Van vrouwen ende van minne

[p. 69]

[Vanden Kaerlen] VII¹

Der Mey comt hier, dez machmen scouwen,
So wie sijn bloemen scoen can strouwen.
Men siet opden dorren ouwen²
Avonts, smorgens lustelic douwen.
Ridderen, knapen, heren, vrouwen,
Ploghers die haer acker bouwen,
Scepers die haer beeste scouwen,
Boschers die dat walt gaen houwen,
⁺Pelsers die haer pelsen touwen,
Louwers die haer leder louwen,
Ende elker malc vergheet sijn rouwen;
Mer wie een voghel in der couwen

So leg ic hier besloten haert.

Daer toe so swang mi in mijn baert

Een kunst en kuer³, een wilt vermaert:

Dus toent een kaerl sijn kaerlighe aert.

1 Dit hoogstmerkwaardig, doch, helaas! zeer bedorven gedicht heeft oorspronkelijk bestaan uit 15 - zoo niet meer - strophen van 16 verzen, waarvan de eerste, twaalf op hetzelfde rijm eindigen, terwijl de daarop volgende vier verzen ook weder denzelfden rijmklank vertoonen. In het Hs. heeft het slechts 229 verzen, zoodat aan de vijftien aanwezige strophen elf verzen ontbreken. En door de ontbrekende verzen, èn door den blijkbaar zeer bedorven tekst blijft dan ook veel in dit gedicht onverklaarbaar. Ondanks de vereende pogingen van mijn vriend de vries en mij zelven, is het ons dan ook niet gelukt de duisternis, die op vele plaatsen heerscht, te verdrijven. Met vs. 88 moesten wij herhaaldelijk uitroepen:

Nu proeft hoe dit te samen sluut!

2 In den tekst vindt men hier het woord aerden, terwijl een rijmwoord op -ouwen vereischt wordt. Men leze dus: ouwen.

+ H. 78.

3 De eerste woorden van dit vers zijn kennelijk bedorven. Blijkens het volgende vers moet hier reeds over de kaerls gesproken zijn. Schuilt misschien in kunst en eene corruptie van knuust(ich)? Hoewel we niet zullen wagen den tekst te herstellen, mag de gissing hier toch plaats vinden, dat er iets kan hebben gestaan als b.v.: Een knuustich kaerl, of iets dergelijks. Dan ten minste levert de zin geen bezwaar op.

[p. 70]

 

Tis billix: malc moet sijns aerts ghebruken.

 

Nu ons die somer wil opluken,

 

Die maechden, die die cleyder gaen vuyken,

20

Gaen nu ten born mit haren cruken;

 

Die vischers setten oec haren vuyken

 

In twater, daer die visch in duken;

 

Die pluumgrave wil sijn swaenkuken

 

Gaen corten, merken ende fnuken;

25

Men siet den kamerkijn¹ nu huken

 

Onder die moeder die si suyken;

 

Men siet oec uut dorren struken

 

Wel bloemen gaen, die soetelic ruken.

 

⁺Die somer comt hier angheswipt,

30

............²

 

Mer die mit kaerlen is beheept,

 

Die heeft den duvel selver ghesceept.

 

 

 

Want wie en leeu inder spelunken

 

So gruut die kaerl als hi dronken.

35

Ic vanter lest een hoep staen pronken,

 

Die vraten looc mit coelstronken,

 

So veel dat si algader stoncken.

 

Ten lesten sachmen brant ontfoncken,

 

.............³

40

In horniken vlieghen ende in honken,

 

Ende riepen: ‘Ho! laetet catkijn ronken:

 

Malc hoet der been ende wacht sijn sconken!’

 

Mar als dat bier was wat ghesonken,

 

Doe was hem haer moet ghesonken;

1 De woorden den kamerkijn zijn stellig bedorven. Althans kamerkijn is mij nergens als de benaming van een dier voorgekomen. Hoogstwaarschijnlijk leze men: die lammerkijn.

