Proza. Deel VIII

[p. 205]

Jan Veth

Het zou geheel verkeerd zijn over een bundel proza van Jan Veth te schrijven, en de hoofdzaak buiten rekening te laten.

De hoofdzaak in deze is: Jan Veth is de bekende portret-schilder.

De wereld waarin hij verkeert is de maatschappij van tegenwoordig: en al haar leden, of tenminste van elke soort verscheidene, heeft hij geschilderd of uitgeteekend, aldoor met dezelfde geduldige genegenheid.

Die wereld is zeer wezenlijk, en de man die met haar geleerden en kunstenaars, haar bankiers, dominees, staatslieden, afgevaardigden, mevrouwen en bedrijfslieden dagelijks omgaat, heeft een vaster gang dan de droomer die zich af moet vragen wat ter wereld toch eigenlijk beantwoordt aan zijn voorstelling.

Hollandsch, door zijn aard: meer ontledend dan verbeeldend, - bleef hij het door zijn arbeid die in vaderlandsche schilderkunst zoo overvloedige voorbeelden vond, - werd hij het bij toeneming door die dagelijksche omgang met allerlei groepen van de samenleving, een omgang die te allen tijde de nuchtere nederlandsche geest door vergelijking heeft gescherpt.

Ontledend is zijn geest; - niet alsof hij geheel verbeeldingloos zijn zou: het tegendeel is waar, want zonder een gezonde werkzaamheid van de verbeel-

[p. 206]

ding die onderwerp en doel van de ontleding boeiend en belangwekkend doet voorkomen, zou die geest zijn arbeid niet vreugdevol uitvoeren; - maar ontledend is zijn geest omdat ontleding er de kracht en de deugd van uitmaakt en men onder het eer bleeke dan warme, maar scherp-heldere licht van de verbeelding, háár altijd werkzaam ziet.

Doch, niet gebonden aan een droom die velerlei werkelijkheid voor hem zou afsluiten, richt hij zijn ontleding binnen de grenzen van die hedendaagsche menschenwereld vrij en zonder voorkeur naar vele zijden. En levensvoorwaarde voor hem als een zoodanig portretschilder is deze maatschappelijke veelzijdigheid.

*_**

Al vroeg begon Jan Veth te schrijven over kunst en wat daarmee verband houdt. En hoewel hij in de eene tijd meer naar impressionistische, zooals in de andere meer naar ideeële schilderkunst helde, bleek toch al spoedig dat hij, eerst door aanleg, later ook wegens zijn roeping als portretschilder, bij geen van die beide uitsluitend behoorde, ja liefst van al gelijkelijk naar twee zijden zag.

Met deze trek opent hij in een opstel ‘Vrijheid’ de ‘Algemeene Onderwerpen’, die de eerste reeks van zijn ‘Kunstbeschouwingen’ zijn. ‘Ik reken het mij tot een eer in Nederland mede gestreden te hebben voor het absolute goed recht van een buiten alle gedachten om gewonnen en getogen kunst’. Maar even verder: ‘er zijn in de onafgebroken evolutie der geesten ook weder anderen gekomen, die zich de dragers van denkbeelden voelen, en die hun schil-

[p. 207]

deren de verkondiger daarvan wenschen te laten zijn.’

Dit is de strijd die niet alleen tijdelijk, die aldoor, heerscht in alle levende kunsten, - en wie was geschikter ertusschen te staan dan deze portretschilder, die noch een ideeën-stelsel, noch de vormen kleurwereld uitsluitend beminde, maar die geboeid werd door de wereld van de menschelijke aangezichten, waarin hij óók ideeën en óók vormen kleurliefde leest.

Staat hij zoo in de strijd tusschen zijn kunstbroeders onderling, - ook hun gemeenschappelijke strijd tegen andere groepen deelt hij, en ook daarin vinden wij: de meerzijdigheid, het ontledende, het hollandsche, het hedendaagsch-maatschappelijke, en benevens de portretschilder, de mensch van persoonlijke eigenaardigheid.

De portretschilder, en niemand anders, spreekt ons reeds toe uit het vijftien jaar geleden geschreven opstel ‘Alexandrijnsche Portretten’. ‘Wanneer wij naar de beste stukken uit deze zeer ongelijke verzameling ons den alexandrijnschen portrettist mogen voorstellen, denken wij ons dezen als een kunstenaar, die tamelijk vrij is van aangeleerde konventie, niet geplaagd wordt door de neiging om zijn modellen te behagen, noch zijn portretten eenigszins wil terugbrengen naar een of ander ideaal-type, maar die integendeel een scherp gezicht heeft op de karakteristieke vormen en afwijkingen in elk bizonder menschengelaar.’

