Memoriaelbouck. Dagboek van gebeurtenissen te Haarlem van 1572-1581

Dagboek van gebeurtenissen te Haarlem van 1572-1581

[p. 137]

⁺Een corte beschrijvinghe van Haerlem Anno 1574.

+ folio 1

[11 Januari 1574]

Op den 11 dach Januarii, welck was op een Mannendach, is den Houtpoort van der stadt opengegaen, die in het beleg van die Geusen altoes gheslooten heeft geweest.

Item op desen dach voors. beghon men die aerde van S. Janspoort te draghen, die doer het schieten van het beleg te needer was geworpen ende dese poorte worden op den lasten ende costen van den gemente open gedaen.

[14 Januari 1574]

⁺Wonder. Op den 14 dach Jannuarii ten huijse van een burger, genaempt Lauris Janss.⁴¹², een cramer an het kerckoff⁴¹³ wonende, isser een soudaet geloogeert geweest met zijn huijsvrouwe. Die man is genaempt Noe of Cors ende was uuijt die stadt van Luijck; zijn vrouwe bevil van een vrucht, deerlick om sien, want het meer een horribel monster dan een mensch geleck.

+ Pontiaenendach Een monstrum geboren

412 Lauris Jansz. kreeg later bekendheid als factor van Liefde Boven Al.

413 Het tegenwoordige Klokhuisplein.

[15 Februari 1574]

⁺Februarius. Op den 15 dach is S. Janspoort opengedaen, alzoe dat men op dese tijt daerdoer gaen mochten. Als nu dese poort voors. opengedaen was met die burgers costen ende aerbeijt, zoe hebben zij alle die aerde voorts mede moeten wechdraghen, die op die Cruijswech lach, daer die Spangerts van buijten hadden gewracht. Ende hebben alle die vesten helpen die aerde uuijtdraghen, datter het water doerloopen mochte ende hebben oock stadts bolwercken ende wallen moeten maecken, zoe datte dese somer niet en hebben geruijst van aerbeijden ende dragen.

+ folio lv.

[18 Februari 1574]

Op den 18 dach isser gepubliceert met stadtsclock, dat men geen wijtbroot mochten vercopen dan voer die siecke ofte miserabile menschen. Want men geen broot van Amsterdam mochten crijgen overmits dat het ijs int water lach ende niet wel gebruijcken ende daer en was nau broot, om gelt te crijgen.

[20 Februari 1574]

⁺Op den 20 dach Februarii hebben wij verstaen binnen Haerlem, dat Middelburch⁴¹⁴ in Zelandt op den 19 dach Februarii an den Prins van Orangen gegaen is met appuntement ende accordt.

Als men nu rust menden te hebben van dragen an die stadt, zoe heeft die goede stadt dat gat moeten stoppen an het Penninckxsveer, daer Coenincx schepen doerquamen op die Meer van Haelmeer 1573, int beleg van Haerlem.

+ Middelburch Oraignen

414 Op 29 januari was een Spaanse ontzettingsvloot bij Reimerswaal verslagen. Het beleg van Middelburg had bijna 1½ jaar geduurd.

[1 Maart 1574]

⁺Maert. Den eersten dach Maerte, welck was Mannendach, is binnen die

+ folio 2

[p. 138]

stadt Haerlem gecomen Don Fardenando de la Noij⁴¹⁵, conde de la Rocha, als stadhouder van dese Nederlanden. Maer corts daernae binnen vijff, ses dagen, als hij in Den Hage gewest hadden, wederom nae Uthrecht getrocken.

415 Ferdinand de Lannoy, heer van Laroche (1520-1579), verving in 1574 Bossu enkele maanden wegens diens gevangenschap.

8 Maart 1574]

Op den achsten dach Meerte, welck was op een Mannendach, zijnder uut den Hage gecomen binnen Haerlem smorgens omtrent negen ende thien uuijren seven vaendelen Spangerts. Ende op den 9 dach zijn sij smorgens te sevenen vertrocken na Amsterdam te schepe ende hebben al op die burgers costen gelegen.

Op den negensten dach te elff uuijren zijnder wederom vijff vaendelen Spangerts in Haerlem gecomen ende al op die laste van die burgers, die den cost mosten dragen. Op den thienden dach Meerte smorgens voer seven uuijren zijn die Spangerts, die den 9 dach quamen, wederom uuijtgetrocken na Amsterdam te schepe.

[10 Maart 1574]

Op den 10 voors. te neghen uuijren zijnder wederom negen vaedelen Spangerden in stadt gecomen ende op denselfden dach omtrent te 12 uuijren trocken zij nae Amsterdam te schepe, als zij wel gegeeten hadden met die burgers.

[23 Maart 1574]

⁺Op den 23 dach Meerte isser groot rumor binnen die stadt Haerlem geweest, want Baldeus⁴¹⁶ capiteijn ende operste veltheer, leggende van Coenincx wegen in den Hage, is met al het rigement van het gansche leeger voer Haerlem gecomen ende op den noene zijn se al in stadt gelaeten ende al op den lasten ende costen van die burgers, daer groot rumoer ende jammer was om sien. Die stadt was zoe vol volcks, datter noch ettelicke paerdens te Hemstede bleven leggen.

Daer waren 20 vaendelen Spangerts ende 13 faendelen Duijtsche knechten, behalven die paerden, wagens ende naloopers. Die Walen zijn den Venen⁴¹⁷ doergetrocken, zoedat wij daer geen lasten af en hadden.

+ folio 2v.

416 Francisco Baldes (st. 1580 of 1582), kapitein in het Spaanse leger.

417 Ten noordwesten van Haarlem.

[24 Maart 1574]

Op den 24 dach smorgens zijnder veel paerden na Amsterdam getrocken ende veel voetvolxcks ende worden met schepen tot Sparendam an den dick geset.

[25 Maart 1574]

Op Maria Bootschap, welck was den 25 Meerte, smorgens thuschen sessen ende seven uuijren zijnder veel Duijtse knechten vertrocken van Fronsburch rigement omtrent thien faendel.

[p. 139]

Omtrent dese tijt worder een molen in die Oude Schutsdoelen⁴¹⁸ geordineert, daer noijt molen en heeft gestaen ende dese molen staet dicht an die Oude Schutsthoren.

418 De oude Schutsdoelen stond in de Ramen. De molen stond ter hoogte van de in 1870 gesloopte Doelmolen. Bij het afgraven van de molenwerf zijn restanten van de Schutterstoren gevonden (Allan I, 96).

[26 Maart 1574]

⁺Op den 26e dach is Baldeus met 20 vaendelen Spaengerts vertrocken nae Amsterdam te schepe, daer grote blischapt om was onder die burgers om den grooten costen, moeijten ende slagen, die sommighe hadden gecregen. Item van dese 13 faendelen Duijtsche knechten isser een faendel in stadt bliven leggen ijde dat faendel hiet het oude faendel ende hoerden toe den grave Otto van Everstein, zoedat wij nu ses faendelen Duijtsche knechten binnen hadden.

+ folio 3

[27 Maart 1574]

Op den 27 Meerte, op een Saterdach, smorgens te ses uuijren zijnder twee faendelen Duijtsche knechten na Asendelft getrocken, die maer 2 of drie daghen in stadt hadden gelegen.

[28 Maart 1574]

Op den 28 Meerte, welck was op een Sonnendach, te thien uuijren, zijnder uuijt stadt vertrocken schutruijters met lange roers omtrent thuschen 30 ende 40 perden, van welcke overste of was capiteijn Hoerreman, diewelcke 13 of 14 wecken in stadt hadden gelegen ende dat op die burgers ende stadts costen ende daer was grote blijschap, omdat zij vertrocken, want zij den schamelen burger zeer gequelt hadden ende den landtman met zijn hoij en ghinck niet vrij.

[13 April 1574]

April 1574. Op den 13 dach April, welck was Paes Dijnsdach, thuschen folio 3v. een ende twee uuijren zijn die vribeuters ofte Geusen van Leijden gecomen voer Haerlem, tot Overveijn, een dorp, leggende an die duijnen int Westen buijten die Zijlpoort, omtrent een halif uijre gaens, met 49 perden int getael zonder dat voetvolck. Ende namen aldaer een deel koijen ende paerden ende voerts noch twee burgers als Frans⁴¹⁹ en Dirrick Claesz. Wij, broeders ende noch een man, die schout Wallick hiet uuijt een dorp, gheheeten Hoichwoude, leggende in den Noorden, alwaer hij schout was ende hij hadden zijn cost bij Frans voors. gecocht, want hijt in zijn quartier niet houden en mochten. Dese drie personen aldus gevangen zijnde van die Geusen, sijn se binnen Leijden gebrocht, daer groote blijschapt om was, ter contrarij binnen Haerlem. Die clock ginck vijff, zes reijsen alarm.

