Proza. Deel V

[p. 95]

Willem Bilderdijk

De vraag doet zich voor (nu de geboorte van Bilderdijk herdacht gaat worden) - wààraan het te wijten is dat, bij volledige erkenning van Bilderdijks talenten, zijn dichterschap zoo aangevochten blijft.

Oordeelde ik alleen naar mijzelf, dan was het antwoord eenvoudig. Ik heb in mijn jeugd de grootste moeite gehad zijn gedichten te begrijpen en ik heb er nooit een mooi gevonden. Reden genoeg om hem niet juist als dichter te bewonderen. Maar ik zal de eerste zijn om op te merken dat zulk een oordeel niets af zou doen. Vrij zeker zijn er in Duitschland dichters die evenzoo over Schiller denken, en toch kan men niet zeggen dat Schillers dichterschap daar te lande een twijfelachtige grootheid is. Hier echter is dat van Bilderdijk het wel. Ieder twijfelt. Smaak of geen smaak is onverschillig tegenover deze algemeene twijfeldaad. Hoogstens een paar theologen - toevallig van eenzelfde overtuiging als Bilderdijk - stellen zich aan alsof geen twijfel aan dat dichterschap in hen kan opkomen.

Waaraan ligt het, dat terwijl hij als denker, als geleerde, als schrijver (in verzen zoowel als proza) volledig erkend wordt, niemand hem meer als de dichter aanvaarden wil die zijn tijdgenooten in hem hebben gezien?

Het antwoord kan, dunkt me, geen ander zijn dan dat onze voorstelling van het dichterschap veranderd is.

* _* *

[p. 96]

Het wezen van Bilderdijk was geestdrift voor het afgetrokkene: dat van ons is liefde tot de werkelijkheid. Dat van ons is zoozeer liefde tot de werkelijkheid - tot de werkelijkheid van uiterlijk èn innerlijk gebeuren namelijk - dat wij ons een dichter zonder die liefde niet kunnen voorstellen. Wij vragen hem: ‘Wat bemint gij eigenlijk? Zijn het die fantomen, die bloed- en levenlooze schimmen, waarvan wij begrijpen dat zij uw brein doordwalen, omdat ge ervan spreekt in uw gedichten, maar die ons hart en onze verbeelding nooit hebben aangedaan? Afgetrokkenheden van vroegere levende gedachten zijn dat, maar geen levende gedachten zelf. En daarop toch immers komt het voor ons aan. Levende gedachten begeeren wij en hem alleen noemen we een dichter die onze honger daarnaar voldoet.’

Het beste deel van Bilderdijks gedichten is een grandiose afgetrokkenheid. Het is een conceptie van hemel en aarde, een leer van geesten en menschen, zooals ze lichaam en ziel geweest was in een nederlandsch christenvolk, maar die in hem enkel was overgebleven als een onuitroeibaar besef. Hij heeft haar begrepen met zijn verstand, dat groot was, - hij heeft haar verdedigd tegen de aanvallen van geheel een levend en denkend Europa, hij heeft hartstochtelijk en verbeten, grimmig haast, de lijnen ervan scherp getrokken in een taal die, naar haar verstandelijke zin, voor hem geen geheimen had, - hij heeft, eindelijk, getracht in allegorizeerende figuren haar zichtbaar te maken en af te beelden, en dat laatste, zijn grootste waagstuk, heeft hij niet gekund.

Hiermede is alles gezegd vóór de grootheid van

[p. 97]

zijn geest, maar ook alles tegen zijn Dichterschap, immers zooals dichterschap door ons, door vrijwel al onze tijdgenooten, wordt verstaan.

* _* *

Bilderdijk heeft een strijd gestreden die hij verloren heeft, verloren voorzoover niet in de strijdzelf de overwinning lag. Zijn overwinning is namelijk de strijdende gestalte die hij in zijn geschriften vereeuwigd heeft. Maar die gestalte is een monstrum. Ze is die van de begripsdichter, de man die wetenschappelijke aanleg verbond met overgeërfde en niet uitterukken dichtlust. En zijn nederlaag is deze dat niemand na hem een dergelijke vermenging heeft gewild of geduld.