Indien ook hierin een verzet lag dan was het een op eigen gelegenheid en nog niet de gemeenschappelijke strijd waarvan ik spreken wou, en die in dit boek zulk een groote plaats inneemt. Het is de strijd tegen het gemis aan geestkracht in ‘Heilige Ontevreden-

[p. 208]

heid’, tegen mode en dilettantisme in ‘Artistiek’, tegen schoolgeleerdheid en doode kunst-studie in ‘Het Begrip Schilderij’ en ‘Pro Arte’; maar vooral tegen kunstmishandeling en -verwoesting in de opstellen betreffende Nieuwe Kerk, Buiten-gasthuis, Rembrandt-verlichting en Grachte-demping. Stedenschennis heet het laatst-bedoelde, waar de schrijver in volle kracht is, van alle kanten zijn onderwerp beziende, alle bizonderheden ontledend, telkens toonende hoezeer hij hollandsche eigenaardigheid beseft en waardeert, - tevens ook hoe goed hij op de hoogte is van de meest-maatschappelijke, de meest-amsterdamsche verhoudingen. Dit laatste is de minst-aangename maar misschien noodige - voering, zei ik haast - maar zeg liever rok en handschoenen bij de kleedij van de strijdbare kunst-vriend: het is toch niet zonder beperking gesproken als in een noot de tot kunst-bescherming bevoegde burgemeester ‘een magistraat van bepaalden kunstzin’ wordt genoemd.

Ook tegenover de wetenschappelijke beoefenaars van kunst en kunst-historie wordt front gemaakt, en het is de loffelijke uiting van Veths meerzijdigheid dat dit niet zonder onderscheid gebeurt. Veth zelf is zulk een geleerde, en niemand beter dan hij kan voelen welk een deugd in de eerbiedige studie van kunst en haar geschiedenis kan gelegen zijn. Zooals hij de strijdende schilders onderling in zijn waardeering vereenigt, verbindt hij ook - verzoenend koppelteeken - hen allen met de maatschappij en met de groepen in die maatschappij die de kunst het naast staan.

In al dit proza is Veth de krachtige, welbedachte, slagvaardige en toch veelzijds billijke voorstander

[p. 209]

van belangen die niet alleen hemzelf, die zijn geheele gilde en nog meerderen daarteboven ter harte gaan, en de scherpte van zijn geest, soms tot vlijmens toe uitgelaten, wordt er bedwongen door een recht vaderlandsche ingetogenheid en verzacht door een niet minder nederlandsche boert.

Niet onvermakelijk is het te zien hoe naast de titel ‘Een Inleiding tot Rubens’ zorgzaam staat opgeteekend: geschreven vlak na de tentoonstelling van Vlaamsche Primitieven te Brugge. Het was Veth van wie ik, in mijn onschuld, voor het eerst het woord contra-mine geleerd heb. En het is juist iets voor Veth om een vreedzaam opstel vol Rubensbewondering juist op geen ander oogenblik te willen pennen dan toen de heele wereld vol met de Primitieven stak.

Dit opstel is een zeer goed van de soort schilderskarakteristiek, waarvan, naar mijn smaak, Aelbert Cuyp het beste is. Dat juist dit beste aan Veth's vader op diens tachtigste verjaardag is aangeboden, voegt een wezenlijke trek toe aan het beeld dat ik van de zoon ontwerpen wou.

Beide opstellen, die over Cuyp en Rubens, toonen Veth's genegenheid voor oud-vaderlandsche schilders onvermengd en zonder bijbedenken. Zijn stijl, zijn vermogen voor velerlei indruk het treffende woord te vinden en het te voegen in een klare volzin van zeldzame welgewogenheid, krijgt hier een breedheid die alle gedachte aan angstig overleg doet ophouden. Vaderlandsch, op de wijze zooals Huet het was - zooals geheel Veth's figuur meer een voor de onze verfijnde jongere uit de Huet-tijd schijnt dan een in 1864 geborene - vaderlandsch, tot in zijn liefde voor Cuyp's landschap toe, zijn eigene trouwens

[p. 210]

want ook hij is een Dortenaar, - heeft hij toch in die Huet-achtige gestalte een gevoeligheid voor indrukken meegebracht, die modern is, en die in weerspel met zijn geest, een overvloed van weidsche en verfijnde, van tonende en tintende bijvoegelijke naamwoorden ontspringen doet, als vonken ontspattende aan een wentelend, veelkleurig vuur.

Maar wat blijft, wat dit beeld zelfs voor Veth al te weelderig doet schijnen, is de gladheid, de nauwgezetheid, waarmee al deze woorden, als mozaïek haast, in zijn volzinnen-lijnen worden ingevoegd: koele klaarheid is over hen alle heen het wezen van deze portretschilder.

Ook enkele sonnetten zijn in het boek opgenomen: verfijnde, in kader gezette werkstukken van dezelfde soort als dit proza: goed door hun zuiverheid, eigenaardig door hun schilderende naamwoorden. En met hen kwamen wij aan de man van persoonlijke eigenaardigheid, de eenige door mij genoemd die ik nog niet besproken heb.

Mijns inziens is deze van Veth's gestalten niet de belangrijkste. Wanneer hij de werkelijkheid loslaat, wanneer hij in zijn schrijven doet wat hij niet met het penseel doet: ophouden portrettist te zijn, dan missen zijn droomen oorspronkelijkheid, zijn verbeeldingen verscheidenheid, en zijn bespiegelingen worden gekunsteld en sentimenteel. Vooral uit de italiaansche reisbrieven is dit aantetoonen. Er is niet in: het slechte, geheel; maar er is dat waar het van komen kon.

Wat Veth sterk houdt is het portretteeren van de werkelijkheid. Was het niet zijn eigen beminde Eugène Fromentin, die daarin het wezenlijke van hollandsche schilders meende te zien?

1904.