Monsr. Liques, guvernoer, ende Craenhals, schout van Haerlem, zijn met een deel schutten nae Overveen getrocken ende hebben gheschermuts

419 Frans Claesz. Wij was van 1568-1573 regent van het Sint Elisabeth's gasthuis. Hij heeft financiële relaties met Mr. Pieter Hals (zwager van Verwer). Hij behoort tot de 12 rijke Haarlemmers in 1574.

[p. 140]

tegens malcanderen, maer die Geus wasser te loos ende ginck stricken nae Leijden ende ons volck en hebben niet bedreven.

[17 April 1574]

⁺Den 17 April, op een Saterdach, nae den noene omtrent vier uuijren isser een publicatie gedaen binnen Haerlem, datter bij Nimwegen⁴²⁰ drie duijsent Geusen verslagen zijn ende dat men den Heer daerof looven ende dancken souden van die victorie ende sanderdachs processi generael zouden houden ende den Heere te bidden om meerder victorij ende vrede over die lande te geeven. En de nae vier uuijren beghon den groote clock te luijden int clockhuijs ende men speelden op de clocken op den Groote kerck. Ende tsavonts omtrent acht uuijren quamen alle die Duijtse knechten, die in stadt waren, met haer roers an S. Janspoort ende daer worden twee groote stucken geschuts loos geschooten tot vier reijsen toe ende daernae alle die Duijtse met haer roes ende daernae die Walen van Monsr. Liques als guvernor van Haerlem.

+ folio 4

420 De slag bij Mook op 14 april, waarbij o.a. de graven Lodewijk en Hendrik van Nassau omkwamen.

[18 April 1574]

Den 18 dach, welck was Sonnendachs, tsavonts te ses uuijren zijn die gevanges voors. als Dirrick Claesz. met zijn broeder ende den schout wederom in Haerlem gecomen, nadat zij geransioneert waren binnen Leijden onder haer drien op een somma van 6000 ghulden, sonder haer verteerde costen in die herberge. Om haer coemste was onder die burgers groote blijschap.

[19 April 1574]

⁺Op den 19 April, alzoe wij nu op dit pas hadden ses faendelen knechten binnen Haerlem, zoe hebben zij na crijsrecht onder de blauen hemel spistrecht ghehouden op den Merckt. Daer en is geen justici of recht over gedaen.

+ folio 4v.

[25 April 1574]

Op den 25 April, welck was S. Marck Evangelist, tsavonts te haliff negen is Gerrit Stuver, burgemeester, thuijs gecomen uuijt die gevangenisse op condici, dat niemant bij hem mochte comen of uuijt den huijse te gaen, sonder belet van Monsr. Liques ende dat duerde een deel dagen tot den 20 Junij. Is hem toegelaten Sonnendachs ende heijlige dachs te kercken te gaen ende anders geen daghen.

[26 April 1574]

Den 26 April hebben die Duijtsen weder spitsrecht ghehouden ende dat opt Stadthuijs, overmits den grooten windt ende regen. Daer en is niet na gevolcht.

[30 April 1574]

Den 30 April snachs zijnder twee personen gevangen van die boeren op Schootervelt, die van Alcmaer quamen, menden aldaer koijen te stelen, maer zij waren te laet opgestaen. Die boeren waren haer te radde int⁺loopen ende op den 30 dach April, tsavonts omtrent vijff uuijren worden zij opghehangen op die Marckt ende elck hadden een kaliff vel op zijn

+ folio 5

[p. 141]

lijff, om daeraen te kennen dattet koeijdiven waren ende een van dese was van Haerlem ende dander, so men seijde van Alckmaer.

[9 Mei 1574]

Meij 1574. Den 9 Meij op een Sonnendach, welck was Cantate, smorgens omtrent vijff uren, zijnder te Ziecken ofte Leprosen buijten Haerlem gecomen vier vaendelen Walen ende bleven aldaer leggen, niet weetende tot wat intenci dat zij daer quamen. Ende te seven uuijren worder gepubliceert, dat men daer bier en tbroot souden bestellen ende binnen die stadt was groote commoci onder die knechten om die Walen willen, want die spraeck was, dat zij garen in stadt hadden geweest, maer haer hoft was te groot.

[13 Mei 1574]

Den 13 Meij die Walen, niet comende tot haer intenci ofte meninge zijn na Amsterdam getrocken, niet zonder schade van die Leprosen.

[15 Mei 1574]

⁺Den vijfthiende dach Meij zijn die Geusen of vrijbeuters van Leijden voer die stadt gecomen ende hebben onder die stadt vandaen ghehaelt negen koijen ende daer en sach niemant na uuijt.

+ folio 5v.

[17 Mei 1574]

Den 17 Meij snachs zijn die Geusen of vrijbeuters voors. wederom gecomen onder die stadt ende hebben genomen 19 koijen, ende riepen met luijder stemmen: papaw, papauw, haelt u koeijen weder. Daer waren op dit pas ses faendelen Duijtsen knechten sonder die Walen van Monsr. Liques, om die stadt te bewaren, maer daer en sach niemant na uuijt, zoe en cregen zij geen slagen.

Op denselfden nacht hebben die Geusen of vrijbeuters van Alcmaer Wijck op Zee verbrant, omtrent 80 huijsen.

[18 Mei 1574]

Den 18e Meij heeft des morgens vroech een vrouwe haer selven die strot ofgesneden, ende leefden noch tot des anderen daechs te ses uuijren des avonts. Zij hadde goet verstand. Zij screff, dat zij niet sprecken en conde, tot die laste ure toe. Dit is geschiet tegensover het clooster van die Zijl in een cleijn straetcken⁴²¹.

421 Witte Herensteeg of de Vogelkoopsteeg.

[26 Mei 1574]

⁺Den 26e Meij, een Donderdach, tsavonts te ses uren, zijn die Spangers wederom in den Hage gecomen ende hebben dat met gemoet ingecregen, alzoe dat die Geusen verlaten hadden. Maer achternae hildien zij schutgevaet thuschen Delft ende den Hage tegens Claes Ruijchaver, die te rugge gedreven worden, zoe wij verstonden, niet zonder groot verlies van volck ende dit gheschieden omtrent den Hoorenbrugge⁴²².

Den 26e Meij zijn voer Haerlem gecomen te Hemstede omtrent 200 perden, daer capiteijn over was capiteijn Schinc ende zij worden aldaer gevictalieert van stadtswegen, want den clock worden geslagen, dat alle soetelaers buijten mosten trecken.

+ folio 6

422 Brug in de Haagweg over de Delftse Vliet.

[p. 142]

[27 Meij 1574]

Den 27 smorgens sijn nae den Haghe getrocken.

Den 27 Meij zijnder uuijt Haerlem getrocken drie Duijtse faendelen⁴²³ knechten al na den Haghe, daer die burgers zeer blijde om waren, dat zij van sulcke cnappers, diet broot uijt den schilnen aeten, zijn verloost: Hans Frust van Raperschwijr, Rudolf Christophel Seneff van Ering, Hans Muschensien van Francfort.

⁺Ende op denselfden dach smorgens te sevenen zijnder vier vaendelen Walen voerbij die stadt getrocken, die snachs tot die Leprosen gelegen hadden ende waren aldaer gevictalieert.

Ende Monsr. Liques, guvernoer, met den schout van Haerlem ende met alle die gouvernoers Walen zijn mede, zoe te voete als te paerde, nae den Haghe⁴²⁴ getrocken ende quamen een deel dagen daernae wederom in stadt, met haer brengende vierhondert Engelzen⁴²⁵ of daeromtrent gevangen ende worden in St. Gangeloff kerck geleijt ende aldaer bewaert ende daer worden van stadtswegen achter in den thoren een privat gemack, doende daerinne heurlieder ghevoech.

423 Deze Duitse vendels lagen sinds 18 augustus 1573 in de stad.

+ folio 6v.

424 Den Haag was 27 mei door Spaanse troepen ingenomen (Bor I, 504).

425 De Engelse troepen hadden zich voor Leiden, dat hen niet direct in de stad wilde laten, aan de Spaanse troepen overgegeven (idem).

[28 Meij 1574]

Den 28 Meij is wederom binnen Haerlem gecomen Dirick Jacobsz. de Vries, oude burgemeester, die den 3 dach December 1572 nae Amsterdam getrocken ut supra in December.

[30 Meij 1574]

Op den 30 Meij welck was Pinsterdach smorgens quamen die Engelzen voors. in die stadt Haerlem.

[3 Juni 1574]

⁺Junijus 74. Den derden Junii op een Donderdach is het eerste fundament van een molen geleijt op die wal bij St. Margrieten clooster, daerder noijt geen gestaen en heeft.