Let eens op het oneindig aantal van zijn vertalingen. Levenslang blijkt hij, haast meer dan oorspronkelijk schrijver, de parafrazeerende geest die het door anderen geschapene, niet vertolkt, maar omschrijft. Van oude en nieuwe gedichten puurt hij, niet de poëzie, maar de gedachte, en wanneer men goed toekijkt ziet men ook zijn eigen arbeid uit de gedachtefragmenten saamgesteld, die hij uit alle tijden en literaturen veroverd had. Om Bilderdijks gedichten stuk voor stuk te beoordeelen, moet men niet enkel hemzelf kennen, maar de geheele wereld-bibliotheek waaruit hij zijn honderdduizenden aanteekeningen heeft gehaald. Het eenige niet-verstandelijke dat hem daarbij bezielde was zijn hartstocht voor het verzenschrijven. Deze hartstocht was in hem het onbewuste, het gevoel waaraan hij zich overgaf, waaruit hij schreef, en waarop hij zich beriep als op het beginsel van zijn schoonheidsleer. Maar het is iets

[p. 98]

anders: te dichten uit de drang van een werkelijk leven of uit die van een ledig en leelijk atavisme. Zijn leven uit het gevoel was dan ook niet het doen uitstroomen van de diepe natuur-bron die een goedige natuur of godheid in hem voedde en wellen deed, maar het was de onmachtige overgave aan dat verleden in hem, die kleur- en vreugdelooze revenant die hem boeide en plaagde en dwong tot griezel-schijnlevende verkondiging. Hij kon ermee schertsen, maar hij kon zich niet ontslaan van die vers-woede die hem noopte al zijn in arbeidzame nachten veroverde kennis van kunst en wetenschap, te storten in de snelle en botsende stroom van zijn maat en rijm. Wat hij daarbij ontbeerde - wat wonder! - was levensvreugde. Wat hij aldoor voelen moest - zij het in trots of in waanzin - was de ééne Macht die in hem was. Vreeselijk zijn de gevoelens die in ons opkomen als we ons die toestand bewust maken. Heel het leven werd voor deze dichtende Bilderdijk een aan zijn persoonlijkheid gebonden Macht, die hem deed doen zonder levensvreugd. Integendeel, doende en gedwongen te doen, voelde hij zich jaar aan jaar een lijder die weldra sterven ging. En toch was die lijder de van het eene groote Onbewuste onafscheidelijke, - zóó zeer met de macht die hij als godsmacht voelde, verbonden, dat hij zich wel af moest vragen: Ben ik Bilderdijk of ben ik God? - Men moet bedenken hoezeer in Duitschland, terwijl hij er vertoefde, de samenhang tusschen menschelijkheid en goddelijkheid doordacht werd, om te bevroeden dat rondom deze diepste innerlijke ervaring zijn geest werkzaam werd, en werkzaam gegebleven is. Aan die bemoeienis van de europeesche geest heeft de zijne deelgenomen en dat geeft hem

[p. 99]

zijn europeesche, maar enkel geestelijke beteekenis. Dichterlijk zou die geweest zijn, als zijn innerlijke ervaring die van een schoone werkelijkheid was geweest. Een schoone, natuurlijke werkelijkheid, zooals ze in Goethe bloeide, hoe anders zou zij hem bezield hebben dan dit wanhopende besef van gedwongen te zijn tot wat hem geen vreugde gaf! Zie hem als hij het vasteland verlaat en naar Engeland oversteekt, - hij heeft geen enkele levende oorspronkelijke vorm voor die pijnlijke hem toch zoo onmiddelijk-rakende ballingschap; maar gedachtig aan een fragment uit een grieksch drama waant hij zich Oedipus en galmt in valsch-klinkende verzen Sophocles na. Zie hem ook, als hij, oud geworden, de vaderlandsche geschiedenis voordraagt: wanneer hij heel niet meer weet hoe hij een voorstelling van veertiende- of vijftiende-eeuwsch gebeuren weerleggen zal, beroept hij zich op zijn ‘familie-traditie’. Dit zijn - ik koos opzettelijk een uit zijn jeugd en een uit zijn grijsheid - dit zijn voorbeelden van eenzelfde geloof aan eigen goddelijkheid zonder dat er in hem een schoone, dat geloof rechtvaardigende volte is. En daaruit, uit dit geloof en deze leegte, kunnen honderd uitingen van dit groote, maar aller-ondichterlijkste verstand worden verklaard.

