Memoriaelbouck. Dagboek van gebeurtenissen te Haarlem van 1572-1581

Dagboek van gebeurtenissen te Haarlem van 1572-1581

[1573]

[1 Januari 1573]

⁺Jaersdach. Den eersten Jannuari 1573 stilo communij¹³⁹ is het volck van die stadt met witte hembden die Zijlpoort uutgevallen ende hebben die schansen overvallen ende die Spangerden hebben die verloopen. Maer als nu die Spangiers alleijnsckens met een alarmslach zijn macht wat weder bij een creech, sijn sij niet veel uutgherecht hebbende wederom na die stadt ghekeert. Zij brachten gevangens twee Heemskerker lantluijden, met een jonghe die daer moste penijemijren, want zij alsdoen nae die stadt beghonste te delven.

Die eerste predicatie binnen Haerlem. Item op desen dach welcke was Jaersdach, is het eerste sermon ofte predicatie van die Geusen in die

+ folio 25

139 Jaarstijl, waarbij het nieuwe jaar op 1 januari begon, in tegenstelling tot de Haarlemse stijl, waarbij het jaar op Maria Boodschap (26 maart) begon.

[p. 33]

Groote kercke vercondicht, maer sij mosten terstondt daer wederom uut, overmits dat zij zoe dapperlijcken doer die Groote kerck scooten met die eenoochde cijclopen. Daerna zijn sij wederom in die Backenesse kerck getrocken op haer oude plaets ende was calvijnus¹⁴⁰ seckte.

Desen dach scheen die Spangers wederom gereedtscap tot een storm te macken want sij stelden veel schanskorven, die een op den anderen, nevens stadts blockhuijs over int velt neer.

Op den selven nacht hebben die Walen vant faendel van de Bril den heere van Algonde, commissarius van de Prince van Orangen, een stucke wechs nae die Meer uutgeleijt, ende dander hebben wat gescarmuts tegens die van den Hout die op Scalckwijckerwech op die molen lagen, soe dat die vaendreger van de Bril gequest worden, van een roer dat in stucken spranck.

140 Johannes Calvijn (1509-1564), kerkhervormer.

[2 Januari 1573]

Die eerste sleeden. Den 2 sijn daer 12 sleeden met cooren ende met tbroot van Leijden den Schalckwijcker poort ingecomen.

⁺Maria Harinxsd.

+ folio 25v.

[3 Januari 1573]

Den 3 dach thegens den avont worden Maria Harinxs¹⁴¹ van haer soudaet, twelck een Hoochduijts was, schandelijcken vermoert, waeromme veel jonge venus dierckens daer zij die moer off genoempt worden om bedroefft ende veel rijcke ghehoude vrouwen om verblijt waren.

141 (Stuver:) Maria Hendrik van Laren.

[4 Januari 1573]

Den 4 dach, op desen dach worden die voors. soudaet van huijs tot huijs ghesocht zoe lange dat zij hem vonden ende gevanghen gheckregen hebben, diewelcke onlancxs daernae oock ghehangen worden.

[5 Januari 1573]

Den 5e soe sijnder 27 sleeden met cooren ende een faendel soldaten van welcke capiteijn Maudrijs¹⁴² was, den Scalckwijcker poort ingecomen.

142 Mandrijs of Mandares kwam met 180 Waalse en Engelse haakschutten. (Corn. Bartolomeusz.)

[6 Januari 1573]

⁺Den 6e dach een burger genaempt mijn goede vrindt, Jacob Loevenss., sat op een tijt binnen zijn huijse aen een banck lesende in een boeck ende daer quam een groote cloot, door den muer, thuschen zijn benen doer ende smet den banck aen stucken, den man ongequest.

+ Op derthien dach

[7 Januari 1573]

Op den 7e dach hebben stadts soudaten buijte Scalckwijcker poort een dapper scarmutzinge gehadt tegens coninxs volck, die welcke ten laesten die vlucht hebben genoemen, waervan veel Duijtsen int Spaeren, dat is het water loopende doer Haerlem, verdroncken zijen.

⁺Item op denselfden worden die schutters wachte vermindert die tot deesen dach toe nacht ende dach aen malcanderen gewacht hebben, zoedat ze

+ folio 26

[p. 34]

nu om den vierden dach ende nacht ende een dach op haere bedden mochten rusten.

