Fransche caricaturisten

[p. 20]

III.
De caricatuur der revolutie.

‘Het is een eigenaardige caricatuur’ zegt Champfleury, ‘die van de Revolutie. Zij raakt zeer na aan de symboliek, ze is daarom niet minder caricatuur, en ofschoon haar masker verschillende uitdrukkingen aanneemt in den loop van de revolutie, en dreigende grimassen haar trekken vervormen, behoort ze, ondanks haar ernstige physionomie vol wrok, thuis in het museum der parodie.’

In 1787-1789 is de Tiers-Etat, vertegenwoordigster van het volk, tusschen de beide andere standen als de verdrukte, het slachtoffer, voorgesteld. In het eerst zijn deze spotprenten tamelijk gematigd, men hoopt nog op een vredige wijze tot overeenstemming te komen. Maar allengs wordt de toon luider, en als Necker weggezonden is, en drie dagen daarna de Bastille wordt genomen, bestaat er een revolutionaire caricatuur. Champfleury herinnert in zijn wat onsamenhangende notities aan het bijna kluchtige geval van den citoyen Dalloy, die op het denkbeeld kwam, handel te drijven in alle mogelijke reliquieën van de Bastille: hij drukte kaarten op registers uit de gevangenis, liet medailles gieten uit het metaal der kanonnen, liet bustes van Rousseau en Mirabeau houwen uit steenen van haar muren, en noemde zich: Monumentaire républicain. Deze monumentaire, die de menschen eindelijk danig

[p. 21]

begon te vervelen met zijn Bastille, liet ook op koper, eveneens uit die beruchte gevangenis gehaald, groote caricaturen snijden, waarvan de makers zich op den achtergrond der anonymiteit hielden.

Na de terugroeping van Necker ontstaat een korte periode van algemeene verwachting, vooral gegrond op den Tiers-Etat en wat hij doen zal, maar de caricatuur in den vorm van gekleurde prenten herstelt zich weldra weer van haar lijdzaamheid en de volgende reeks titels laat zien, hoe de tegenstellingen nog sterk gevoeld worden.

‘Naissance des aristocrates’ (een edele en een priester ontstaande door een lavement dat den duivel wordt gezet); ‘L'Instituteur des aristocrates’ (een duivel in priestercostuum die allerlei misdaden, als den St. Bartholomeusnacht, leert aan kleine aristocraten); ‘Le fumeur patriote’ (die de complotten der priesters en edelen in rook ziet opgaan); ‘Halte là, plus d'aristocratie’ (een soldaat die aan een edelvrouw op een paard gezeten den weg verspert).

Deze prenten hebben geen andere dan cultuur-historische waarde; men kan zich niet voorstellen dat ze, zooals dat met sommige eveneens anonyme in den tijd van Napoleon moet geweest zijn, door kunstenaars van eenig belang geteekend zijn.

Iets belangrijker dan de meeste dezer prenten is die, welke den abt Sieyès, een van de knapste koppen van de revolutie (en die kans zag haar te overleven), voorstelt als Gulliver in Lilliput, waarbij de Tuilerieën lilliputsche proporties hebben aangenomen. Maar het is opmerkelijk, dat in dezen tijd caricaturen uit tweeërlei kampen elkaar gaan bestrijden; de ééne, de republikeinsche, wordt geïnspireerd door den schitterenden journalist Camille Desmoulins, en is van Franschen, doch onbekenden oorsprong; de andere, een wapen in de hand der gematigde royalisten, wordt door Engelschen geleverd.

[p. 22]