+ H. 79.

2 Van de vier laatste regels der strophe ontbreekt één vs., dat waarschijnlijk tusschen vs. 29 en 31 is weggevallen.

3 In deze strophe ontbreekt één vers, dat waarschijnlijk tusschen vs. 38 en 40 zal hebben gestaan. In den ontbrekenden regel toch moet het hegin staan van den zin, die in vs. 40 wordt vervolgd, en moet van de kaerls melding worden gemaakt. Misschien kan men het ontbrekende op deze wijze aanvullen:

Ende die kaerls mit wankelen sconken
In horniken vlieghen ende in honken.

Dan krijgt men ten minste een gezonden zin.

[p. 71]

45

Doe en wisten si noch ba noch boe.

 

Ach God! wie luttel dachtic doe,

 

Dattet mi soude noch comen hier toe

 

Met hem te smeken spade und vroe.

 

 

 

Ic plach bi minen twe kaerlen te micken,

50

Wie ander kaerlen hem ten eten scicken.

 

⁺Als men hem male dient een paer micken,

 

So gaen si vluchs daer an staen wicken,

 

Ende segghen: ‘Wie sel ons dit onthicken?

 

Sullen wi nu als muschen bicken?

55

Gaefmen ons en groten dicken

 

Bouwelinc, neef, dat mocht wel clicken!’

 

So gaen si haren buuc ontstricken:

 

Tis wonder dat si niet en sticken,

 

So recht ghierlic als si slicken.

60

En mensch mach al sijn bloet verscricken,

 

Die haer onnaerdicheit ansiet,

 

Ende ymmer so ontbrect him yet.

 

Die stoc waer mi en cleyn verdriet,

 

En dorst ic dese voeren niet¹.

 

 

65

Wanneer die karel vergadert wat,

 

So calt die een dit, die ander dat.

 

Die een seit: ‘Ic was in gheen stat

 

Daer ic seer leckerlic at:

 

Mijn lantheer mi ten eten bat.

70

Och neve! ic hieu daer in een swat,

 

⁺Ic scocte ende ic vrat

 

Al steke vol, al heer sat!’

 

............²

 

- ‘En trouwe, neve, dat was die cat,’

75

Seghet dander ende viel op sijn plat.

 

‘En heeft u ruynkijn niet en spat?’

+ H. 80.

1 In dezen regel schijnt het ww. te ontbreken, daar voer wel niet anders kan zijn dan het znw., in den zin van handelwijs. Misschien zal men moeten lezen:

En dorst ic dese voer ansien niet.

+ H. 81.

2 Het ontbrekende vers in deze strophe zal waarschijnlijk tusschen vs. 72 en 74 gestaan hebben, daar vs. 74. in hoegenaamd geen verband met het vorige staat. Het slaat er toch op als een tang op een varken.

[p. 72]

 

‘Neent, neve, ic had hoy ghement

 

Den scoute, dien gi al wel kent,

 

Ende haddet na mit allen verdent:

80

Nu vloec ic al dat sporen spent.’

 

 

 

So ruupt daer een ander druut:

 

‘Ey, hoert dach alte nien cluyt!

 

Ic heb mijn blese merry verbuyt

 

Te trecken in Pieter Gherytz. scuut.

85

En heb ic sijn nose niet wel ghesnuyt?’

 

Doe seyde dair een ander ysentruut:

 

‘Onse nicht sel marghen wesen bruut.’

 

Nu proeft hoe dat te samen sluut.

 

Si sijn so recht grof und ruyt,

90

Eer deen half sijn reden uut,

 

So slaet die ander sijn gheluut.

 

⁺Wie jachhonden slabben op een huyt,

 

So slabben si, de dom ghebuer,

 

Ende driven menighen droncken voer;

95

Soe sijn si soe straf, stug und stuer,

 

Verkeert, aefsch, wreet und suyer.