[8 Januari 1573]

Den 8 hebben die van der stat den corperael die zij op den laesten Decembris 1572 gevangen hadden, over tblockhuijs aen een spriet gehangen. Desen voorleeden nacht is Gerrit van der Laen capiteijn van Sparendam met een sleede uuijt gereijst nae tnoorder quartier omme te zijn hoe die zaecken daer stonden. Smiddags worden onder andere off gheleesen dat niemandt meer tbroots souden moeten haelen, dan hij voer zijn huijsgesien van doen hadden. Ock mede dat men elck roggen tbroot niet dierder mosten vercoopen dan voor 3 stuivers ende tmingelen soetemelxs een blanck, karremelck ses penning.

Omtrent dese daghen sag men te Haerlem die vrouwen ende jonge dochteren boven op het stadhuijs op den solder sitten ende sneeden an stucken alle kercken goeden als vesper cappen, corsoffelen, alften, etc. ende elck capiteijn nam daer zijn gerijve uuijt alsoe dat het geblecken is. Ja zij boerden daer haer cleeren mede ende gingen zoe achter die straeten.

[9 Januari 1573]

Den 9 hebben zij ses sleeden met buscruijt ende cooren Scalckwijcker poort ingecregen. Een jonckman die hij onder den Hout gevangen hadden zij hebben hem int leeger gesonden om te bespien ende is savons weder in stadt gecomen.

⁺Het stadts volck hebben weer een wal tegens haer met alle neersticheijt over uut geweest den gantsche nacht door ende zoe wanneer sij alder best mochten, te weten, als zij ophilden te blixemen ende te donderen ende weder laden mosten, met balcken, masten ende sprieten starck in malcander gevoecht ende met eerde alle dinck weder op macken ende verstercken mochten.

Omtrent dese tijt zijn die Spangerden in Beverwijk (dwelc twee mijlen van onse stat leijt) met ruijteren ende knechten gestelt.

+ folio 26v.

[10 Januari 1573]

Den 10 snachs soe sijnder wel 2 duijsent soe Engelse, Schotten, Duijtsen ende Walen, menende in stadt te comen, deur die grote mist verduwaelt omtrent ter Weuwen¹⁴³, zoe datter sommige an duijn, dander thuijs ter Cleeff, dander in den Hout gecomen. Maer den meesten hoop is weder nae het leeger te Sassum getrocken, doen zij dochten dat zij verduwaelt waeren ende den stadt niet conden vinden, alsoe wel daer nochtans een fackel uut die toorn gesteecken werden ende een clock gheluijt worden, waerop noch etelicke in stat gecomen sijn. Want doemen hoorden den alarm tot Rustenburch, is een herberge een cleijn quartier buijten die stede an die Oostzijde ende daeromtrent, soe is van den vroetscappe geordineert dat men een clocke luijden soude.

143 Boerderij in het (oude) Schalkwijk.

[p. 35]

Den selfden dach heeft men ghehoort als dat die graeff van der Marck met Bartolt Eentsz., met een Vriesch edelman, wech meende gereijst te hebben ende dat zij gevangen waren, in wiens plaets die heer van Batenborch¹⁴⁴ opperste veltheer gemaeckt was.

⁺Op den 10 dach hebben stadtsvolck een Duijtsche gevangen inghebrocht, welck op die Meer gevangen woorden.

144 Willem van Bronkhorst en Batenburg, heer te Steyn en Batenburg (st. 1573).

+ gheheel mistich

[11 Januari 1573]

⁺Op den 11 dach 3 mael heeft men op dien dach alarm gehadt. Den een omtrent den middaghe, den ander tegens 2 uuijren met een beghin van een storm van 7 of 8 vanendelen, voer wan een vaendreger gescooten worden.

Op dieselve tijt is een burger, Cornelis Haermensen, op die Merct gaende zijn been af ghescooten, waervan hij oock gestorven is. Zijn moeder hiet Cornelis Theus ende vercoop brandewijn in die Smeestraet.

Item van denselfden cloot worden ooc gescooten Dirrick Meijnersen den soen in den Beller¹⁴⁵, excijsmeester, maer niet doot.

Wonder. Een vrouw die &'quam gaen met een bos stroo onder haer arm doer dat stroo ende die heuck van haer hooft zonder die vrouw te quetsen al met denselfden cloot.

Op denselfden dach snachs sijn een veertich sleeden soe met cooren ende buijscruijt ingecomen.

Item ingecomen een faendel Waelen van welcke was capiteijn Jasper¹⁴⁶, die op Paesedach anno 1572 met die van Vlissinge an des Prince van Orangen sijde gegaen ende den hartoch van Alba affegevallen was.

Item tsavonts noch te halifzevenen wederom een alarm.

Den 11 Januarii 73 lieten die van Haerlem een hane uuijt der stadt vlieghen met een brieff an zijn claew, daerin stondt dat ze so lang met vrouwen als hennen hadden te doen gehadt ende dat ze nu tegens mannen als hanen souden vechten ende meer ander spitighe worden.