+ folio 7

[10 Juni 1574]

Den thienden Junii, welck was Sacramentsdach, is Joncker Jan van Vliet, burgemeester, uuijt die gevangenisse gegaen, overmits zijn sieckte ende is geleijt in zijn broeders huijse ende aldaer bewaert van twee Duijtse knechten op zijn costen tot een deel dagen toe. Ende den 20 derselfder maent wederom in die oude gevangenis gebracht om seckere saecken willen den goevernoer daertoe porrende, den burgers onbeckent ende op den vijffden dach Julij weder uuijt die gevangenis geleijt nae zijn broeders huijse voors. ende dat wederom doer zijn sieckte.

[11 Juni 1574]

Den 11 dach Junii, daechs nae Sacerment, zijn die Engelzen voors. uuijt St. Gangeloff kerck gebracht int clooster van die Witte Heeren⁴²⁶, om den grooten stanck, die in die kerck voors. was ende aldaer bewaert.

426 Het Witte Herenklooster lag aan de westkant van de Witte Herensteeg.

[12 Juni 1574]

⁺Den 12 dach Junii, welck was Odulphus, na den noene is uuijt die gevan-

+ folio 7v.

[p. t.o. 142]

11. De Italiaan Carlos Theti heeft een nauwkeurige opgave gedaan van de schansen van Spanjaarden en Haarlemmers rondom de stad. Zij staan op deze kaart met Spaanse en Nederlandse vlaggen aangegeven.

[p. t.o. 143]

12. Het mineren van een belegerde stad (uit: Leonard Fronsperger, Von Kaiserlichen Kriegsrechten, Frankfurt, 1573).

[p. 143]

genis gegaen Pieter Bal ende is gebracht in zijn eigen huijse ende dat onder cautie van borgen niet uuijt den huijse te gaen, sonder gelieven van Monsr. Liques, gouvernoer van Haerlem. Op denselfden dach omtrent drie uuijren zijn die Engelzen voors. uuijt die stadt gebracht ende te schepe nae Utrecht ende zoe is die goede stadt verlicht van die groote costen ende moeijten.

[14 Juni 1574]

Den 14 dach omtrent dese tijt zijn die van Amsterdam gecomen ende hebben uuijt die stadt gevoert die groote galeij⁴²⁷, lanc 108 voet, die op den 15 dach April 1573 te water was gegaen ende was van die staeten des Prins van Orangen wegen gemackt. Want alzoe wij van die Meer geslooten worden, mosten se in stadt blijven.

427 Geheten ‘de Prins’.

[16 Juni 1574]

Den 16 Junii, alzoe Monsr. Liques van der stadt Haerlem den 12 dach vors., met die Engelzen na Utrecht was getrocken, om te convoeijeren met zijn Walen ende een deel Duijtsen, zoe is Monsr. Liques op desen dach voors. na den none wederom in stadt gecomen ende heeft met hem gebracht die capiteijnen, scarganten, voerders ende zijn in bewaerderhant gestelt tot achtien persoonen toe. Die rest bleef Utrecht.

[17 Juni 1574]

⁺Den 17 Junii op S. Alexiusendach zijnder voer Haerlem gecomen omtrent 12 uuijren thien faendelen Duijtsche knechten om te trecken na den Haghe ende na Leijden ende het was het rigement van Frensburich. Ende die stadtsclock is geslagen, dat alle soetelaers met victalie na Hemstede zouden trecken om aldaer haer te spijsen.

+ folio 8

[18 Juni 1574]

Ende op den 18 Junii op een Sonnendach zijn zij voerts getrocken na den Haghe.

[25 Juni 1574]

Den 25 Junii, welck was Lebuijn, te elff uuijren isser binnen Haerlem een generael perdon⁴²⁸ seer solennelick gelesen van Coenings wegen ende daer is gepardoneert van alle hetgene, datter gedaen is in dese Nederlanden van Anno 1566 tot desen dach des publicaties toe, exceptis quibusdam⁴²⁹, die daer nominatim uijt geperdoneert worden ende dat om zeckere saecken den Coening met zijnen rade daertoe porrende ende gelievende. Ende dese publicatie of perdon is gedaen, om die landen, provincien ende luijden, comanschapen in vreden te stellen ende zoe van groote blijschap heeft men den groote clock geluijt.

Ende schiper Heij, die om ketterie gevangen was van Anno 1573 is nu op dit perdon geabsolveert ende vrij ende franck thuijs gegaen.

428 De tekst van het pardon is afgedrukt bij Bor, I, 510.

429 In Haarlem waren van het pardon uitgesloten de predikant Maerten Dirickz. en Dirck Volckertsz. Coornhert (Loket 2.16.1).

[2 Juli 1574]

⁺Julius. Den 2e Julij, welck was Visitationis Marie tsavonts te ses uuijren

+ folio 8v.

[p. 144]

is Pieter Janss. Kies van Monsr. Liques en wegen gebeden, soe men zeijde, om een brief te scriven an Delft voer een gevangen Spangert, die ontbode, dat hij in alle miserie was. Ende Pieter Kies daertoe niet verstaende om te scriven, is hij in des Kaelesthooren⁴³⁰ an die vesten gebrocht, daer men plechten dieven ende schelmen te leggen.

430 De Kalistoren stond halverwege de Grote en de Kleine Houtpoort.

[4 Juli 1574]

Ende op den 4e dach, op een Sonnendach, worde hij wederom uuijt gehaelt met den rade van der stadt ende Monsr. Liques was selven present ende alzoe worde hij op die Merck in die oude gevangenis geleijt.

[11 Juli 1574]

Op den 11e Julij, op een Sonnendach, zijnder vier groote stucken geschuts, die tot noch toe op die Marck hebben gelegen, na den Haghe gebracht, om voer Leijden te gebruijcken.

[12 Juli 1574]

Den 12e Julij zijnder tsavonts omtrent ses ende seven uuijren van Amsterdam tot Haerlem gesonden 56 Engelzen ende die zijn te Leprosen gebracht ende aldaer van stadtswegen gespijst ende zij waren meest al zieck ende cranck. Ende een dach of twee daerna sijn se na Noortwijck gegaen ende quamen se wederom in stadt ende trocken na Amsterdam.

[13 Juli 1574]

⁺Den 13 Julij, welck Margreta-endach, isser een schoone processi ghehouden in gehoghenisse, dat die stadt open gegaen was ende dat wij gelibereet waren van ons benautheijt. Ende die processi ginck dat Waterpoortcken uuijt an die Lange brugge ende quam alzoe die St. (Jans) poort weder in ende zoe na die Groote kerck.

+ folio 9

[19 Juli 1574]

Den 19e Julij op een Mannendach is Pieter Kies voors. uuijt Haerlem gebrocht te schepe na Hooren, om tegen ander gevangens uuijt te gaen ende zoe is hij tegens Monsr. Veldam⁴³¹ uuijt den Haghe uuijtgegaen, die met den graeff van Boussu gevangen worden ende Pieter Kies heeft borghe over hem binnen Haerlem gestelt.

431 Jhr. Lieven van Weldam (Bor, I, 456).

[20 Juli 1574]

Den 20e Julij zijn die Walen van Monsr. Liques, gouvernoer der stadt Haerlem, uuijtgegaen, die dus lang van Anno 1573 op der burgeren costen hebben gelegen ende dat doer oorsaecke, datter een Wael een secretarius van die Duijtse - daer groote rou om was - hadde doerstecken, alzoe dat hij daeran sturriff. Ende die Wael worden gevangen ende als nu die secretarius ter aerden was gebrocht ende begraven, terstont quamen meest alle die Duijtse opt Mercktvelt ende wouden alle die Walen uuijt hebben met gewelt of met gemoet, alzoe datter groot rumoer was. Terstont⁺zonder vertreck maecken die Walen sack ende pack gereet ende trocken na Amsterdam, dus cescerde dit rumoer ende daer was blijschap, daer zij van die coste ontslagen waren.

+ folio 9v.

[23 Juli 1574]

Alzoe noch ettelicke bomen zijnde blijven staen in dat Haelmeer bossch,

[p. 145]

diewelcke omtrent dese tijt vercocht zijn bij Staelpaert⁴³² rentmeester van Kermerlandt ende Westfrieslandt van Co^e Mt. wegen, voer de somme van duijsent gulden ende 19 ghulden, behalven ettelicke bomen, die de groote kerck van Haelmeer gesconcken worden tot reperatie derselver kercke, welcke voors. coopinge geschiet es den 23 Julij.

432 Herpert Stalpert van der Wiele, sinds 1570 raad en rentmeester-generaal van Kennemerland, behoorde tot de 20 rijke Haarlemmers van 1575.