 

 

 

Wanneer die kaerl heeft melc ghestopt¹,

 

Ende daer veel eyer in ghedopt,

 

Ende mitter hant ontween gheclopt,

100

Daer sit hi over ende ropt

 

Recht als een dofhorn die hem cropt.

 

Soe is sijn mont soe vol ghestopt,

 

Recht of hi waer vol hoys ghepropt.

 

So drinct hi dan dat heet ghesopt,

105

Mer wie dat root scarlaken nopt,

 

Of een rose die staet ende knopt²,

+ H. 82.

1 Waarschijnlijk zal men moeten lezen: gescopt, al heeft het Hs. duidelijk gestopt. Dergelijke verschrijvingen van t voor c, en omgekeerd, vindt men in dit stuk meer, als vs. 84 drinc voor drint, en vs. 136 scelde voor stelde. Zie Gloss. op Scoppen.

2 Daar in deze strophe slechts tien gelijke rijmen voorkomen, moeten er twee verzen ontbreken, die waarschijnlijk in het laatste gedeelte zijn weggevallen. Tusschen vs. 105 en 106 toch schijnt iets te ontbreken, daär vs. 105 geen gezonden zin oplevert. Verg. het Gloss. op Noppen.

[p. 73]

 

So weert hem dan sijn aensicht root,

 

So sweert hi wonde, passi, doot.

 

Wat bi hem is, ist cleyn, ist groet,

110

Dat crijcht en hort of een stoet.

 

 

 

Wanneer een kaerl wort recht vergult,

 

⁺So raest hi wie en dwaes die bult¹.

 

Sijn aensicht drint hem ende zwilt,

 

Hi sweert, hi doemt, hi vloect, hi scilt:

115

So sijn sijn eyer qualic ghepilt,

 

Of twermoes is te zeer ghedilt,

 

So dattet sijnre huusvrouwen heeft onghelt².

 

Seer dic, gheloves mi, of gi wilt,

 

Soe gort die kaerl dan op sijn milt

120

En roestighe lemmel sonder hilt,

 

Daer mede menich merss is ghevilt,

 

Ende gaet staen voer sijn doer ende drilt.

 

Hi grinst, hi gruut, hi prat, hi pruult,

 

..............³

125

Sijn wijf die screyt, sijn maghet die huult,

 

Van anxt al sijn gheselscap scuult.

 

 

 

Waert dat ic al hoir doen woude melden

 

Ende haer overdadicheit vertelde,

 

Soe mochtens wael mijn bien onghelden;

130

Want het staet mi al an desen helden,

 

Weder ich draven sal of telden.

 

⁺Die goede ghesellen, die mi velden

+ H. 83.

1 Daar de eerste twaalf verzen dezer strophe op -ilt of -elt eindigen, zal ook wel in vs. 111 en 112 moeten gelezen worden: vergilt - bilt.

2 Ook deze regel schijnt mij weder bedorven toe. Heeft onghelt kan niet het perf. zijn van onghelden (ontghelden), daar dit ww. sterk wordt gebogen en het deelw. ontgouden zou moeten zijn. Schuilt er werkelijk het ww. on(t)ghelden in, dan zal men om een gezonden zin te verkrijgen moeten lezen:

Soe dattet sijn huusvrouwe al ontghelt.

Of is onghelt een znw., in den zin van onkosten? Dan zal men wel moeten lezen met eene kleine verandering:

Soe dattet sijnre huusvrouwen gheeft onghelt.

Zie het Gloss. op Onghelt.

3 Ook hier is weder een vers uitgevallen, waarschijnlijk tusschen vs. 123 en 125.

+ H. 84.

[p. 74]

 

Ende eerst brachten inder helden,

 

Die soldich node waerlic bescelden,

135

Want sie ic die, dat is seer selden.

 

Mer wie dat die raet eerst stelden,

 

Datmen mi mit heer Nyter quelden¹,

 

Ende dach ende nacht daer mede verselden,

 

Die sal ic haten al mijn daghe.

