘DeVlag’-feesten (zevenmaal van half maart tot 1 april 1942), de Tollenaereherdenking van Zender Brussel (22 januari '43), bijeenkomsten van VNSJ en de ‘Vlaamsche Wachtbrigade’. Feremans verliet Zender Brussel op 31 december 1943. Dit gebeurde naar aanleiding van het zoveelste conflict met de Duitsers. Zijn voorganger Arthur Meulemans was om dezelfde reden weggegaan.

Een andere grote naam was Jef Van Hoof. De moeilijkheden die hij na de oorlog ondervond hielden zowel verband met zijn benoeming tot directeur van het Antwerps Conservatorium, als met zijn optredens. Hij trad al eens op voor de Dietsche Meisjesscharen onder andere op 11 augustus '43 en voor Zender Brussel en natuurlijk ook op de Vlaams Nationale Zangfeesten en cultuurdagen.

Even actief was Armand Preud'homme. Hij was ondermeer dirigent van de VNV-harmonie en van maart tot mei 1944 leraar aan de ‘Heimschule Koningshof’ te Schoten. Bovendien trad hij op bij elke culturele manifestatie. Na de oorlog had hij het wel moeilijk maar werd hij buiten vervolging gesteld.

Even omstreden als de optredens op allerleid manifestaties was de benoemingspolitiek tijdens de bezetting. In Antwerpen kwamen vanaf 1942 de KNS en de opera onder het beheer van Joris Diels. Sterkens bleef nog één jaar directeur van de KVO, maar ging in 1943 over naar de Brusselse Alhambra.

In Gent werd een einde gemaakt aan het bijna honderdjarig bestaan van de Franstalige opera. De aangewezen man als directeur was Hendrik Caspeele. Hij was een gewaardeerd regisseur, libretto-schrijver en operakenner. Vóór de oorlog was hij verbonden aan de Antwerpse opera en regisseerde hij revues en operettes, zowel in Vlaanderen als in Nederland. Vóór de oorlog zag ‘Het Laatste Nieuws’ in hem de geschikte man om van de Gentse opera iets degelijks te maken. De artistieke ervaring van Caspeele gaf de doorslag, zowel bij het oude schepen-college - met de socialist Désiré Cnudde als Schepen voor cultuur - als bij de Duitse stadscommandant die heel beslagen was op operagebied. Caspeele had het niet gemakkelijk. Vooreerst was er de concurrentie van de opera van Rijsel en de Brusselse Alhambra. Rijsel ‘plunderde’ het ballet van de Gentse opera leeg. Twee Russische dansers en een Russische balletmeester trokken er naartoe. Maar... dank zij de financiële steun van de Duitsers kon het Alhambra hogere salarissen uitbetalen. Anders zou het personeelsbestand nog meer aangevreten zijn.

De Duitse contactpersoon bij Propagandastaffel Gent, dr. Karl Jacobs, een bekend Timmermansvertaler, kwam dikwijls tussenbeide, onder meer om de jonge muzikanten en koorzangers die opgeroepen werden voor verplichte tewerkstelling in Duitsland, in het land te houden... Duitse gastregisseurs drukten daarover vaak hun verwondering uit. In Duitsland werden alle jonge musici immers opgeroepen voor militaire dienst. De Duitse tussenkomsten in het repertoire werden tot een minimum beperkt, bv. de Poolse militaire uniforms in de ‘Vledermuis’ moesten wat aangepast worden.

[p. 65]

1

2

3

4

5

6
(1) Concert met Robert Heger op 18 oktober 1942. (2) KVO-dirigent Hendrik Diels, een veelgevraagde gast op vele Duits-Vlaamse culturele manifestaties. (3) Paul Douliez, dirigent en directeur-generaal van Zender Brussel vanaf 1 januari 1944. (4) Strijdlied van het Vlaamse Legioen op tekst van Bert Peleman en muziek van Karel De Brabander. (5) Het septet Paul Douliez. (6) Bert Peleman als presentator bij Zender Brussel.

[p. 66]

Het repertoire

Concertzalen

Bij het begin van de bezetting moest volgens het Militair Bestuur ook op het vlak van de muziek veel veranderen. De joodse en Franse invloeden moesten ingedijkt worden. Na de eerste wereldoorlog werd de muzikale smaak van de Belgen ‘vertroebeld’ door goedkope imitaties van Ravel en Stravinsky. Bovendien had de ‘Brusselse intellektuele kliek’ de Vlaamse musici het leven lastig gemaakt en de opvoeringen van Duitse muziek sterk bemoeilijkt.