[18 Augustus 1574]

⁺August 74. Den 18 Augusti voer den noene zijn die capiteijnen, scarganten, luijtenanten van die Engelzen, die den 16 Junij voors. wederom van Utrecht zijn gebracht, als huijden wederom na Utrecht gevoert, alzoe dat die goede stadt gevrijt is van costen ende moeijten.

+ folio 10

[23 Augustus 1574]

Den 23e Augusti zijnder voerbij Haelmeer getrocken drie Hoechduijtse faendelen met ettelicke Walen daeronder lopende ende daer worde gepubliceert, dat alle soetelaers mosten na Hemstede trecken met haer victalie, om aldaer die knechten te victalieren, ende den 25e Augusti zijn die drie fendelen voors. nae den Hage vertrocken, alwaer Coe. leeger lach.

[25 Augustus 1574]

Den 25 Augusti zijnder vier galeijen van Amsterdam doer Haelmeer gepassert ende zoe na Leijden. Item op denselfden dach voors. nae noene zijnder twee fendelen Duijtsche knechten tot Hemstede gecomen ende aldaer gevictalieert ende dachs daeran na Leijden getrocken.

[31 Augustus 1574]

Den 31 Augusti zijn dese nagescr. personen uuijt Haerlem gebrocht, om folio 10v. na Hoorn te gaen ende aldaer tegens ander gevangens vrij ende franc uuijt te gaen:

Jan Aelbertz., secretarius, Baertout Janss. van der Nieuwenburch, Jan Arentsz. de Jong, Floris Willemsz., Dirck Fransz. Blockemacker, Jan Dirixen Schatter, Pieter Dirixen Haesselaer, IJsbrant Staets Haegeman, Adriaen Boegaert, Jacob Geritsz. de Jong, penningmeester, Cornelis Geritsz. Janeeff.

[3 September 1574]

September 1574. Den 3 Septembris tsavonts te vijff uuijren zijnder te folio 11 Leprosen buijten Haerlem gecomen een vaendel Walen, diewelcke daer dien nacht bleven ende van stadtswegen worden den clock geslagen, dat alle soetelaers na die Leprosen mosten trecken, om haer aldaer te victalieren. Zij deden daer groote schade in alle ding van hoij etc., ende den 4 September smorgens te sevenen vertrocken zij na Leijden daer groote blijschap om was te Leprosen.

[10 September 1574]

⁺Den 10e September, alzoe het van Paeschen beghon te sterven binnen Haerlem sonder ophouden, zoe zijnder vier priesters op een nacht ende dach gestorven ende begraven, dat noijt hier en is gehoort van mans

+ Op S. Hilarius en dach

[p. 146]

leeven. H. Jan Dentiers⁴³³ canonick, worden doot in zijn bedde gevonden. H. Simon Arentsz., Mr. Albert Kersen, H. Willem Claess. Notter.

En de op denselfden dach voors. zijnder drie vrouwen int kinderbeet gestorven, dat mede noijt gehoort en is geweest ende wonder om hooren, wat God daermede voort heeft, boven ons verstant. In God moeten ze rusten.

⁺In ditselfde jaer zijnder binnen Haerlem gestorven dien na dander, vier capellanen van die Groote Kerck, dat noijt gehoort en is geweest ende sint datte die stad open is geweest van Anno 1573 tot desen tijt toe zijnder gestorven behalven, die ick hier gescreven hebt, over die XVI priesters ende meest in dese maent.

Capellanen: Mr. Jasper, Mr. Frans Leidecker, Mr. Claes Pietersz., Mr. Claes Jacobsz. Lievenheer.

⁺In dit jaer isser een lantman geweest, die een stuck lants hadden, dat voer tjaer 1570 mochte gelden negen hondert gulden. Dit lant voors. is vercocht om seven koijen, om zijn kinderen ende hem selven daermede te generen, want hij tot armoet gecomen was.

⁺Item een ander lantman, die welgestelt hadden geweest, is nu tot groote armoet gecomen ende heeft voer die goede luijder huijsen gebeden aldus: Geeft wat om Goet zelen een man, die hondert morgen lants eijghen heeft gehadt; nu, God beetert, ist mijn al benomen. Want ic en kenne niet van het eene tbroot tot dat ander comen. Hier moeg men mercken, hoe Godt ons plach om ons sonden wille!

433 Joannes Dentieres (st. 1574), kanunnik van het kapittel van Geervliet, overgegaan naar het kapittel van Haarlem, waar hij in 1573 de oudste was. Plaatsvervangend deken.

+ folio 11v.

+ folio 12

+ Wonder

[24 September 1574]

Den 24 Septembris zijnder galeijen ende twee boeijers met ander scheepen van Amsterdam doer Haerlem gepassert, om na Leijden te trecken. Dese schepen hebben den sluijs van Sparendam gebrocken, zoedat die doeren geen water en mochte houden ende haer boeijers waren te zeer beladen met ballast; dat smeten ze middel int Sparen achter die Reguliers, daert wij dan groont meest van doen hadden. Ende voorts die Visbrug ende die Langebrugg worden afgebrocken, zoedat ze niet doer en mochte. Dus deden ze alle quaet, dat zij mochten tegens die van Haerlem. Zij deden wel schaden bij die twee duijsent ghulden, dat ze wel beletten mochten sonder onse schade.

[2 October 1574]

⁺Oktober. Den 2 Octobris hebben wij verstaen, dat die Geusen Leijden hebben ontzet met victalie ende die galeijen ende boeijers, schepen van Amsterdam zijn onder Haerlem comen leggen, maer zij en worden niet

+ folio 12v.

[p. 147]

ingelaten, maer trocken na het huijs te Herte hallifwegen den dijck van Amsterdam.

[3 October 1574]

Den 3e Octobris, welck was Sonnendach, worder gepubliceert tsavonts na ses uuijren, datter geen provantscheepen na den leeger souden trecken doer die Meer van Haerlem.

[4 October 1574]

Den 4e Octobris, op St. Franciscus, zijnder veel Spangerts, Walen, Duijtsen, te perde als te voete, voir die stad Haerlem gecomen ende daer is gepubliceert met stadtsclock, dat men se buijten victalieeren zoude.

Den selfden dach voors. tsavonts te omtrent sevenen isser gepubliceert, dat alle landluijden met schuppen, spaden en de wagenaers met haer gereschapt sanderdaechs op die Merckt zoude comen, maer daer en is niet afgecomen.

⁺Item op den 4 Octobris zijnder twee stucken groot geschuts te schepe in Haerlem gebrocht, met noch een cleijn stucken of twee, die van Leijden quamen, want zij uuijt Haerlem alder gebrocht waren. Ende daer wasser vier groote stucken in als daerder die Geusen één te Lammen, een dorpt, ende één Soeterwoude hebben gecregen, alwaer die Spangers den vlucht, - zoe men seijt - zeer schandelick hebben genomen. Dit is bij Leijden geschiet. Die schoelkinderen hebben dese twee groete stucken geschuts op het Sant of Merckplaets getrocken ende die schout van Haerlem heefter oorlof om te speelen an haer meesters verbeeden voer haer bediensticheijt.

+ folio 13

[7 October 1574]

Den 7 Octobris isser gelt binnen Haerlem gecomen om Coenings leeger daer mede te betalen die in den Hage op dese tijt lagen ende op ander plecken.

Den 7e ende 8e Octobris zijnder buijtten ende binnen Haerlem veel Spangerts getrocken, om na het huijs ter Herte te gaen hallifwegen Amsterdam, om aldaer den dijck te bewaren, alze te Lamme ende Soetterwoude hebben gedaen, want die Geusen int sien hadden zoe men vermoeden, om aldaer te trecken.

[8 October 1574]

⁺Den 8 Octobris, welck was op een Vriedach, zijn uuijt die gevangenis gegaen ende in haer eijgen huijse gebrocht op condici, niet uuijt den huijse te gaen ende zoe verre men begerden van Coenings wegen, dat zij terstont wederom in haer oude gevangenis souden comen, offer ijt op hadden gecomen ende daer hebben zij borrich voer gestelt: Pieter van Paenderen †, naderhant onnoselig verdroncken den 24 Novembris 1574; Jan de Wael, cramer.

Cornelis Ban, schepmaecker, ginck op den 9 dach octobris uuijt die gevangenis.

+ folio 13v.

[12 October 1574]

Op den 12 dach Octobris zijnder twee boeijers van Amsterdam door

[p. 148]

Haelmeer getrocken, om op die Meer te leggen an het huijs ter Herte, daer dander scheepen lagen.

[19 October 1574]

Op den 19 dach zijnder wederom twee boeijers van Amsterdam gecomen ende gepasseert doer Haelmeer, zoe datter nu ses doergegaen zijn bij dander an het huijs ter Herte.