+ folio 27

145 Bellaert: Huis in de Kruisstraat.

146 Jaspar le Febure. Hij kwam met 160 haakschutten (Corn. Bartholomeusz.).

[12 Januari 1573]

Den 12 Januarij isser wederom eenen alarm geweest, omdat Coenincx volck wat aenrechten wilde. Die eenoochde reusen donderden dapperlick tot 150 scooten.

[13 Januari 1573]

Den 13 sijnder ingecomen ses sleeden met cooren ende tonnemel. Zij blixemde van van buijten als een donder 283 scooten ende die clock heeft alarm geslagen. Op desen dach woerden Christophel Vader, capiteijn van die Duijtsen, in een loock of gedolven gadt ant blockhuijs onder die aerde gescooten, alzoe datter een stuck van standts muer op zijn ansicht wil

[p. 36]

ende smeet hem ter needer, maer anders geen noode. Wonder dat hij niet doot en was.

⁺Op desen dach 13 Januarii zijnder twee bij het vier sittende, den eenen een Hochduijts ende dander een burger genaempt hongerich Jobcken, alle man wel beckent, van Haerlem niemant sijns ghelijck van eeten, met een scoot doot gescooten, die eene zijn hooft verliesende ende dander doert lijff gescooten zijnde. Dit is geschiet an die Zijlbrug thegens het Soetermelck witte brootstraetken¹⁴⁷ soe genaempt in een groot huijs daer het geslacht van Berckenrode in gewont heeft.

Op desen dach hebben die stadts soudaten een scaremutzinge tegens die van buijten gedaen doer die Scalwijcker poort, alwaer die van die stadt eenige gevangen cregen ende ingebrocht hebbende. Zoe hebben zij 2 of 3 huijsen in Schalwijck verbrandt aldaer haer schiltwachten hilden.

Op desen dach isser een jonge dochter an het blockhuijs haer doeck met een tuijte hairs van haer hooft, sonder haer te quetzen, met een roer affgescooten aen deen zijde.

+ folio 27v.

147 De tegenwoordige Zoetestraat. De Zijlburg lag over de Oude Gracht en verbond de twee delen van de Zijlstraat.

[14 Januari 1573]

Den 14 dach zijn die van der stadt uutgevallen, om mencanderen wat te verneestelen ende hebben van die dwalers vijff gevangen in die stadt gevoert, van diewelcke waren twee broeders van Amsterdam, die int Spaensche legher spijse ende dranck vercopende, als men seijde, haer cost wonnen, gelijc oock die derde. Die ander waren lantsknechten, den een eenen Duijts ende den anderen een Wael.

⁺Nota. Item op desen dach schooten die van buijten een groote ijseren cloot in die gewel vande hal, dat is het Vleijshuijs¹⁴⁸, so men dat noempt, welcke daer noch op desen dach van huijden inne blijft, tot een memorie steecken. Twe personen met een kogel in een huijs doot ghescooten.

+ tvleijschuijs

148 Niet de tegenwoordige Vleeshal, die uit 1603 dateert. De oude Vleeshal stond op de hoek van de Warmoesstraat en de Spekstraat, ongeveer op de hoogte van het tegenwoordige ‘huis met de kogel’.

[15 Januari 1573]

⁺Op desen dach 15 hebben die Spangers eenen storm schijnen aen te rechten. Een of twee vaendregers van haer volck tegens die stadt aengeloopen, heeft zijn fortuncheijt ende stouticheijt willen thonen, ende dese rockeloosicheijt is hem voorwaer bitter opgebrocken. Want het vaendel ende zijn leven, is hij op eenen tijt quijt geworden ende die met hem waren en zijn ooc niet gespaert ende daer worder ooc een van des stadts faendregers gescooten. Ende voorts die Spangers zijende het stadts volck zoe vaerdich ende bereijt aen de muijren, zijn zij wederomme met schanden nae die scansse gewecken ende niet sonder groot verlies van haer volck.

+ folio 28

[p. 37]

[16 Januari 1573]

Den 16 dach hebben die van der stat 12¹⁴⁹ opgehangen, die sij als nu als dan gevangen hadden, van welcker elf zijn tegens den avont die hoofden afgehouwen van den hencker ende in een vat ghesteecken ende alzoe in haer schans gheworpen, omdat zij daechs te vooren thooft van Phillips Conninck¹⁵⁰, met een briefcken daeraen, overgeworpen hadden.