140

Wat baet dat ic veel croen of claghe?

 

En vynt niet een an al mijn maghe,

 

Die mi verlost uut dese plaghe.

 

 

 

Ic mach wel segghen van elende:

 

Wat wilmen mi vanden live niet prenden!

145

Ic sit hier in eenen onbehenden

 

Starken stoc mit yseren benden,

 

Dat ic rugghe, bien noch lenden

 

Nauwelic en can ommewenden;

 

Daer toe en moet ic nerghent senden

150

An yement die mijns lidens enden.

 

Wat helpt dat ic u twaer vertelden²

 

⁺Of anders seyde dan ic meynde?

 

Ic wensch dat God al moet scenden,

 

Al die heer Niters bloem ontrenden,

155

So en vloec ic gheen gueden man.

 

Die wil die mach hem trecken an.

 

Die nyemant vruechd noch goet en gan,

 

Dat is en kaerl, oec wien wan.

 

 

 

Tis beste dat ic dese reden laet,

160

Ende tot verduldicheit mi saet,

 

Ende weder vanden gheboren praet,

 

Die nie en dede edel daet.

 

Een recht ghebuer dat is een vraet,

 

Want hi en weet sijns buucs gheen maet;

1 Over deze en de even onverstaanbare plaats op vs. 154 zie men het Gloss.

2 Terwijl de eerste twaalf verzen op -ende moeten uitgaan, vindt men hier het onzuiver rijm op -elden, dat wel door een ander zal moeten worden vervangen. Vertellen levert hier bovendien geen zin. Het zou niet helpen, zoo het slachtoffer de waarheid vertelde, of anders zeide dan hij meende; maar zoo hij ze loochende. De bedoeling toch moet zijn: Wat helpt bet dat ik u de waarheid zou loochenen of verzwijgen? Waarschijnlijk leze men dus: verkende.

+ H. 85.

[p. 75]

165

Daertoe soe peynst hi altoes quaet.

 

Ten is gheen heer so hooch van staet,

 

Waerlic, gheestelic noch prelaet,

 

Hadden die karel macht op die straet.

 

Of woutmen volgen haren raet,

170

Si riepen: ‘Slaet den heren, slaet!’

 

Dat edel bloet dat is een present:

 

⁺Dies meest mach storten, dat is een sent.

 

Dat woert is in haer hart gheprent,

 

Aen oerkond menighen carel te Ghent.

 

 

175

Men secht, een karel op een meer

 

Dat is een duvel in en heer,

 

Want die heynsten wreynschen al van gheer;

 

Soe make die runre groet ghebeer.

 

Si ropen: ‘Weer den rover, weer!’

180

Mer des en acht hi niet en peer,

 

So meest hi eerst soe laet hi smeer

 

Ende sit ende gruyt als een beer.

 

Soe seit hi: ‘Dit is mijn speer,

 

Daer ic mi daghelix mede gheneer¹.’

185

Soe neemt hi vleghel ende wan,

 

Soe segghen sijns honts ghenoten dan:

 

‘Ey, seker Rolf is een man,

 

Die alte wael borderen can².’

 

 

 

Wat helpt dat ic u blaseneer?

190

Een recht ghebuer, en rud rustier,

 

Die fel is, hoverdich ende fier,

 

⁺Dit is een alte wreden dier.

+ H. 86.

1 In deze strophe, die voor een goed deel onverstaanbaar is, zijn van de twaalfregelige rijmen weder twee verzen weggevallen. Waarschijnlijk ontbreekt één regel tusschen vs. 178 en 179, de tweede tusschen vs. 180 en 181. Laatstgenoemde regel is mij geheel en al onverstaanbaar. Na so - so, hoe -des te, verwacht men twee comparatieven, die misschien in het schromelijk bedorven vers kunnen verscholen zijn. Als een loutere gissing geef ik de volgende lezing:

Soe meer hi eerst, so slaet hi meer

Zie Gloss. op Eersen.

