Proza. Deel IV

[p. 145]

M. Nijhoff: De wandelaar

Opnieuw niet anders dan een kleine bundel gedichten. Meerendeels sonnetten nog wel, goed genoeg gewerkt, maar niet zorgvuldiger dan sedert 1880 alle goede dichters het deden. Minder streng zelfs in rijmen en bouw van kwatrijnen dan hier in de eerste jaren van de dichterlijke beweging regel was. Het vers, daarentegen, heeft niets meer van de losheden, de enjambementen, de gewaagde ritmische effekten die later de vastheid van zijn weefsel in gevaar brachten. Het is een goed en klankrijk vers dat maat houdt tusschen ernst en bewogenheid. Het werk van een jong dichter.

De lof is betrekkelijk, meent ge, en het belang van een afzonderlijke bespreking schijnt u niet overweldigend. Zien we een oogenblik af van onze uiterlijke en algemeene karakteristiek en rangschikking. Verzen zijn nu eenmaal alleen dat eene, wat ze tot uitdrukking maakt van een bizonder innerlijk, van een persoonlijkheid voorzoover die door oorspronkelijkheid treft en zich onderscheidt van anderen. Het vers van Nijhoff is door zijn niet diepe maar donkere toon en door de ingehouden kracht van zijn toch klare, ja sonore accenten, de onmiskenbare uiting van een sterk en onontleenbaar grondgevoel. Angst en ontzetting zijn het gevoel waaruit deze verzen geworden zijn.

Deze eigenheid van zijn innerlijk maakt de jonge dichter, nu hij zich in dit kleine aantal sonnet-

[p. 146]

ten en strofen heeft uitgesproken, tot een afzonderlijke en onze beste aandacht verdienende persoonlijkheid. Ieder van ons beleeft het leven anders, ervaart het anders, begrijpt het als een macht, waartoe hij zich anders verhouden moet, waarmee hij op andere wijs heeft afterekenen, dan zijn medemenschen het tegenover en met de macht doen, als welke het leven hún verschijnt. Voor sommigen is die macht een weldadige, voor sommigen een onbarmhartige, voor deze een onberekenbare, voor die een wetmatige. Voor Nijhoff is ze een angstwekkende, een ontzettende, wezenlijk hard, te harder naarmate men meer behoefte aan zachtheid heeft.

De laatste reeks van zijn gedichten heet Het zachte leven. Maar zie die gedichten eens. Ieder ervan is een vlucht: uit de wereld van het verstand, uit die van de werkelijkheid, naar die van de waanzin, de droom, de verbeelding, de extaze, - naar de dood zelfs. Lees verder de verzen van de eerste reeks, de eigenlijke van De Wandelaar: het woord ‘hard’ zult ge er in 't oogvallend vaak vinden.

Tusschen deze twee zijn de reeksen Scherzo - mijn hemel! welk een schrijnend scherzo zijn bijna al deze gedichten - en, somberst en gruwelijkst van al: De Vervloekte.

Ik geef misschien aanleiding tot de vraag of de eigenaardigheid van het gevoel op zichzelf dan lof verdient. Neen, in het minst niet. Alleen voor zoover het uitdrukking werd: toon- en beeldvolle uitdrukking. En dat werd het. Die uitdrukking ligt dan zelfs volstrekt niet enkel, zelfs niet het meest misschien, waar - zooals dikwijls - de woorden ‘waanzin’ en ‘wanhoop’ worden uitgesproken, of waar, zooals in de verzen van De Vervloekte, de

[p. 147]

dichter zich door zijn aandoening het onmiddelijkst heeft benauwd gevoeld, of waar hij grijpt naar rake, snijdende, naar huiveringwekkende beelden om zijn siddering te verzichtbaren: ze kan volkomen zijn in een stil eenvoudig versje dat niets dan de weergave van een oud schilderij gelijkt, ze kan het grootst en onvergetelijkst worden in een gedicht dat als weemoed aandoet.

Ergheid in de uiting is vaak een teeken van jeugd. Maar waar het gevoel zoo echt en innig is, zal het hoe langer hoe meer zonder zichzelf te noemen, zonder zich met effekt te verbeelden, zich als verscholen ziel in de gewoonste vormen weten te doen gelden.

Ik twijfel niet of dit is de richting waarin Nijhoff zich bewegen zal. Zijn bundel heet De Wandelaar, en zoo heet de eerste reeks, en in het eerste gedicht daarvan geeft hij te kennen met welke eenzelvigheid hij de wereld doorwandelt, en met welke geesten hij in gemeenschap is. Eenzaam en daadloos, zich niet mengend onder de bedrijvige menigte, vervuld van aandoeningen die hem beletten waarde te hechten aan het nu hoopvol dan berustend menschelijk streven, de kunst beminnend zoowel uit vrome als uit wereldsche tijden, verwant aan Baudelaire, de dichter van de ingeboren ontgoocheling, zoo wil hij dat wij hem zien zullen. Maar wij gelooven dat deze bewustheid maar het kleed is dat de jeugdige dichter zich heeft omgeworpen. Het lijkt nog tezeer op het weefsel dat de tijd nu eenmaal voor een dusdanig geaard dichter gereed had liggen. Het is door anderen, voorgangers met wie hij veel gemeen heeft, voor hun eigen gebruik voortgebracht, en hij zelf moet nog het zijne voortbrengen. Dat zal anders

[p. 148]

zijn, omdat hijzelf, omdat zijn tijd, toch weer anders dan zij en de hunne is. Het zal hem nauwsluitender passen dan dit te ruime. De behoefte eraan zal hem noodzaken meer en anders met de wereld in aanraking te komen dan hij zich voorstelde. Ook wie het leven als een angst en een ontzetting erkent, moet, zoolang het hem niet - slangenharig Gorgonenhoofd - versteend heeft, zich eraan blijven blootgeven. Hij ook, zoo hij als dichter niet sterven wil, moet leven.

Meer dan zijn gevoel, dan de aard ervan, geloof ik dat zijn talent, zijn dichterlijk kunstenaarschap, het leven van Nijhoff bepalen zal. Hij is er nu eenmaal mee begonnen. Hij heeft zijn gestalte, met de middelen die hem ten dienste stonden, tegen de achtergrond van onze verbeelding doen uitkomen. Hij zou de ernst missen die ik hem toeschrijf als hij nu niet trachtte zijn innerlijke wereld zoo te verrijken, zoo te groeien in kracht van doorarbeiding, beheersching en uitdrukking, van karakter in één woord, dat hij in het eens gekozen vak de volkomenheid bereikt.

1917.