149 Onder de twaalf terechtgestelde gevangenen waren 3 soetelaars uit Amsterdam en 1 Waal, de overigen waren hoog-Duitsers. Bij de hoofden was een briefje gevoegd inhoudende dat dit de verlate betaling was van de 10e penning + rente. Hen was haar en baard op geuzenmanier geknipt en geschoren.

150 Philips de Coninck uit Dordrecht. Kapitein in het leger van de Prins.

[17 Januari 1573]

Den 17 dach hebben die van der stat 65 sleeden met cooren, buijscruijt Op S. Anthonisdagh ingekregen. Item een vaendel knechten van welcke overste was capiteijn Mauricius Scram van Bruijnswijck, 160 haegescutten. Ende oeck mede isser een van diegeen die in de mist op die Meer gevangen was, an het blockhuijs mede poeienierde ende is over in stat comen loopen.

Nota. Op desen dach was het laeste meel al in den oven ende het laeste pulver in die fleschen.

⁺Op denselfden dach zijn die soldaten uuijtgeloopen scermutsen ende hebben thuijs te Rustenburch verbrant¹⁵¹ buijten die Scalwijcker poort ende wel 30 personen geslagen, alwaer sij veel roers ende rapiers gecregen hebben. Die vaendreger van den Bril heeft den vaendrich deursteecken ende tvaenden in stat gebrocht, met twee trommelen, drie gevangen ende twee paerden. Van die stadtsvolck wasser een deel gequest. Diet gheschiede voer den noene.

Op denselfden, snachs hebben die soldaten van de stat het oude blockhuijs of rondel, begeven, om datter soeveel gescooten worden, want zij dat een moorthol noemde te wesen¹⁵².

+ folio 28v.

151 Voor Rustenburg werd ingenomen, werd ook een watermolen veroverd (Sterlincx).

152 (Stuver:) Het blokhuis bij de Kruispoort werd opgeblazen.

[18 Januari 1573]

Den 18 dach heeft het volck van de stat die knechten uut Scalckwijck veriaecht ende veel verslagen ende int water plompten als molensteenen, die int overloopen vant Spaeren villen, want den een voir den anderen over wilde weesen.

Op desen dach worden met den clock off geleesen dat alle burgers ende soldaten continueilicken met zijne halsgeweer zoude gaen ende dat nie-mant sonder geweer aen de wallen ofte stadts muijren coomen souden op lijff straffe.

Parentesis. Christoffel van Schagen is in die stadt Delft gestorven ende begraven alwaer hij zijn eijgen doot gestorven is. Het was een goodtsvruchtijch man van leeven. In God moet zijn zijele rusten, anno 1573.

[19 Januari 1573]

Den 19 dach heeft het volck van der stat ter Weeuwen ende oeck mede Op Pontiaen

[p. 38]

Vijffhuijsen verbrant, daer isser wel hondert geslagen. Zij hebben veel roers, harnassen, spietssen, twee trommelen ende twee gevangen ingebracht ende een Engelsman die in de mist voirs. gevangen was. Ende hebben oeck een molen verbrant.

⁺Tegens den avondt is Adriaen van Berckenroede, scheepen van Haerlem, met zeeckere leege sleeden weder uuijt gereden om meer koorins te haelen ende voerts van de stadtswegen bij den Prince van Orangen te trecken tot Delft. Diewelcke tot die Meer van Haerlem toe geconvoiert is gheworden met vijff of ses hondert haecgeschutten, die welcke indt wederkeeren een treffelicke scharmutsinghe tegens haer gedaen hebben, die op die tijt noch in Schalkwijck haer wacht hebben gehouden omme stadts victalie te ontsetten. Soe datter een groot ghetael van Spangerden lagen op die wech indt vluchten doerscooten ende doersteecken, want die niet en konden swemmen zijn meest all gebleven. Men seijden ooc voor seecker dat er wel 200 hondert aen Conincx zijde gebleven zijn, zulcxs dat die van die stadt een schoonen ende costlijcken beuijt inbrochten. Ende daer wasser veel gequest van stadtsvolck als men wel peijsen mach. Achter dien dach en hebben die Spangerts aldaer geen wach mer durven stellen, want het woorder al vermoort.

+ folio 29

[20 Januari 1573]

⁺Den 20 dach zijnder eenighe den Sparwouwer poort ofte Amsterdamscher poort int Ooste, uut geloopen ende hebben Adriaen van Groeneven¹⁵³ gevangen genomen die op een sleede sat. Zij brochten int Spaensche leeger broot ende wijn. Maer och lacij, zijn cousijn meester Aerian Joosten, een priester, een jonck man, werden deursteecken ende zijn cleeren uutgetrocken ende lieten hem zoe leggen. Requiescat in pace. Op denselfden dach sijn drie sleeden met cooren, visch ende cruijt ingecomen.