* _* *

Wij hebben in de zeventiende eeuw een prachtige tijd beleefd. Wij hebben in de achtiende onze beschaving gehoed en gekweekt totdat ze ten einde liep. En toen in haar tweede helft de voorstellingen van de menschen zich ordenden naar nieuwe be-

[p. 100]

ginselen, hebben wij in Bilderdijk een universeele geest gehad die dit europeesche streven deelen kon.

Maar laten we ons nu in acht nemen, dat we niet uit vaderlandsche trots of uit bekrompen partijgeest verheffen wat klein in ons was.

Het krachtige leven, natuurlijk zoowel als vaderlandsch, dat de groote geesten elders voeden kwam, heeft hier ontbroken.

Geen volk van Europa is tegen het einde van de achtiende en nog ver in de negentiende eeuw zoo zwak geweest als het onze.

Daar kan alle Bataven-bluf en alle bevrijdingsgeestdrift niets aan veranderen.

En in die zwakte van de volksaard hebben onze dichters gedeeld, zooals dichters altijd alleen hun kracht kunnen ontleenen aan het volk wiens mond zij zijn.

Een machteloos, karakterloos, aan vreugde ledig volk, dat nochtans niet af kon zien van de trots op zijn vroegere grootheid, ja zich het beste waande van Europa, dat was het volk van Bilderdijk en zóó was ook hij.

Aan al de ellenden van die innerlijke tegenstrijdigheid heeft hij geleden. Hoe ook zijn gedachte wurmde en werkte, hoe hij zich ook overliet aan de stroom van zijn dichtlust, hoe hij zich inbeeldde god-en-mensch in-een te zijn, de kracht van een schoone eenheid kon niet van hem uitgaan, omdat hij ze niet bezat.

Andere volken bezaten het volle heden, wij het verleden in ledige afgetrokkenheid. Anderen verheugden zich, wij moesten lijdende ons groot houden.

Het is ons geluk geweest dat langzamerhand dat

[p. 101]

leed geweken is. Wij zijn ons bewust geworden van onze toestand, van onze minderwaardigheid. Wij hebben gedaan wat we konden om, bescheiden in onszelf en vrijmoedig tegenover de vreemdeling, te getuigen van de nieuwe groei die ons deel werd. En zelfs de vreemdeling heeft ons toegejuicht.

Maar laten we ons nu in acht nemen, dat we niet uit vaderlandsche trots of uit bekrompen partijgeest het kleine onder ons groot noemen.

Wij hebben gezwelgd in de vereering van Rembrandt. Het is goed, voorzoover de vereering waarlijk Rembrandt gold en niet de kleine, zichzelf verheerlijkende tijdgenoot.

En nu viert men Bilderdijk.

Welnu, de hulde mag hem gegund zijn, want hij is een groot geest geweest. Maar de dichter Bilderdijk vieren wij niet. Wie de dichter Bilderdijk viert, wil juist datgene wat tot onze onuitsprekelijke blijdschap geleden en vergeten is: onze bekrompen trots, onze vaderlandsche zelfgenoegzaamheid, onze armoede aan leven bij een schijn-leven van grootdoen, onze achterlijkheid tegenover onze naburen.

Wie de dichter Bilderdijk viert, viert niet het leven, maar de dood.

1906.