[21 October 1574]

⁺Op den 21, welck was XI duijsent machden, nae den noene is binnen Haerlem gecomen uuijt den Hage Baldeus, meter de camp van Co^e M^t wegen ende is geloogeert ten huijse van menvrou van Nussenburch⁴³⁵ opt het hoexcken van S. Jansstraet ende ettelicke paerden bij hem hebbende ende worden al meest op die burgers hals geleijt ende dachs daeraen, zijn devoor gedaen hebbende, is hij wederom na den Hage vertrocken.

Op denselfden dach voors., den 21, is binnen Haerlem gearriveert monsr. Gelis de Barlemont van Heresis⁴³⁶, stadthouder van dese Nederlanden in die plaetze van de graeff van Boussu. Ende Don Ferdinando de la Noij, conde de la Rocha, die bij provisi stadthouder gestelt was, is afgedanck ende dese monsr. Gelis voors. wederom in sien plaets gestelt met den avijse van den Houve, (als) stadthouder van Gelderlant, Overijsel, Hollant, Sticht. Ende hij is gelogeert gheweest ten huijse van Gerrit Stuver, wonende in St. Jansstraet.

+ folio 14

435 Hadewey van Adrichem (= van Groeneven), echtgenote van Dirck van Nuijsenburch.

436 Gelis de Barlemont, baron van Hierges. In 1572 stadhouder van Friesland, daarna van Gelderland en Overijsel. In september 1574 voorlopig stadhouder van Holland en Utrecht. Sneuvelde 1579 voor Maastricht.

[23 October 1574]

Ende op den 23 Octobris, als hij zijn devoor binnen der stadt gedaen hadden, is hij wederom met schepen ende galeijen geconvoijeert na Amsterdam.

[25 October 1574]

⁺Op den 25 Octobris zijnder groete stucken geschuts nae het huijs ter Herte gebrocht, om aldaer den dijck te bewaren, die den 4 dach derselfder maent binnen Haelmeer gebrocht waren.

+ folio 14v.

[26 October 1574]

Den 26e dach Octobris zijnder ettelicke stucken geschuts uut den Haghe gecomen te scepe met ander munitie van orloge.

Omtrent dese tijt isser geordineert bij den gouvernoer van der stadt ende bij Burgemeisteren, dat die lantluijden een scans mosten macken an thuijs ter Herte hallifwegen Amsterdam. Ende elck lantman most voer zijn hoft geven of selven gaen wercken twee stuvers ende tot drie reijsen hebben zij twee stuvers gegeven ende daer worden Spangerts geleijt, om den dijck te bewaren. Ende te voeren hadder Duijtse knechten gelegen uut stadt ende zij worden uut elcken rot geordineert tot een rot toe ende zij hadden haer zeckere dagen, om aldaer te leggen ende dan quamen zij wederom in stadt.

[p. 149]

[8 November 1574]

⁺November 1574. Omtrent omnium sanctorum⁴³⁷ zijnder 12 schepen, groot ende cleijn uut het Spaeren ghehaelt, die verdroncken lagen ende zijn gevoert nae die Haelmermeer ende voort na het huijs ter Herte, om aldaer te sincken voer den dijck, om alzoe die Geusen te beletten, dat zij daer gheen spronck doen en soude, want alzoe die sprack was, dat zijt aldaer ghemunt hadden.

Alzoe die Visbrug bij wille der cost verlooren van die Amsterdamsche schepen en gheleijen opghenomen was, zijnder doer ongeluck drie persoonen int water ofte Sparen ghevallen, daer der een of ghestorven is ende dat was een jonge dochter, die Griete Claesdr. hieten.

Den 8 dach, welck was op een Manendach, voer den middach, zijnder uut den Haghe ghecomen over die hondert Spangers met lichte paerden ende voer die Houtpoort comende en worden zij niet inghelaten, maer trocken na die Siecken ofte Leprosen ende daer worden van statsweghen gepubliceert, dat men ze aldaer victalieren zouden.

+ folio 15

437 Allerheiligen, 1 november.

[9 November 1574]

Ende den 9 schampten zij ńa Utrecht.

[11 November 1574]

Op den 11 welck was Vrijdachs, op St. Martensdach nae middach zijnder veel Spangers uut den Haghe ghecomen binnen Haerlem, alzoe dat die burgemeesteren ende die goede burgers veel moeijten ende costen hadden.

Monsr. Liques, gouvernoer van Haerlem, hadden leggen sommige Walen te Siecken ofte Leprosen, die daer veel schade deden, dat niet om scriven is.

[12 Nevember 1574]

⁺Op den 12, welck was Lebuijn, zijnder wederom veel Spangers uut den Haghe gecomen binnen Haerlem als capiteijnen, vaendregers ende scarganten ende al op die burgers hals.

Op denselfden dach voer middach is Monsr. Liques, gouvernoer van Haerlem, met zijn Walen ende al zijn bagagen na zijn vaders lant ghetrocken, die van Anno 1573 tot desen dach gouvernor in stadt heeft geweest⁴³⁸.

⁺Ende bij provisi is in sijn plaets ghecomen monsr. Verdugo⁴³⁹, om gouvernor over die goede stat van Haerlem te zijen, welcke Verdugo admirael van de Co^e M^t schepen was.

Omtrent dese tijt most elck burger proporsionabiliter ende na qualite om

+ folio 15v.

438 Haarlem nam zijn persoonlijke schulden voor zijn rekening, gaf obligaties mee als afbetaling van achterstallig salaris en had andere obligaties aan hem moeten aflossen.

+ Verdugo gouvernoer

439 Francisco Verdugo (1536 à 1539-1595), gouverneur van Haarlem, in 1581 stadhouder van Groningen en Friesland.

[p. 150]

den hoge dijck bij het huijs ter Herte een schans te maecken, dien 5, 6, 7 etc. stuivers navenhant geven.

[24 November 1574]

Den 24, welck was op een Woonesdach ende St. Katerinenavont, smorgens recht voer ses uren is Pieter van Paenderen van die Visbruck vors. afghevallen of ghesnevelt ende alzoe verdroncken totter doot. Requiescat in pace.

Alle die boeijers ende galeijen, die doer Haerlem getrocken - cost verlooren - waren, om die Mer te bevrijen, (maer mer te beschetten), want zij lagen mest onder die stadt, zijn nu dus nu dan doer Haelmer na Sparendam ghetrocken.

[20 November 1574]

Op den 28, welck was Sonnendach, zijnder doer Haerlem ghepasseert 2 of 3 hondert swarte ruijters ende trecken na Utrecht.

⁺Den 29, welck was op een Mannendach, beghonnen die burgers belast te worden, om aerde ende soeden an die vesten te dragen thuscken St. Jans ende St. Katerine en brugge. Op denselfden dach sijnder sommighe stucken gheschuts op die vesten gebrocht.

+ folio 16

[30 November 1574]

Op den 30, welck was Dijnsdach, op St. Andries en dach smorgens voer seven uren, zijnder drie faendelen Duijtsche knechten in stadt ghecomen, die den 27 Meij 1574 na den Haghe waren vertrocken. Op dit pas warrener ses Hochduijtsche faendelen - sonder die ander vremde natie - in stadt.

Op denselfden dach smorgens te negen uren is Boldeus, maiter de camp van Coenings weghen, die nu doer die raserije van die rebellighe Spangers gevangen was, zijn uut den Haghe ghecomen ende hebben dat rigement van Coenings leger opghebrocken ende verlaten, ende comende voer die stadt trocken zij buijtenom na die Leprosen 2000 starrick. Eert en mochten zij niet passeren, want daer stondt een hec op die Singelen, omdat men se niet doerlaeten en souden. Te lesten met gemoet zijnser doergelaten ende zij begherden doer Sparendam te wesen, maer men woude se niet laeten passeren op die tijt.

Die Spangers lagen te Leprosen, die Duijtse nation te Hemstede, 13 faendelen, die Walen hier en daer op die tijt. Die paerden tot Alsmerberg⁴⁴⁰ ende zoe rontom int quartier van Haerlem.

⁺Op denselfden dach heeft die clock op den thoren al den dach alarm geslagen ende dat doer belastinghe van die gouvernor ende burgemeesteren, dat hij altijt cloppen moste, als daer eenich gherit van paerden, voetvolck, schepen, die stadt benackten.

Op denselfden voors. thuscen 3 ende 4 uren is die stadthouder Monsr. Barlemont over dese Nederlanden van Utrecht tot Haerlem gearriveert.

440 Aelbertsberg.

+ folio 16v.

[p. 151]

Ende comende an die 7 molens met het convoij van schepcken voer uutvaerende, zijnder vier Spaensche soudaten op die 7 molens voors. gelegen ende hebben belet met schieten, dat die schepckens niet mochten passeren, maer mosten terug trecken ende quamen, doer die Slicksloet ende zoe die vesten langes doer St. Katerijne brugge ende trock voerts na het logement van Gerrit Stuver int St. Jansstraet.

