Toen De Gids werd opgericht

[p. 46]

Tweede hoofdstuk.

I.

Uit de waarneming der 18de eeuw is de eene, uit hare gedachten de andere kunst der 19de eeuw ontstaan.

Als de kunst der waarneming is uitgegroeid, dan zal die groei zoo'n groote natuurlijkheid zijn geweest. Men zal dan zien, dat de menschen eerst hebben waargenomen met hun kleine genoegen aan het leven en dat zij bedaardjes hebben beschreven wat ze waarnamen uit vermaak. Dat de waarneming daarna hun zintuigen heeft bewogen met groote aandoening en zij de werkelijkheid hunner boeken gekleurd hebben met het gevoel hunner zintuigen. Dat zij eindelijk dat gevoel hebben behouden en de werkelijkheid hebben losgelaten daarónder, om alleen dat gevoel te belichamen in de beelden hunner groote kunst.

Ik geloof dat de groei der kunsten zoo eenvoudig als de groei der menschen is.

Als de kunst der gedachten is uitgegroeid, geloof ik dat men zeggen zal: Eerst hebben de menschen gedacht, en geschreven in opgewondenheid, wat ze nauwelijks hadden gevoeld. Toen waren er wier ziel bewogen werd door die gedachten, zóo dat ze niets

[p. 47]

liever kregen dan deze, en zij schreven ze zuiver in de stemmingen, die in hen waren ontstaan. Daarna genoten zij zóoveel van hun stemmingen, dat ze de gedachten vergaten daarónder, en alleen hun passies belichaamden in de beelden hunner groote kunst.

De werken dier eerste menschen behooren niet tot de kunst, al hebben ze behoord tot de literatuur. Bilderdijk is een van die menschen, zelfs Klopstock, die eens zoo beroemd was; en Byron en Victor Hugo zijn ook nog van hunne maagschap.

Maar de eigenlijke stemmingskunst, die in de eerste helft dezer eeuw gemaakt is, is het werk van de lieden der tweede soort.

De groote kunst der moderne stemmingspoëten, de kunst der belichaamde passies van het drama en het lyrische epos, moet door een nieuw geslacht worden gebouwd.

II

Wij Hollanders hebben voortdurend den invloed van de literatuur der vreemden, niet dien van hunne kunst ondergaan. Want ik weet niet of men later het Sentimentalisme, ook geloof ik niet dat men later de Romantiek tot de kunst van Europa rekenen zal.

Maar de Romantiek en het Sentimentalisme zijn

[p. 48]

twee gewichtige verschijnselen in de psychologie van een deel der moderne menschheid geweest.

*_**

Daar waren menschen, die het leven rondom zich gezien hadden met onbedriegelijke oogen. Zij hadden de lijnen van hun verstand aanschouwd in natuur en maatschappelijke wereld. Zij hadden ze gemeten en beteekend, zoodat zij wijs waren geworden met de kennis van het groot en klein in de dingen der aarde.

Maar toen braken de stokjes van Geloof en Wetenschap, waarop ze gesteund hadden bij het kijken. Toen sloeg op hun duizelende brein de gelijkheids-idee der Fransche philosophen, die strijdhamer der nieuwe gedachten-titanen, waar een heele maatschappij onder gruizelen zou.

Toen begon in die organismen de strijd tusschen de nieuwe idee en de oude waarneming. Toen liepen ze rond met verwarde hoofden en ontstelde zielen en konden het niet begrijpen, dat in al dat klein en groot hunner verstandige metingen alles gelijk was. Zij weenden er om en mijmerden er over, dat zonnestelsels niet meer waren dan stofjes, dat de mensch niet meer was dan een worm of een grassprietje, dat de mensch leefde en stierf en verging in de aarde en dat er tóch niets veranderde in de wereld, Zij voelden zich zoo klein en bevangen van angst bij het denken aan dat groeien over hun

[p. 49]

hoofden heen, ze beefden voor de duisternis van het Ongeziene, ze sidderden voor de grootheid van een Almacht, die uit de boekjes hunner catechisatie opgroeide in de oneindigheid. Zij droomden zich ver, ver te vlieden naar stille, groene dalen, waar altijd rust was: ze keken naar buiten en begrepen hun ziel niet, ze blikten in hun ziel en vreesden voor het leven. En dan hieven zij de handen boven het hoofd en sloten de oogen en stortten zich neer in de duisternis van hunnen dood.

Zij waren te veel verwarde nienschen om groote kunstenaars te zijn.

*_**

De invloed van het Sentimentalisme heeft de eerste, die van de Romantiek de tweede periode onzer nieuwe literatuur beheerscht.

Dezelfde gelijkheidsidee, die de hoofden der Sentimentalisten verwarde, is de formule, waaruit men de Engelsche Romantiek van Byron, de Fransche van Victor Hugo verklaren kan.

Zij waren de revolutionnaire poëten der gelijkheid in de jaren der ongelijkheid. Zij waren in de maatschappij de revolutie der Idee, die belet werd in vervulling te gaan. Zij waren in de literatuur de revolutie van kleur en beweging tegen de vaalheid en afgepastheid van het achtiende-eeuwsche klassicisme.

[p. 50]

Zij waren lieden, die met de Idee in het hoofd oreerden tegen de menschen en machten, die de Idee niet wilden. Zij hadden al het misverstand en al de sanguiniteit van lieden, die zich moê zullen werken om de maatschappij om zich heen gelijk te maken aan hunne idealen, liever dan met de idee in de ziel blijde te zijn om het leven en te glimlachen tegen den Tijd, die alles terecht brengen zal.

Zij waren menschen, die als zonderlinge kinderen waren in de huishouding der wereld. Want zooals deze geen instemming vinden bij hun ouders en kameraadjes en ze sluiten hun hart toe en zoeken een eenzaam plekje op zolder, om alleen te zijn met boeken vol vreemde verhalen en platen vol bonte beelden - zoo liepen gene in opgewondenheid of teleurstelling, met hun taal bij zich, weg naar het Oosten, naar de Middeleeuwen, overal naar toe, waar het kleuriger en bedrijviger was dan in hun eigen domme, vervelende land.

Zij waren te veel opgewonden menschen, om groote kunstenaars te zijn.