De Duitsers vonden het zelfs vreemd dat de gevestigde waarden uit de Belgische concertwereld zich op een Duits repertoire stortten. Aanvankelijk was de Kulturverwaltung vol lof over de Vlaamse concertvereniging in Brussel, het Muziekfonds, dat in samenwerking met Zender Brussel opvoeringen bracht van Peter Benoit, August De Boeck, Lieven Duvosel en Jef Van Hoof.

Het Muziekfonds zag volgens ‘Kulturdienst’ al vlug de grote waarde in van de Duitse muziek en organiseerde regelmatig concerten van Duitse musici. Voornamelijk Reger, Brückner en Richard Strauss kwamen aan bod.

Maar dat was volgens de Duitsers niet voldoende om het Brussels muziekleven behoorlijk te doen functioneren. In de loop van 1942 werden pogingen ondernomen om de Brusselse Filharmonie op te richten met Sonderführer Spanuth van Zender Brussel als bezielende kracht. In een brief van 23 april 1942 aan Walter Weyler zette hij zijn plan uiteen. Hij twijfelde blijkbaar aan het organisatievermogen van Clauwaert.

Dr. Spanuth wilde ‘DeVlag’ bij het initiatief betrekken. Van de Wiele en NSDAP-afdeling Brussel gingen met het plan akkoord. In het winterseizoen van '42-'43 werd met de activiteiten gestart. Het symfonieorkest van Zender Brussel leverde het personeel.

Dat de Filharmonie een belangrijke rol speelde in de Vlaams-Duitse samenwerking bleek uit een artikel van Walter Weyler, waarin hij zijn lezers ertoe aanzette de concerten bij te wonen. ‘Op deze wijze zullen zij ook het hunne bijdragen tot de vestiging van een kultuur te Brussel, die geheel beantwoordt aan het Groot-Germaanse, ja Europese standpunt, dat door “DeVlag” ingenomen wordt’. Nog duidelijker was een zinssnede uit een brief van Spanuth aan de Ortskommandant van Brussel. Hij noemde de Brusselse Filharmonie ‘einen wichtigen Faktor der deutschen Kulturpropaganda in Belgien’. De Filharmonie van Antwerpen kreeg in het blad van de Kulturverwaltung eveneens een goede pers. Walter Weyler zag in mei 1941 een scherpe tegenstelling tussen het positieve optreden van de Antwerpse Filharmonie die voornamelijk Duitse en Vlaamse werken bracht o.l.v. Duitse dirigenten en de minder positieve geluiden die de orkesten van de ‘Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde’ en het Conservatorium onder leiding van Jef Van Hoof, lieten weerklinken. Die orkesten waren de Nieuwe Orde blijkbaar ongunstig gezind want men speelde er nogal veel Franse werken als tegengewicht voor de klassieke Duitse en Vlaamse muziek.

Opera

Wanneer men er het opera-repertoire op naslaat, ziet men dat er in Antwerpen al in het eerste speelseizoen sterk geknaagd werd aan de Franse stukken. Er waren nog 3 Franse opera's tegen 8 Duitse. Vooral Wagner kwam goed aan zijn trekken: Lohengrin, Die Walküre, Tannhäuser, Persifal. Ook vóór de oorlog was dat zo. Er waren ook 8 Italiaanse opera's. De meeste waren van Verdi. Het Vlaams werk was slechts schaars vertegenwoordigd: o.a. Gilson, Hullebroeck, en Wambach.

In Gent onderging het repertoire eveneens een diepgaande wijziging. Waar vóór de oorlog vooral werk gespeeld werd van Puccini, Massenet en Gounod, kwamen er nu ook Wagner en Mozart bij al mag de frequentie van de Wagneropvoeringen niet overschat worden. Duitsgezinde critici drukten daarover regelmatig hun ongenoegen uit... De Italianen en de Fransen werden verder gespeeld, maar aan hun monopoliepositie kwam een einde. De opvoeringen gebeurden in het Nederlands, ook voor een Duits publiek. Op het repertoire waren de Vlaamse componisten behoorlijk vertegenwoor-

[p. 67]

digd. Tot 1943 waren er in de opera's van Gent, Brussel, en Antwerpen voorstellingen georganiseerd door ‘Kraft durch Freude’. Na Stalingrad werden de meeste zangers en musici van ‘Kraft durch Freude’ naar het front gestuurd. Vanaf dat ogenblik werden er geen Duitse vertoningen meer gegeven. De opera's moesten dan maar speciale Wehrmachtsvertoningen organiseren. Dit gebeurde in opdracht van het stadsbestuur, dat daarvoor vergoed werd. Die Wehrmachtconcerten vielen natuurlijk niet in goede aarde bij de publieke opinie. Hetzelfde gold voor privé-feestjes in het Duitse Offiziersheim, waar Gentse zangeresjes bij betrokken waren en waar ze in ruil voor een liedje een halve kilo boter meekregen. Dit had in geen geval iets te maken met hun contract bij de opera. Na de bevrijding gingen die fuifjes verder, maar dan wel met de Engelsen en de Canadezen.