+ S. Sebastiaen

153 Adriaen van Groeneven (1526-1573), heette eigenlijk Van Adrichem, maar noemde zich Groeneven naar de hofstede, die hij omstreeks 1565 nabij Santpoort stichtte. Hij was in 1567 en 1568 schepen. Zie Sasse van IJsselt, 113. Hij was in gezelschap van Aeriaen Joosten, pater van de falibegijnen in Alkmaar, die gedood werd en van Frans Hals, die ontsnapte.

[21 Januari 1573]

⁺Den 21 dach is een sleede met cooren ende een boode met brieven in stat gecomen ende op dees tijt hebben die van der stadt een galeij op stapel gestelt. Het was den eersten galeij.

Op denselfden hebben die van der stat willen ondersoecken, oft sij dat langduerighe belech ende dat grijselicke schieten, welcke twee dinghen haer billicken begonsten te verdrieten, mochten ontslagen werden. Want hebben gestelt met den opganck van den dach van twee kanten den Spangerden aen te vallen, eerst an dije Zijlpoort die in Westen staet ende zoe van buijten nae die Cruijspoort, menende te vernaghelen het ghescut,

+ S. Agnetis folio 29v.

[p. 39]

waeraff drie of vier van des stats soldaten off gevangen zijn, want zij achter bleven. Ende oock mede zijnder eenige soldaten Sinte Katherine brugge¹⁵⁴ uuijtgevallen op een vlot die zij van balcken ende ander houten gemackt hadden, maer hebben ock niet bedreven want zij den Spangert bereijt vonden in slachoorden. Ende zij hadden op dese vloten off balcken twee bassen geleijt ende als die ofgescooten waren quamen zij in stadt. Daerbeneven als die brughe nauwer was, dan die mochten overscheepen, die haer haesten over te comen, zijnder ock sommige verdroncken. Maer zij en hadden niet veel eers.

154 De Catharijnebrug was de noordelijkste brug in de stad over het Spaarne.

[22 Januari 1573]

⁺Den 22 dach zijnder 13 of 14 sleeden met cooren ingecomen ende ander provanden. Item die ornamenten van S. Johans clooster zijn opt stadthuijs (bij believen van den burgemesteren) gebracht.

Die van Leijden ende Delft ende andere steeden hebben op dees tijdt die van Haerlem toegelaeten ende geconsenteert, dat alle haer arme ende povere, miserabile personen zouden bij haer ghesonden worden, diewelcke zij zoe lange tvoors. beleg duren souden, begheerden te onderhouden ende daer zijnder veel uut stadt ghetrocken. Den 23 welck is Emerentiana jonfrou, zijnder 23 sleeden met cooren gecomen ende busencruijt. Isser ock mede een vals alarm ghemack aen beijde zijden, tsavonts omtrent sevenen.

Den 21 in een huijs saten er 14 Duijtse personen bij malcanderen aen twee dijssen of taefelen in een camer ende daer worden een groote cloot gescooten onder den hoop an den dijs sittende. Een hellebaerdier worden aen zijn cop gescooten ende een ander soudaet in zijn zijde, sonder ijemant anders meer te beschadigen dat wonder was om sien.

+ Op S. Vincent dagh

[24 Januari 1573]

⁺Den 24 dach zijnder 35 sleeden met provanden gecomen. Ende die Spangers hebben twee stucken ghescuts opt oude blockhuijs ghebracht, daer zij die stat mende mede te crencken ende scooten met een scoot 2 soudaten staende op het Creijeneest¹⁵⁵ an die muijre.

+ folio 30

155 Sterkte aan de stadsmuur bij het einde van de Oude Gracht, die daar vroeger Kraaijenhorstergracht heette. Nu Nassaulaan.

[25 Januari 1573]

⁺Den 25 zijnder ingecomen drie oft vier en dertich sleeden met cooren, terwenmeel ende rogghe al offet van den heemel geregent hadden.

Op desen dach als Paulus bekeerin, hebben het stadts volck een gevangen Duijts met seeckere briven uuijt stadt ghesonden nae den Hout in den Zuijden leggende, om den graeff van Euxersteijn¹⁵⁶, diewelcke terstondt antwort wederomme brochten. Welcken voors. boode den Graeff een

+ Pauus bekeerin

156 Otto graaf van Eberstein, hoofd van een regiment Duits voetvolk. De wederwaardigheden van dit regiment van 13 juli 1572-21 augustus 1573 beschreven in Verzeichniss.

[p. 40]

vierkanten daelder gegeven heeft, diewelcke die stat tewile die belegedt was, bij menichten doen slaen hadden, welcke daelder hij daervooer gaff den brenger van dese een goude croone.