Desmoulins' blad, Révolutions de France et de Brabant, geeft bij elk nummer een vignet. In een van de eerste blijkbaar door den redacteur geïnspireerde vindt men een charge op Mirabeau Cadet (de broeder van den grooten Mirabeau en een der redacteuren van het royalistische blad: Actes des Apôtres). Hij wordt er voorgesteld als Mirabeau tonneau; zijn lichaam bestaat uit wijnvaten en hij heeft een glas en een kruik in de handen. Men vindt er verder caricaturen van meerdere gematigd-revolutionnaire figuren als Mounier, Necker, den abbé Maury enz. Toen Camille Desmoulins in 1790 zijn ontslag nam als redacteur, werd hij opgevolgd door Dusaulchoy, onder wiens leiderschap de tekst heel wat minder snedig, maar de gravures beter werden, en daar één daarvan met zijn naam geteekend is, veronderstelt men dat hij, of een familielid, de waarlijk niet onbelangrijke caricaturist is geweest, die prenten als ‘Véto déchu’, en ‘Le Bal des Despotes, ennemis des Français’ heeft gemaakt. In 1792 werd Desmoulins, met Merlin de Thionville, weer redacteur van het blad, dat nu verder zonder illustraties verscheen. De teekenaar van de tegenpartij was, als gezegd, een Engelschman, Wibre. Onder de schaarsche namen der caricaturisten van de revolutie is nog bewaard gebleven die van Pérignon fils. In de latere jaren is, tusschen vele prenten op de Chouans (contra-revolutionnairen), nog te noemen die brutale caricatuur op Catharina II van Rusland ‘L'enjambée impériale’, waarbij de Czaritza van onder wordt bekeken door alle overige vorsten, die meestal onbehoorlijke opmerkingen maken.

Gedurende het Schrikbewind verscheen een caricatuur van een graveur Hercy ‘Robespierre guillotinant le bourreau’, die zijn heldhaftigen maker het leven kostte. Na 9 thermidor komen natuurlijk vele prenten op Robespierre en zijn aanhang uit, maar

[p. 23]

onder deze zinneprenten is weinig wat ons hier belang inboezemt: naar den vorm en het gehalte behooren zulke uitingen meer tot de ‘imagerie’ dan tot de caricatuur.

De groote schilder van revolutie en keizerrijk, David, had een weinig geslaagde caricatuur gemaakt tegen de Engelschen: ‘de koning van Engeland een regiment kruiken aanvoerend’, en dat wel op bestelling van het Comité du Salut public; het was een pover tegenwicht van die onafzienbare reeks Engelsche prenten, die de revolutie bestookten, van Gillray en Rowlandson, en die nog steeds tot het vernuftigste en beste behooren wat de politieke caricatuur heeft voortgebracht. Enkele prenten op de buitenlandsche politiek sluiten zich nog bij de genoemde op Catharina aan, b.v. een groote uitvoerige gravure ‘Paniers percés ou la Grande Armée du ci-devant prince de Condé en Congrès des rois coalisés’, werken nog volkomen in 18e eeuwschen stijl, kopergravures van een droge, vlakke kleur. De nieuwe kunst, in zooverre zij uit den ernst der moeilijke en strenge tijden was voortgekomen, verstond het lachen niet. Maar het Directoire verschafte een nieuw motief, of liever deed een altijd weer nieuw motief terugkomen: de uitspattingen der mode. De grillige en avontuurlijke modes der merveilleuses en incroyables worden op velerlei wijzen bespot, en hier verschijnt wederom de Fransche geest in zijn luchtigheid en vroolijkheid. Debucourt (1755-1832) had reeds in 1792 (of nog in 1792, zooals men het noemen wil) de menigte, onder de boomen van Palais-Egalité op een gracieuze, aardig gemaniereerde wijze geteekend; tijdens het Directoire gaat hij voort een beeld te geven van de uiterlijkesamenleving, en naast hem zijn er Carle Vernet, Boilly en Bosio om de zeden en modes van dien wonderlijken tijd te schilderen. Maar zij zijn beïnvloed deels door

[p. 24]

Hogarth, deels door David; het zijn geen groote talenten, slechts kundige teekenaars; geen fijne of dolle geesten, slechts handige illustrators. Carle Vernet, vader van Horace den slagveldenschilder, is nog de beste: zijn droge trant is althans eenvoudig, maar ook boven hem moet men den van het ancien-régime geërfden Debucourt stellen. Boilly is beperkt, geeft louter wel grappige physionomieën, een soort staalkaarten van maskers. Bosio is zoetlijk, klassiekerig, maar heeft toch wel geest.

Meer dan de prenten van deze teekenaars zijn de enkele van Isabey père (1761-1855) van kunstwaarde. Zij hebben een eigen stijl in hun geweldige overdrijvingen, en de groote prent die Bonaparte, Talleyrand, Murat, Mme. Récamier en andere beroemdheden van den dag chargeert (klein Coblentz), staat door de origineele compositie en de pittige portretkunst boven de meeste andere uit den tijd.

Hier zijn wij echter het keizerrijk genaderd.