[1 December 1574]

⁺December 74. Den eersten dach decembris hebben die van Sparendam alle die deuren van die sluijsen open geset, alzoe dat alle die velden onder water zijn gheloopen, om alsoe te beletten, dat die rebellige Spangers daer niet doer souden passeren met ghewelt.

Op denselfden dach hebben die Spangerts op die Cruijswech voer het blockhuijs met den Stadthouder ende zijn gedeputeerde spraeck ghehouden smorgens voer noene te negen uren. Maer die stadthouder stont binnen der stadt op het blockhuijs ende rijep haer toe ende daernae zijn die Spangers opghetrocken na Sparendam ende meinden daer met ghewelt doer te trecken. Maer omtrent een ure na middach hebben die van Sparendam uut haer schanssen, uut die boeijers ende uut die galeijen dapper tot haer ingheschooten, zoedat die Spangers te rugge trocken na den Beverwijck ende bleven daer dien nacht.

Op denselfden dach nae noene zijnder een deel bootsghesellen van Sparendam gecomen na Haerlem met een schuijt ende zij namen seven Spangerden in haer schuijt. Ende die bootghesellen, merckende, dat die Spangers int zijn hadden, haer over boort te worpen, dat siende, namen moet ende worpen se alle 7 int Sparen ende leerden se van Spaens Sparendams. Daer verdroncker 4 ende 3 quamender ant lant, diet leven salverden, maer waren zeer gequeetzs.

⁺Op denselfden dach voors. omtrent 3 uren zijnder 3 of 4 vaendelen Walen, die te Leprosen lagen, mede na die Beverwijck ghetrocken ende int trecken maeckten zij een cleijn alarm omtrent die Reguliers.

Daer warender 2 te paerd met vliegende vaendelen, die vlogen uut den hop ende dander haer na, maer die vaendelen worden haer ontnomen ende onder den hoop gebrocht ende zoe trocken zij voorts als boven ghescreven.

+ folio 17

+ folio 17v.

[2 December 1574]

Op den 2 dach zijnder smorgens te 9 uren 6 Geusen schepen met vijf schuijten van Leijden ghecomen, om die boeheij op het huijs ter Herte te macken ende hebben daerop gheschooten. Maer die in die schans en hebben dat rammelen niet mogen verdraghen, maer dapperlick van haer ghespoogen, zoedat die Geusen haer lappen lieten zijen ende vlogen, daer zij van vandaen waren ghecomen, want daer en was voer haer noch niet gecoeckt.

Desen navolgende nacht is Baldeus uut der Spangertden handen geraeckt

[p. 152]

ende heijmelicken haer ontloopende, is hij denselfden nacht tot Sparendam gekomen, vanwaer hij met een galeij binnen Haerlem gebrocht worden int logijs van den stadthouder.

[3 December 1574]

Den 3 dachs voer St. Barber groot tempeest van windt ende regen, alzoe datter twee burgers van die Visbrug weijden int Sparen, maer terstont worden zij uutghehaelt.

Op denselfden dach na noene zijnder veel paerden, waghens, ziecken ende ghesonden Duijtsen knechten van Hemstede in stadt ghecomen, waerdoer dat die burgers zeer belast worden.

[4 December 1574]

⁺Op den 4, welck was Barbare-en dach, op een Saeterdach zijn die 13 vaendelen Duijtzen voors. te schepen gegaen na Sparendam.

+ folio 18

[5 December 1574]

Op den 5, welck was Sonnendach, zijn die rebellige Spangerts met gemoede doer Sparendam met getal van honderden gepassert, met haer gheroofden ende gestolen goeden van paerden, wagens, koeijen, etc.⁴⁴¹.

Op denselfden dach zijnder te Leprosen gecomen uut die Beverwijck 8 vaendelen Walen ende bleven aldaer leggen ende des tzavonts quamen der noch 3 vaendelen toe.

441 De Spaanse troepen reisden via Amsterdam door naar Utrecht, waar zij de stad aanvielen.

[6 December 1574]

Op den 6, welck was St. Nicolaes, omtrent thien uren, als die Stadthouder bereijt was, om uut te trecken na die Beverwijck, om zijn affaren aldaer te doen, van Coenings wegen, voer passerende doer St. Jansstraet, sijender sommighe capiteijnen van die Duijtse gecomen als Christophel Paff als overste van die stadt onder die Duijtse nation ende zij hebben wel stoutelick van die Stadthouder haer betaling of soudij begheert, onder als groote worde hebbende van haer gelt ofte soudij; ist met ghemoet gecesseert ende die Stadthouder zeer verstoert zijnde, heeft op haer petici geprotesteert vant ghewelt, dat zij den Coening deden ende zoe scheijde se van malcanderen.

Ende nu comende omtrent die Leprosen, zijnder elft vaendelen Walen in slachoorden gestelt, 7 vaendelen an deene sijde ende 4 an dander zijde ende als die Stadthouder met sommighe Walsche capiteijnen haer besicht hadde, zoe hebben die soudaten alle samen elckx haer roers 2 mael los ghescooten ende blivende leggende omtrent die Leproosenhuijs buijten⁺Haerlem. Maer die stadthouder ende die capiteijnen zijn voert getrocken na den Beverwijck.

Op denselfden dach zijnder twee galeijen van Sparendam in stadt gecomen ende hebben aldaer gelost thien stucken geschuts ende zij worden op die Merckt voer die gouvernoers doere geleijt, om hem ende die stadt te

+ folio 18v.

[p. 153]

salveren. Want al het geschut was van ons genomen ende wech gevoert, daert den Coening geliefden, want wij zonder geschuijt saten.

[7 December 1574]

Op den 7 dachs voer Onse Lieve Vrouwe Marie Ontfang namiddach zijn die elf vaendelen Walen, die te Leproosen lagen, van haer coronel ende een deel Walsche capiteijnen gemonstert.

Op denselfden dach namiddach isser gelt voer die Duijtze gecomen, om haer te betalen.

[8 December 1574]

Op den 8, welck was Marie Ontfang, op een Wonesdach smorgens is den Stadthouder bereijt gheweest, om na Utrecht te trecken, maer daer was commocij onder die Duijtse. Zij en woude hem niet laeten passeren; zij hadden gelt ontfangen, maer zij woude haer volle betaling hebben. Zoe isser een cleijn schuijtgen an St. Katerine brug bereijt geweest ende zoe quam zijn Exc. met Baldeo in haer mantelen wandelen als slechte edele ende niemant en was op haer bedocht ende zoe traden zij beijden te zamen in een cleijn schuijtgen ende voeren den boom⁴⁴² uut na Sparendam ende zijn bagagij met het convoij volchden achteran ende zoe onproper ontquament zij.

442 Het Spaarne was met een afsluitboom gesloten.

[9 December 1574]

⁺Den 9 Decembris is die stadt gedelt in 8 quartieren ende in elcken quartier worden een vaendel Duijtze knechten geleijt, buijten wil ende consent des gouvernoers ende burgemeesters, want Christoffel Paff, overste luijtenant des grave van Eversteijn, had allen het rigement van Eversteijn, dat in Hollandt was, te weeten die voers. 8 faendelen, bij hem in stadt ontboden. Want hij hadden die slootelen van die stadt, die hem niet toe en quamen, noch hij en woude ze den gouvernoer niet weder geven, maer omtrent 8 dagen worden se weder in die gouvernoers handen gelevert.

Ende alle die knechten worden gefouriert na goetduijncken ende believen der Deuijtsen capiteijnen, zonder dat die gouvernoer, burgemeesters, fourriers des stadts daer enich seggen in handen, waerdoer groote benautheijt onder die schamele ghemeente gereesen is.

Van dese 8 faendelen warender 3, diewelcken van anno 1573 binnen der stadt in garnisoene gelegen hadden ende die ander 3, diewelcken - gelijck boven geseijt is - den 30 Novembris lestleden in quamen; die ander leste 2 als navolgen sal.

Op denselfden voors. zijnder seven vaendelen Walen van die Leprosen buijten Haerlem vertrocken na Wijck op Zee ende die Beverwijck.

+ folio 19

[10 December 1574]

Den 10 zijn die rest van die Walen vaendelen mede vertrocken na die plaets voors., diet alle schandelickt te Leprosen gemackt hadden, van die huijse te brecken, want van alle het beleg ende doertochten en hebben

[p. 154]

die Leprosen zulcken schaden niet geleeden als van dese elf voors. vaendelen Walen.

[12 December 1574]

⁺Den 12, welck was den 3 Sonnendach in den advent voer Kersmis, zijnder tsavonts omtrent hallif van sevenen die twee laeste Duijtse faendelen vant regiment van Eversteijn, die tot Asendelft gelegen hadden in stadt gecomen: Capiteijn Vincent Bliecker van Vollendorff, hopman Melchior Queestz.