Jazz: Alleen voor zwarte Bamboula's en geile zazoes...

Bij de reeds besproken musici was er sprake van directe samenwerking met de bezetter. Van nationaal-socialistische tendensen in hun werk was weinig te merken. Uitzonderingen op die regel waren Karel de Brabander, Walter Weyler en Paul Douliez.

Karel de Brabander werkte sinds 1937 bij het NIR. Tijdens de bezetting was hij er referent voor lichte muziek. In 1941 was hij gedurende korte tijd bij het Vlaams legioen, waar hij instond voor de ontspanning van de Oostfrontstrijders. Hij was ook verantwoordelijk voor de muzikale begeleiding van het NSJV. De Brabander was de componist van de ‘Mars van het Vlaams Legioen’, waaruit volgend veelzeggend fragment:

‘Wij volgen het vaandel der leeuwen

door sikkel en hamer onteerd

Ons horen de komende eeuwen

Te wapen voor outer en heerd’.

De tekst van dit lied was van Bert Peleman. Er bestaat ook een adaptatie van Michel Brusselmans.

Een andere musicus die zich met volle energie inzette voor het propageren van de Duitse invloed in de muziekwereld was Walter Weyler, muziekreferent van de ‘DeVlag’. Zo ontwaarde hij in ‘DeVlag’ van juni 1943 enkele lichtpunten. In het optreden van de Antwerpse conservatoriumstudenten zag hij een bewijs dat er toch nog jongeren waren die begrip opbrachten ‘voor de eisen van vandaag en voor de culturele en geestelijke revolutie die zich in Europa voltrekt, onder leiding van Duitsland en onder de impuls van de nationaal-socialistische levensbeschouwing’. Dit ‘aanmoedigend verschijnsel’ zou vroeg of laat toch leiden tot de volledige gezondmaking van ons muziekleven.

In zijn kritieken was hij ongenadig voor alles wat niet de Duitse (of Germaanse) belangen diende. Hij stak regelmatig een dreigende vinger uit naar onwillige elementen, o.a. naar Souris, dirigent bij radio Bruxelles, die de ‘droevigste vetegenwoordigers van een kultuur-bolsjewistisch tijdperk’ als Satie en Stravinsky en de joden Schönberg en Milhaud verkoos boven Wagner, Bruckner, Reger, e.a. Naast Souris werd ook Paul Collaer bestempeld als een ‘verwerper van al wat gezond, natuurlijk, oprecht en volks is’. (Volk en Staat, 16januari 1943). Zelfs in 1943 zag Weyler nog geen vooruitgang in de zuivering van ons Vlaams-Germaans cultuurleven. Op het programma van concerten in Antwerpen doken immers nog Fauré, Ravel en Debussy op... (DeVlag, januari 1943).

Paul Douliez hield in het ‘Vlaamsche Land’ regelmatig een pleidooi voor ideologisch verantwoord muziekbeleid. Voor jazz en bolsjewistische muziek was er volgens hem in de radiouitzendingen, de concertzalen en variétélokalen geen plaats. Jazz was ‘een woekerend virus dat de gezondheid van de volksgeest aantast’:

‘Met Vlaamsche nuchterheid zien we in Bamboula nog niet een volksgenoot omdat men hem in de witte verf heeft gezet’. (Het Vlaamsche Land, 30 november 1941) Begin '44 gaf hij wel toe dat een agressieve houding tegenover ‘de moderne dansmuziek’ een flinke aderlating zou betekenen van het luisteraarsbestand van Zender Brussel, maar een Europese dansmuziek kon de scherpe hoeken wel wat afronden. (Het Vlaamse Land, 9 februari 1944)

Op dat ogenblik was Douliez al meer tot compromissen geneigd. Hij was immers pas gepromoveerd tot directeur-generaal...

In het algemeen vergaten zowel de ‘Nieuwe-Orde’-leden als de Duitsers nogal eens hoe ontaard jazz-muziek wel was.