Proza. Deel VIII

[p. 179]

Bolland's Zuivere Rede

Een belangrijke arbeid is die waarin professor Bolland zes jaar Hegel-studie heeft saamgevat.

Kant had de menschegeest verdedigd en begrensd. Tegelijk oefende in Duitschland invloed de God van Spinoza, het Wezen van al het geschapene. Hegel vereenzelvigde Spinoza's God en Kant's menschegeest; hij vergoddelijkte de menschegeest tot het Wezen van al het geschapene.

En nu kan men, zooals ikzelf het in alle nederigheid te doen waag, ervoor uitkomen, dat men in Kant de menschegeest en in Spinoza het wezen van al het geschapene genaderd is, en dat Hegel daaraan niets heeft kunnen veranderen, - toch blijft over dat Hegel's opzet ondoenlijk was zonder een geestes-vrijheid en geestes-grootheid, zonder een moed en een majesteit, die ons tegelijk vervullen met kracht en met eerbied.

Kracht evenwel van bewuste menschegeest en eerbied, niet voor het wezen dat hij ons wou nabijbrengen, maar voor Hegel zelf. Zijn ideaal is de titan, de half-god, - niet de mensch van Kant, noch de god van Spinoza. Zijn werk is de torenbouw, die van Babel, - niet de aarde van Kant, noch de hemel van Spinoza. Zijn doel is overheersching, niet bestuur dat vrede brengt.

Het is minder belangrijk nategaan hoe hij zijn op-

[p. 180]

zet uitvoerde. Eenmaal gesteld dat het wezen van al het bestaande tevens de waarheid is van de menschegeest, dat het wezen van al het bestaande de Idee is, niet de Idee van één menschegeest, maar de Idee op zichzelf, - dit eenmaal gesteld moest dat wat de wet van alle idee is, van namelijk te zijn op zichzelf, en als uiting van zichzelf, en aan haar uiting begrepen voor zichzelf, - moest deze wet de wet van alles zijn en zich in alles waarmaken.

Deze waarmaking te toonen, te openbaren, was het levenswerk van Hegel.

Bolland vond in hem zijn redder, zijn Heiland. Begaafd met een ongewone kracht van begripsbepaling en tegelijk met een gemoed dat naar verlossing streefde, kon hij een tijdlang vrede hebben met Von Hartmann's Wereldleed zich uitlevend in de verenkeling van het bestaande, maar vond hij toch ten slotte tusschen dit onbewuste wereldleven en zijn werkende geest de verzoening onmogelijk. Verzoening van die geest met het leven zocht hij, en vond die in de Idee van Hegel.

De Goddelijke Idee, eeuwig werkdadig, werkelijkheid van alle werkelijkheid, zich aan haar verschijning begrijpende, en als menschegeest bewustwordend, deze was voortaan de godheid waarvoor hij sterven wou en Hegel de Heiland die haar hem had geopenbaard.

Men moet hierbij opmerken dat Hegel, zooals hij in zijn heele leer op verzoening uitging, ja gaarne aan de vormen en stellingen van de christelijke verzoeningsleer zijn denkbeelden onderschoof, wel degelijk een soort godsdienstige wijding beoogde. Evenals de dichters en kunstenaars van onze tijd, was ook Bolland niet vreemd aan dergelijke bedoelin-

[p. 181]

gen, en niets kon meer in zijn flank vallen dan een Apostel te zijn van de man in wie hij een Heiland zag.

Merkwaardig is het hoe hij erin geslaagd is al de begripsverscheidenheden van zijn Meester niet alleen natevoelen, maar te verstaan, te verbinden en in zijn nederlandsch overtedenken en uittespreken. Zijn volzinnen zijn niet die van hem in wie de idee van de Idee voor het eerst bloed en vleesch is geworden, maar in hun schoolsche ernst ontleenen zij èn aan de deugdelijkheid van hun taal èn aan de bevredigdheid van zijn gemoed een zuiverheid, een tucht en een wijding die soms niet zonder grootschheid is.

Er zijn in zijn hollandsch woorden die Hegel hem benijd zou hebben.

Jammer is het dat de overtuiging in alles het ware te leeraren, twee gebreken met zich brengt. Ten eerste: minachting voor de meening van anderen. Ten tweede: het blijven schommelen in een juste milieu dat in de praktijk overeenkomt met voorliefde voor het middelmatige. Indien anderer meening op Bollands vergoelijking mag rekenen, zeker niet die van hen die een uiterste vertegenwoordigen. Toch zijn in een tijd als de onze, een tijd van hevig verzet tegen hevige begeerten, geen meeningen minder eerbiedwaardig dan die noch in verzet noch in begeerte zijn. Bepaalt Bolland zich tot het leeraren van Hegel, dan is hij een kracht van geestelijke beteekenis. Stelt hij zich op tusschen de strijdende partijen van onze dagen, dan is hij de verdediger van de stilstand.

Mij komt het voor dat hij hierdoor zichzelf en zijn zaak schade doet.

[p. 182]

Wanneer de Wijsheid zich in de strijd mengt, dan kan dat; mits ze bereid is de strijd meetevoeren. Komt ze alleen om hem aftekeuren, dan beloopt ze de minachting van de strijdenden, en - wat erger is - raakt in tweespalt met zichzelf.

1905.