[26 Januari 1573]

Den 26 zijnder 37 of 38 sleeden met cooren ingecomen. Zij hebben nacht ende dach ghedondert met haer eenooghde reusen 310 scooten, opdat zij in stucken an die stede hadden gescooten, niet souden maecken¹⁵⁷.

Haerlem nu haelmeer genomt. Desselven daechs hebben wij verstaen, dat van alle lantschappen ende volcken, tot die welcke die naem van die stadt van Haerlem gecomen was, die stadt als zij duslange, dan met een ghemechlijcke ende fraeijen verandringhe Haelmeer, ghenoemt werde, want ic heb gesien brieven die aldus luudende waeren: De eersame bijsondere N. etc. tot Haelmeer.

157 Dus om te verhinderen, dat de bressen in de muren zouden worden hersteld.

[27 Januari 1573]

⁺Den 27 sijnder 19 sleeden met cooren ende provanden ingecomen. Onder dach ende nacht hebben zij ghescooten ende geblasen 360 scooten ende oock een valche alarm. Omtrent te een uren naemiddaghe is dat jonckwijf int Hertshooft, genampt Jannecken Gerritsd. ende heeft daer 12 jaer ten huijse ghewont, welcke een wijnherberge is opt Sant ofte Marct binnen die stede Haerlem, als sij ijet, ick weet niet wat, wilde gaen doen, het hooft ellendichlick in stucken ghescooten, waervan sij op staende voet ter eerden is doot gevallen.

Item derselfder tijdt worden ock een jonghe dochtercken van 12 jaeren in de Groote kercke nae den noene doer die eenoochde cijclops ooge gescooten. Men heeft oock een ijdel alarm ghehadt op desen dach.

Item een jonge gevangen ende in stadt ghebracht ende opgehouden.

Op denselfden dach is Pieter Vlasman¹⁵⁸, capiteijn van der stat, met een hallive cloot voor zijn hooft gescooten ende daechs daeran gestorven ende begraven op den 28 dach.

Huijden is Pieter Vlasman deerlick ghescooten
Doert springen van de steenen wesende in den bou
Arbeijdende voor de stat, ten heeft hem niet verdrooten
Al hoewel hij om desen crijch hadden grooten rou.

+ folio 30v.

158 Pieter Vlasman was in 1562 doctor van de Cluveniersdoelen. Hij was in december 1572 tot vroedschap benoemd. Hij stond als opzichter bij het bolwerken bij zijn schuur met ossen nabij de Kruispoort (Corn. Bartholomeusz.).

[p. 41]

Ander

 

't Was een beminder der consten, elck een ghetrou

 

Tot tgemeen profijt te soucken was hij ghewent

 

Ende tot elck eens dienste, was man off vrou

 

Dacht en twintichsten Lou, heeft hij tleven geent.

[28 Januari 1573]

⁺Den 28 sijnder een vaendel Engelsen van welcke overste was capiteijn Simmado, een faendel Scotten daer capiteijn was Beauffort¹⁵⁹, den Prinche van Orangien sijn lijffwacht daer capiteijn off was Marcotijn¹⁶⁰, de graeff van der Marck sijn wacht met capiteijn Vardeur¹⁶¹ in stat savons laet gecomen¹⁶².

Die burgemeesters ende capiteijnen lieten ter zelfder tijt in Sinte Gangheloff kerck¹⁶³ (God beeter ende daerna isset in stadt over ons gegaen¹⁶⁴) een groote stallagie toe stellen, omme paerden te stellen ende hebben dat voor een stallagij ghehouden tot den leesten uure.

Item desen voorleeden nacht zijnder zeeckerlijcke posten met briven van den Prince van Orangien ingecomen, diewelcke terstondt met antwoort van burgemeesters wederomme ghereijst zijen. Omtrent den middach worden metter stadt clocke onder andere gepubliceert dat een ijgelijck des avonts een lantaren ofte een brandent licht schicken soude voor sijn glaesen te setten, op datter die gehele nacht licht op ter straeten zouden zijn¹⁶⁵.

Op desen selven dach isser een seer wonderlijck dinck ghesciet. Van diergeene dit met ooghen ghesien hebben, moet ic het hier verhaelen. Als een jongwijf haer soldaet eeten brocht ende nu een plattel leedich onder haer arm hadde, also dat haer sijde ende den arm die gedaente eens rondtcheijts of rincx maecte, is een cloot van die van buijten ghescooten, door dese rondicheijt als doer een ring ghevlogen ende dat jonckwijf ende die⁺schotel is ongheschadicht gebleven. Een ander met een medegesel met een berrij wat dragende is het een been gnap af ghescooten ende die ander is schadeloos daervan gecomen.