Omtrent dese tijt zijn die goede burgers ende lantluijden getaxeert bij rade van burgemeesteren ende dat tot behoeve van die stadt, van elcken koe te geven 1 stuver.

+ folio 19v.

[13 December 1574]

Den 13 dach, welck was Lucie omtrent dese tijt isser maer een poort open geweest van der stadt met twee bruggen, St. Janspoort, St. Katerine ende die Langebrug, niettegenstaende warender 8 faendelen Duijtse knechten in stadt.

[18 December 1574]

Den 18, welck was Saterdachs, zijnder veel schuijten met victalie angecomen van Amsterdam ende dat met convoij van schepen, daer groote blijschap om was, want er in 8 of 9 dagen gene victalie gecomen en was.

Den 18 dach snachs zijnder ettelicke rovers buijten die Scalliwijckerpoort op den molen aldaer staende gecomen ende hebben over die hondert gulden an rog ende tarwee genomen ende zijen gaen strijcken.

[19 December 1574]

Den 19 Sonnendachs voer Kersmis groot onweder van windt ende regen al den dach doer.

⁺Daechs voer St. Thomas zijn die goede burgers ende ingeseetenen ontlast van het penneijren an die vesten als voors. is⁴⁴³.

+ folio 20

443 Zie blz. 150.

[22 December 1574]

Den 22 dachs na St. Thomas isser binnen Haerlem gepubliceert met stadtsclock, datter gheen schuijten na Amsterdam souden trecken of varen of men soude ze houden als vianden, want daer was geordineert bi den Raet ende den gouvernoer van der stadt, datter alle dagen convoij na Amsterdam souden trecken, die ze daer souden brengen etc.

Tuschen St. Thomas ende Kermis soliciterde die lantluijden uut den Zuijden, die dese tijt om haer te salveren met haer besten in stadt hadden gheweest, om na huijs te trecken, want het worde haer al ontnomen van die soudaten van booter, case ende bisonder het hoij van haer schamele besten, die maer hallif sat eeten en haden. Daer is gheslooten bij den gouvernoer ende den raet van der stadt, dat zoe wij van die lantluijden begheerden te vertrecken, dat zij van elcken koij souden geven ses gulden ende dan mochte ze na huijs trecken ende daer zijnder zeer veel na huijs ghetrocken, dien voer dander na, want zij blijde waren, dat zij uut die

[p. 155]

cuijle der lewen waren, daer zij zoe langhe hadden gheseeten etc. Want zij mosten zoeveel lijden als die burghers. Verdugo streck al dit gelt.

[23 December 1574]

⁺Den 23 dach zijn alle die burghers doer haer homanschappen ontboden voer die secretarius van die stadt te comen, om te doen certificeren, wat een ijghelick burger bij daghe bij nachte haer ontnomen was ende van haer overlasten, die die soudaten binnen haer huijsen bedreven hadden. Ende dese saecken soud men te Brussel demonstreren an den gouvernoer van dese landen, om soe ontlast te worden van die soudaten, want den overlast die den burger gedaen worden, te groot was.

+ folio 20v.

[24 December 1574]

Den 24 Kersavont omtrent 9 uren smorgens isser een schuijt met Geusen omtrent Sparendam gheweest ender heeft een schuijt van Assendelft genomen. Ende dat een convoijschijp, dat voer Sparendam lach, zijnde isser na ghaen strijcken ende heeft die schuijt met die Geusen benauut ende gevangen, daerof 11 personen binnen Amsterdam ende twee binnen Haerlem ghebracht zijn.

Op denselfden dach omtrént die thon⁴⁴⁴ an die Meerkant zijn die Geusen gecomen ende hebben een schijp met hoij an brant gestecken ende een ander schipper ghedwongen dat hij zijn hoij buijten boert moste worpen ende daer worden noch een schijp ghenomen, dat namen zij mede ende voerdet na die Wetering.

4 daghen voor Kersmis hebben die burghemeesters der stadt Haerlem haer goede burgers ende poortsitters bij hemluijden daertoe verordineert, omme te besichtigen, wij daer uut ende in die stadt quamen ende alzoe die vreemde incomelinghe hooren namen ende harberge op te teijckenen ende alzoe bij ghescrijften, die tsavonts op dat stadthuijs te brengen. Twelcken een groote belastinge is voer die goeden burgers, die daer neeringloos saten ende ock zeer weijnich int ghetael ghevonden worden ende daerenboven derlicken verdruckt worden van den Duijtse knechten. Waeromme die burghemeesters wel alle verlichtinghe hadden behoort te soecken - dan een goet burgemeester anders niet en betaemt, dan hoor ghemeente te beschudden ende te beschermen, ghelickerwijs een henne haer kuickengens, maer lijder hebben hemluijden met die lasteraers der⁺Duijtsen soudaten simpliciter ghemaeckt. Want zij hebben die burghers van nieus op noch meerder belast, als datter alle avonts twee van die poortsitters zouden omgaen after negen uren, met die Duijtsen provoost ende die schout bij nacht van Haerlem en visiteren die herbergen, om te besien, wat burghers zij in die harberghen vonden, want zijt verboden hadden after negenen niet te tappen, noch te drincken, opdat sijt alsdan den officier anbrengen souden, twelcken die burghers niet williglicken

444 Er lag een ton in de Haarlemmermeer bij de ingang van het Spaarne.

+ folio 21

[p. 156]

deeden. Dan leijder, sij waren verheert, want sulcken dienst ende officij toebehoert die schout met zijn vier engelen ofte burghemeesters, soe men seggen, die achter hem gaen ende gheen goede burgers. Maer ten duerden niet langer dan scherp 14 daghen, want die burgers daer zeer tegens spraecken.

Ende omtrent deser tijden hebben die burgemeesters ock al vast van die welvarenste burgers ende goede Catolicke luijden ghestelt vinders ende voochte van die gilde. Welcke vinders haer moetwille ghedreven hebben met haer outaer te macken in St. Bavoss kercke, dat tot grooten kosten van die ghemeenten, sonder oogemerck te nemen van hooren schamelen ghildebroeders, die hem eijgen huijsghesien die brootkost niet en conden ghewinnen ende daerover noch belast waren met die soudaten te houden ende te geven sout, olij, vier ende licht ende ghaen selffer bij coude ende duijster te bedde, waeromme zij een groote omslach hebben moeten maecken, welcken niet ghevonden en mucht worden onder hem gildebroers. Daerom die vinders die burgemeesters anghegeven hebben, om te hebben anderen poorters ende inwonders tot hoerder bate te nemen, twelck hem die burgemeesters al toeghestaen hebben, om sullix te gaen schatten uut die ghemeenten ende dat met een ghesworen roedrager ofte stadtsboode, soe men seijt, te haelen ende dies onwillich was om geven, die worden terstont ghepant. Summa dat aldus het vogelcken wort gheploct uut zijn veerkens. Wat die soudaten niet gheplockt en hebben, wort temet aldus van ons oversten gheploct, sodat men nu niet om hueckgens ende winkelen doeren lopen, om nessgis met kale jongelkens te vinden.⁺Want men vient se nu overal, tsij rijck of arm, edel of onedel, tsij jonck of out, niemant en der lachen om den anderen, niemant sal tans veel op zijn veerckens rusten, dan zij toch te overvloedich ghepluistert zijn. Dan tis waer, dat daer summe luijden sijn, die tot 4 of 5 outaers hebben moeten betalen, ja die schamelen lantluijtgens worden van den ghilden ghescat van die een koe 2 stuvers te gheven, van die ander 3 stuvers, ja 4 stuvers te gheven, ja ambachluijden som een halve daler, somme 12 stuvers, summe 10 stuvers ende dit most ellic gheven, al sout wijff en kinderen daerom hongeren etc.

+ folio 21v.

[27 December 1574]

Den 27 op St. Jans Evangelisten dach na middach zijnder veel Duijtse knechten met parden ende waghen uut die Beverwijck ghecomen binnen der stadt, waerdoer die goede burghers zeer belast waren.

[28 December 1574]

Den 28 zijn die Duijtze met haer baghagij te schepe geghaen na Sparendam.

[29 December 1574]

Den 29 dachs na der Onnoselen kinderen hebben die Duijtze knechten binnen Haerlem een vergadering ghemackt op die Merckt ende zij wouden ghelt hebben van haer soudij ende dat van haer capiteijns ofte, zoe

[p. 157]

die sprack ghinck, op die burgers kosten of zij wouden haer cappiteijnen, vaendregers, hopluijden, etc. in die ijsers leggen. Diet rommoer duerde den heele dach doer tot den avont toe, sanderdaechs etc.