2 De lezing vorderen in het Hs. is bedorven, daar de klemtoon opo -éren moet vallen. Men leze: bordéren, en de zin is gezond. Tusschen b en v is in ons Hs. vaak weinig onderscheid.

+ H. 87.

[p. 76]

 

Ja! al die meyster van Momplier,

 

Van Basel, Straetborch, Worms ende Spier,¹⁹⁴

195

Daer toe van Mens, Colen und Trier,

 

En screven niet half haer manier,

 

Ja! al waert oec alte mael papier

 

Dat laken, datmen maect te Lier.

 

Hi en hilt van vasten noch van vier;

200

Hi seit: hi scijt in calengier.

 

Mar alst daer buten vriest ende rijpt,

 

So sit hi op een cussen strijpt

 

Bi sinen haert te huus ende hijpt:

 

Tis sonde dat yemant mit hem kijpt.

 

 

205

Soe stoet hi dan in sijn mortier

 

Twe keel loocs, drie of vier.

 

Mit vollen monde roopt hi dan: ‘Bier!

 

Coomt hier ende siet hoe ic hoveer.

 

Hoe dunct u dat ic hovelier?

210

Weer ic niet een goet buttelgier

 

Te hove, neve? siet hoe ic visier.

 

⁺Dit looc is goet voer die pier.

 

Al en etic snyppen noch plovier,

 

Ic word al sat, nu hoort dat scier.’

215

Sach yemant sulken lophe sier¹?

 

Seer selden snijt hi, mer hi nijpt

 

Sijn vleysch ende spec, daer hi in grijpt,

 

Dat hem smeer langhes den vingheren sijpt:

 

Tis sonde dat yement mit hem kijpt.

 

 

220

Als hi dan vol comt uten bier,

 

Soe hevet hi alte vreemden tier;

 

Want soe grimmet hi daer ende hier,

 

Recht wie een seip doet inden rivier

 

Al over hoeck als die torrier,

225

Recht als een hont mit eenre vier²,

194 Hs. Vorms.

+ H. 88.

1 Aldus duidelijk het Hs. Wat er van te maken, is mij een raadsel, te meer daar er een vers aan de strophe ontbreekt, dat waarschijnlijk na dit vers is weggevallen.

2 Ook dit vers is mij volkomen onverstaanbaar. Moet men misschien de twee laatste woorden anders afdeelen en niet: eenre vier, maar: een revier lezen? En zon dan de regel misschien aldus moeten luiden:

Recht als een hont in een revier?

[p. 77]

 

Ende sit als een verdroncken stier.

 

Lichtelic wart hi vertorent scier,

 

Soe pluust hi dan uut sijn collier,

 

Ende recht den hals als een coppier.

230

Roelant die stoute noch Olivier

 

En hadden niet bi hem en spier.

 

Hi mient dat alle man voer hem pijpt,

 

Hi knort altoes ende grijnst ende lijpt:

 

Tis sonde dat yement mit hem kijpt¹.

1 Van de laatste vier rijmregels is weder een vers weggevallen.

3. Hs. dorren aerden. - S. Hs. welt.

22. Hs. doer. - 36. Hs. coelstronten.

77. Hs. Neemt, ghemeynt. - 78. Hs. di gi. - 80. Hs. vloect. - 104. Hs. ghesoopt.

112. Hs. die die b. - 113. Hs. drinc. - 127. Hs. Wat. - 128. Hs. overdadich vertellen. - 131. Hs. tellen.

136. Hs. scelde. - 139. Hs. al mi. - 141. Hs. wynt. - 144. Hs. Want.- 146. Hs. Strarken.

173. Hs. woer. - 177. Hs. wreynghen. - 188. Hs. vorderen.

194. Hs. Vorms. - 196. Ha. mit. - 210. Hs. mit. - 221. Ha. Soe hi dan alte.