+ folio 31

159 Jacobus Beauffort, kapitein van een vendel Schotten. Sneuvelde in 1581.

160 Margotijn (st. 1573), Franse kapitein van de lijfwacht van de Prins van Oranje.

161 = d'Ardenne. Hij maakte zich vooral verdienstelijk bij de verschansingen.

162 Deze troepen telden samen 650 man (Corn. Bartholomeusz.).

163 Gangolfskerk bij de Botermarkt, verbrand in 1576.

164 Het tussen haakjes geplaatste later doorgestreept.

165 De Haarlemse straatverlichting kwam pas in de 17de eeuw tot stand.

+ folio 31v.

[29 Januari 1573]

Den 29 op desen dach een valsche alarm aen die Cruijspoort zulcxs dat die clockt gheslagen worden. Daer worden ock met die stat clocke off ge-

[p. 42]

leesen dat alle vleijshouwers, die met vleijs te vercoopen ommegaen, het ossenvleijs niet duijerder en mosten vercoopen als drie groot tpondt, koijenvleijs tpondt een braspenning ende worden ock doer expresse scrijvenghe van de Prins van Orangen gebooden dat men dese drie aenstaende daghen zouden vasten ende bidden aen God almachtich dat Hij zijne tooren van ons wil weijnden ende ons verlossen van die benautheijt.

Die Spangers hebben op dees tijdt haere wachten met paerden beseet in haer scanssen voor die Cruijspoort ende daeromtrent. Men hoorden het ghedruijs in die stadt, twelck die burgemeesters capiteijnen met briven mijnheer van Batenburch te weten doen, opdat hij hem daernae voorts souden reguleren¹⁶⁶.

166 Stuver deelt mee, dat aan Batenburg geschreven werd dat de vijanden met veel paarden in Bennebroek op de Meer de wacht hielden.

[30 Januari 1573]

Den 30 dach hebben die van der stadt een scermutsinghe uut die Zijlpoort, int Westen leggende, gedaen, om het ghescut te vernagelen. Maer (daer en was voor haer niet ghebrouwen) kerden haest wederom met verlies van 6 of 7 man ende wel 30 ofte 40 gequest, onder welcke drie capiteijnen ende een vaendrich waren te weten capiteijn Michiel in zijn hant, capiteijn Coussij in zijn live met een spiesse gesteecken, met zijn vaendrich, capiteijn Lambrecht van Wittenberch in zijn borst ghescooten¹⁶⁷. Want die van buijten al geeret in haer scansen waeren om de stat te bestormen.

⁺Op denselfden dach hebben die van der stat een mijne doen springen also dat zij in die lucht vloogen. Zij hebben toen van quaetheijt ghescooten 321 scooten. Men heeft noch een gallij opgeseet te maecken.

Den 2 storm. Den laesten Januarij hebben die van buijten den stat van het Craijeneest tot S. Janspoort, int Noorden leggende, toe wel met 24 vaendels in witte hemden bestormt. Maer doen die van der stat een mijne of hol onder die binnen Cruijspoort, welcke nu een blockhuijs of rondel gemaect was, hadden doen springen, want aldaer wel seven vaentgens van buijten op stonden, soe zijn sij haestelijck al dansende affghetrocken, veel ghequest ende gheslagen sijnde. Zij donderden ende blixemde doer die eenoochde ghesellen van Namen die vliegen genampt worden als voors. is tot 118 scooten. Ende zij hadden oock S. Janspoort in daer zij zeer vreselijc uut scooten, datter niemant dueren en mochte in die strate ende stadtsvolck als duvels aenloopende hebben die mollen of ratten uut haer

167 Wittenberg overleed kort daarop aan zijn verwondingen.

+ folio 32

[p. 43]

holleckens ghedreven ende daer uut gheworpen¹⁶⁸.

