Proza. Deel IX

[p. 121]

Een stuk van Ibsen
(Hedda Gabler door de Haghespelers)

Een voorstelling waarbij men rustig toe bleef zien en zijn oordeel tot later bewaarde. Ware het spel slecht geweest, in d'een of andere speler te ver beneden peil of in zijn geheel onverbonden, dan zou dat niet hebben gekund. Men zou ondanks de aangename stemming waarin men door de aankleeding van het tooneel gebracht was, opspringen en aan zijn afkeuring lucht geven.

Laat ik erbij zeggen dat ik Hedda Gabler nooit gezien noch gelezen had. Ik was dus als een kind in een kijkspel. Door het medium van de spelers kon de schrijver mij nu eens aandoen wat hij wilde en zooals hij het wilde. Later heb ik het stuk gelezen, en toen zag ik dat de schrijver sommige uitingen iet of wat anders kan gewild hebben, zich zijn personen misschien ook iet of wat anders heeft voorgesteld, maar dat hij, over het geheel genomen, tevreden mocht zijn. Tegen de brave onnoozelheid van haar vakgeleerde met zijn beste kleinburgerlijke tantes steekt bliksemend de ongeduldige kortheid af van de generaalsdochter die hem trouwde, die haar illuzie dat hij wat beteekende al zoo goed als te boven is, verlangt naar geld en gezelschap, niet lijden kan dat een verloopen genie die ze vroeger geen moed had te trouwen, nu door een onbeduidend

[p. 122]

gansje gered zou worden, en eindelijk, staande tusschen de keus van een schandaal-proces of afhankelijkheid van haar huisvriend Brack, zich door een pistoolschot doodt.

De schrik van het schot was de hevigste aandoening die ik uit de schouwburgzaal meenam. Dit lag niet aan de spelers, maar aan de schrijver, die geen hevige aandoening op laat komen. Het is namelijk van het begin af duidelijk dat de menschen, die men vóór zich ziet, zichzelf niet zijn. Als Hedda Gabler niet anders was dan een toevallige generaalsdochter, dan zouden wij het stuk aanzien, de schrijver zijn gril om het juist zoo in elkaar te zetten als hij gedaan heeft, al of niet ten goede houden, en er niet meer over spreken. Maar er is een zekere ernst, een zekere strafheid, een op bedoeling uitgaande spanning in gesprekken en voorvallen, die ons waarschuwt dat deze Hedda nog iets anders is, dat de schrijver haar als element in een gedramatizeerd probleem bedoelt. Het is of Ibsen in haar de laatste spruit van een voornaam geslacht heeft willen voorstellen, edel van voorkomen, hooghartig in haar optreden, maar innerlijk leeg; temidden van de vale omgeving die de wereld nu eenmaal doorgaans is, zich doodvervelend; bang voor wat volgens de begrippen van haar stand grofheid heet, en toch vol zelfverwijt dat ze, toen het groote zich haar aanbood, niet heeft durven toetasten; dat groote, en tenslotte zichzelf, liever vernietigend dan ze aan de vernederingen van het voortbestaan overtelaten. Een zeker onnoozel droombeeld van ‘in schoonheid’ sterven vliegt dan als laatste wimpel boven de ondergang van overleefde grootheid uit.

Hedda Gabler, de schoonste en fierste van allen,

[p. 123]

na zich te hebben moegedanst zonder de man te vinden die bij haar paste, huwt de boekenworm en brave sukkel Jörgen Tesmann, in de hoop dat hij het in de politiek misschien tot iets brengen kan. Teleurgesteld, en binnen de perken van haar plicht als getrouwde vrouw vriendschap sluitend met haar mans vriend de officier van justitie Brack, weet zij zich aan deze overgeleverd, zoodra de dwaasheid haar vroegere aanbidder Lövborg een van haar pistolen mee te geven, hem is bekend geworden. Liever dan zich aan hem af te staan, doodt zij zich.

Voorname leegheid, hunkerend naar een spanning die ze zich niet geven kan, en die in het zelfvernietigend schot haar bevredigend einde vindt.

De wereld zegt, met de woorden van Brack, nadat de daad voltrokken is: Zoo iets doet men toch niet! Neen, zegt Ibsen, maar zoo gebeurt het! - en gij wereld, met hier uw onnoozele en daar uw slimme helft, doet waarlijk niet iets voortreffelijkers.

Een dubbelzijdig pessimisme dus, waarvoor zich de menschelijkheid klein en slecht, de schoonheid overleefd en zichzelf vernietigend voordoet.

Want dit is het merkwaardige, dat wat de gezonde zin, in de personen die Hedda omgeven zou willen prijzen, door Ibsen èn op zichzelf èn door de tegenoverstelling met de hoofdpersoon, als klein en belachelijk wordt voorgesteld, - terwijl Hedda, die temidden van die anderen de blinkende rol speelt, door hem als een leege rest van vroegere schoonheid aan haar ondergang wordt prijsgegeven.

Er is geen menschelijkheid aan de eene zijde, die tegenover de schoonheid aan de andere in haar waarde gelaten wordt, maar ook niet een schoonheid die

[p. 124]

ten opzichte van de menschelijkheid tegenover haar, ook maar de minste inhoud heeft.

Uit dit besef stroomt de wrangheid die zulk een stuk doordringt, die er het ware wezen van uitmaakt, en die als een bittere drank, waardoor wee optimisme genezen kon, misschien voor menigeen sterkend is geweest.

Of ze het ook nu nog is? Ik houd het ervoor dat de wereld nu, veel minder dan dertig jaar geleden, als een weefsel van vale menschelijkheid en overleefde schoonheid wordt aangezien, dat, in wijdere kringen dan toen, de menschelijkheid weer kleur en de schoonheid weer een toekomst kreeg.

1913.