[30 December 1574]

⁺Den 30, welck was David coninck op een Donderdach, al den dach weder vergadering op die Merckt als voors. Tot een ure namiddach quamen alle die capiteijnen vaendregers etc. op die Merckt ende hebben aldaer met die knechten ghesprocken ende in stilten ghebracht, haer belovende dachs een bool van commijssi broot te geven ende alle acht dagen acht stuvers. Ende daer zijnder twee personen uutghemaeckt met missiven, om na Brussel te trecken ende die soudaten souden tevreden zijn ter tijt, dat die ghedeputeerde wederom van Brussel quamen, alzoe ist rommoer gecesseert.

Omtrent die Kersdaghen zijnder twee personen vermoort, een vrou persoon, leggende an cuijpers galghe ende die manpersoon ant Manpat of daeromtrent. Men cost niet vernemen, wiet ghedaen hadden.

Dese winter most men van stadtsweghen die turf met sleden tot Sparendam voeren, om die Duijtse knechten willen, die daer laghen van vijffthien dagen tot vijfthien daghen, want zij deden groote schaden an den dijck ende daer zij aen costen comen.

⁺Conclusi 1574. Naedenmael beste lesers wij dese verleden twee jaren in grote dangier ende benautheijt gheseeten hebben, te weten int jaer 1572 ende 73 ende meijnde, dat het met die hulpe van Godt Almactich, dat het dit toecomende jaer wat beter met ons soude gaen, maer Godt beter, nijemant wilde noch die minste wesen ende zijn quade bose leven betteren. Dus compt nu die Heere, die wij zoe grootelicken verthorent hebben met onse quade ende lelecke zonden ende noch niet versoent ende zijn niet afgelaten en can ons noch alle daghe mer te straffen, alst blijck mett oorloge, dieren tijt, pestilentie ende met andere diergelicke plaghen, alzoe datter van die burghers ende ingheseten veel ghestorven ende vermoort zijn, deur die langedurintheijt vant voergaende. Naedien wij die pater van die Cellebroeders wel hebben hoore seggen dater dit jaer Anno 74 van die voors. Cellebroers begraven zijn 3335 personen van druck, armoet, honger ende ongemact, onder die rijcke zoewel als onder die armen, edele ende onedele ende machich onder die lantluijden ende soudaten. Elck hadde ghenoch te draghen binnen zijnen huijse, van de grote overlast des soudaten, alst wel gheblecken is ende men wel voor ooghen ghesien hebben ende sonder assistentie van God haddet niet moegelijc gheweest dien last te draghen van die doertochten, tot twee of driemael toe, van des Coninxs volck, soe Spangiers, Walen, Duijtsen, het most al doer Haerlem na den Hage ende van den Hage, zoedat hetselfde die vrome stadt ende den arme ende bedruckte ghemeente wel heugen sal.

+ folio 22

+ folio 22v.

[p. 158]

Men mach wel merkelicke zijn, dat Haerlem al verdruck ende bedurven wert, want daer zijn van het jaer 72, 73, 74 doer die overdaet van die Duijtsen, die daerin laghen, nae men zien ende mercken mach, wel an stucken ghebrocken, sonder die schone ende fraige cloesters ende gasthuijs huijsen wel onder die driehondert met die huijsen van het beleg ghebrocken ende gheruineert zijn ende worden noch alle daghen ghebrocken. Die burgers waren soe neringloos ende moeijelos ende daerenboven dat aldermeest is geldeloos, want daer nering noch welvaren noch niet ghewonnen en worde, noch rentener ghen genut van zijn lant en crech, zoe doer die benautheijt die schoonste ende fraeste huijsen verhuijrt zijn gheweest omme koeijen inne te setten, die daer quamen uut die vervluchte dorpen uut alle quartieren, soedat men seijden, datter bij mans leven zoe⁺veel koeijen niet binen Haerlem ghehoor noch ghesien en hadden gheweest, die somme van sesduijsent koeijen ende datter dese soemer zoeveel hoijs in stadt is ghewest, dat nijemant mach ghedencken, zoelang die stadt ghestaen heeft, van zoeveel hoij. Noch golt een koeij hoij over XXVIII gulden ende mer eten ende wasser niet om gelt te crijghen. Achterna zonder die besten en hadden die stadt hem selven niet moghen onderhouden, maer God sloech noijt of hij sallfde weder.

⁺Die arme ende goede ghemeente most het alles draghen ende zijn voor haer oogen, datter in die stadt is gheschiet, maer dat stelen ende roven ende dat men zoe alle daghen meest bij nacht tot den geestelicken ende waerlicken huijsen, vensters, kelders opghesmeeten, ende daerenboven noch die sware last van acht faendelen Hoechduijtse knechten, die met recht ghenoempt moghen worden sprinckhaenen, diet al bederven als Apocalypsis⁴⁴⁵ staet gescreven. Want in eeten ende drincken waren zij mannen, zonder haer vrouwen, die int getal waren thien hondert met die concubinen ende kinderen achttallif hondert⁴⁴⁶ stijff, die veel erger ende quader waren in die burgers huijsen dan die soudaten, want al wat sij saghen was haer gaen. Ende dat noch mer is, mochte tsavonts niet een goet burger of vrouwepersonen achter straeten gaen, om haer affaren te doen, als zij se connen becomen of crijghen, sonder enich wort ontnamen se al wat ze hadden, haer mantels, hueijcken etc. Ja dat mer is, hebbender veel ghequest, soedat haer schelemstucken zoe plompt ende zoe groot zijn, dat het schant is om scriven; voer het schandelijchste, dat ze die craemvrouwen out zijnde 2 of 3 daghen oudt uut haer of van haer bedden ghedreven hebben, ja jonghe dochters vercracht hebben, voer welcke

+ folio 23

+ Een koijs hoijs om ses gulden, naederhant in dieselfden jaer om 38 gulden, sulcke dyrte wasser

445 Openbaringen 9:1-11.

446 = 750.

[p. 159]

overdaet ic niet en twiffele, die Heere God sal noch straffen tot zijnder tijt.

Dus moeghen wij onse ooghen wel Godt slaen ende ropen hem om hulp ende troest, want wij aen gheen menschen trost vinden. Comen dan allen aen Godt, als David seijt in die 4 psalm, al waren wij van hondert duijsent man besingelt, die mijn quamen aen etc.⁴⁴⁷. Dus laet ons nu roepen: O eewijghe Godt ende bermarthighe Vader, van alder gherechicheijt, wij arme sondighe menschen bidden u oetmoedelijc deur u grontlooze barmarticheijt,⁺dat Ghij ons, soe David die prophet om zijnen sonden willen in zijn volc met een zoe grusamen pestelentie gestrafft ende gheplacht hebt, dat na men leest in drie daghen seventich duijsent man gestorven zijn ende doer zijn bidden ende penitentie die pestilentie opghehouden is, O barmartighe Vader, nu bekennen wij oeck, dat Ghij dese pestelentie ende straff over ons sendt, omme onse groote sonden, die wij ghedaen hebben, want daer en isser niet een goet ghevonden, ja nijet een seijt die propheet Davidt, elck is in zijn wech ghegaen. Dus, lieve Vader, bidden wij Dijn tot onse salicheijt, dat Ghij ock onse haerten wilt bekeren ende dat wij van onse sonden moghen opstaen ende tot U vlien ende alzoe die straffe diens hants moghen ontlopen ende eens mogen crijghen peijs en vrede, eendrachticheijt, onder die arme benaude burgerije, ende alzoe tot U keeren.

O barmarthighe ende eenighe fonteijn, verlicht toch onse herten met een levendich gelove ende verloost ons toch ees van dese duere tijt, pestilentie ende van dese groote plach, bellum⁴⁴⁸, dat oorlog, dat quade best, hetwelcken ons wil gonen God den Vader ende verlienen dit toecommende nieuwe jaer wat beter ende saligher tijt, alst met ons die verleden jaren is gheweest.

Dus laet ons bidden den Heer daer heeren, dat het oorloch mach zijn ghedaen, dat die coopluijden moghen waren ende keeren, zoe zij voermaels hebben ghedaen ende die lantluijden, die men nu zoe deerlijcken zijn voergegaen, dat ze wederom op haer oude plecken ende dorpen met haer besten moghen leven, die men zoe jammerlicken hebben zijn verbranden ende qualicken tracteren. O Heer, wilt U ooghen nederslaen op u volc allegaeder. O God wilt haer te besten raen, ghij siet onsen vader.

Amen. Laus Deo 1574.

La fijn.

447 Psalm 4 = Psalm 3:7: Ik vrees niet voor tienduizenden van volk, die zich rondom tegen mij stellen (vertaling N.B.G.).

+ folio 23v.

448 Oorlog.