Die van der stadt zijn onder die S. Janspoort gecroopen ende hebben die doode lichamen gheplondert ende die hoofden afghesneeden ende over het rondel geworpen. Ende een Wael die met sommighe ander medeghesellen sich hadde verstecken onder die poorte, ter tijt toe, dat hij in duster ende sonder weten van die van der stat, mocht schadeloos ontsluijpen, is tegens den avont gevangen genomen ende in die ghevanckenisse om ghepijnicht te worden, geworpen. Die ander hebbent ontloopen ende haer leeven behouden. Een burger die mede plonderden is van die Spaengiarden ghescooten ende doot blijven leggen. Ende als zij nu dus⁺doende waeren, soe is die stat tot onset gecomen een vaendel Walen van welcke overste was capiteijn Mournault¹⁶⁹ ende noch een bende ruijters van welcke overste was capiteijn Enckhuijsen¹⁷⁰. Als zij een anstoot gehadt hadden van een deel Spaensche ruijters die haer mende te keeren, alwaer twee of 3 mannen met die vaendrich van de ruijters die int ijs brack met zijn paert gebleven ende zijn alsoe vechtende in stat gecomen van die Meer off aen die poorte toe. Twee alarm. Die burgemeesteren ende capiteijnen sonden twee booden uuijt met briven an men heer die Prins diewelcke zijn Excellentie souden denuncieeren die groote victorie die God haer gegeven hadden op desen dach, maer overmidts dat die passagie van de Spangers zoe dicht beseedt was, zijn zij wederomme nae stadt ghekeert, met hem brengende gevanghen een Hoochduijts die hennipzaet in zijn hoesen hadden om te eeten. Maer tegens den nacht zijn sij onbeschadicht doer gepassert.

Een coorte descriptie om te verstaen wat een mijne, cuijl, hol, onder die eerde. Sij macken een mijne ofte so diepen put als zij mogen, onder die aerde. In desen put aldus hol ghemaect, stellen sij sooveel buscruijts alst haer noodich dunt te zijn, ende dit gedaen hebbende stoppen sij het van allen canten dicht toe, alleenich latende een cleijn laetgat, door welcke het vuer mach met cruijpende ende springende vlam, tot het verholen buscruijt vlieghen. Dit aenghesteken zijnde, wort al datter boven ende omtrent is niet anders in die lucht dan met een eertbevinghe opgheheeven,

168 Volgens Sterlincx waren de Spaanse troepen al op de zolders en andere plaatsen van de half afgeschoten Janspoort, voor de stads soldaten hen in de gaten hadden. Corn. Bartolomeusz. schatte het aantal doden aan Spaanse zijde op 3 à 400. Volgens Alva waren er bij de aanval 15 doden gevallen en bij het opblazen van de mijn 8 of 10 (Gachard, II, 313).

+ folio 32v.

169 Jean Maregnault.

170 Enckhuijzen was ritmeester over 70 ruiters.

[p. 44]

also dattet hiervan moet te bersten ende vernielt worden, al dat het so eenichsiens aenraect.

Copie van die brieven die Don Frederico an zijn vader heeft ghesonden waeraf den boode gevangen is ende int Neederlantsche spracke overgeset¹⁷¹:

⁺Ich schreef u laestent dat die stadt van Haerlem souden wesen in handen van den Coninck voor Sondaghe: twelck ons souden niet toegelaten en hebben. Ick en gave niet die werde van eender boone voor t' deel van deser werelt, ghemerckt dat die affaren ende sacken so verre gecomen zijn, dat die Christenen ende getrouwe van den Coninc vreesen die swaerden ende wapenen van die kettersche ende verraders, niettegenstaende die groote victorien, die sij hier voortijts ende tot noch toe op haerlieden vercregen hebben, mitsgaeders die openbare teekenen van henluijder blootheden. Sijn excellentie heeft tot 2 mael doen besien ende ondersoecken die nederwerpinghe ende affschietinghe der muuren vant ravelijn ofte platte rondeel door Rodrigo Peres, dor London¹⁷² ende Artaion¹⁷³, ende vaendrager Begerra, ende zij seijden alle, dat die laechte was van die hoochte een stagie, oft gebout van eenen huijse, ofte luttel minder. Soodat die vijanden seer weijnich plaetse hadden in die sijden, om groot getal ofte menichte van volck te moghen brenghen tot haerder beschut ende bescherminge. Dan datter waren twee straten naest den anderen, tegenover die twee platte bolwercken, uutgaende op die Marct. Ende voorwaer (ter oorsacken van dese verclaringe ende alle tgheenen dat wij ghemerct ende ghesien hebben, vant opclimmen in die storme, ter plaetsen daer men de storm souden ende behoorden te doene): behouden effen ende pleijn. Sulcx, dat men alle middelen hadde, om een ijgelijck te stellen op de bresche oft niederghescooten plaetsen der muijeren, om te vechten handt teghen handt met die van der stat. Noch die onse en mochten niet beschadicht worden van eenijge sijden, door dien, dat sij gheen strijckweer ter sijden en hebben ende dat meer is, so is dat de breete van die beschooten mueren ende wal, van den ravelijn ofte rondeel tot S. Janspoort toe, ten minsten moet wesen twee hondert voetstappen ende alle die gracht vast bevrosen. V.S.¹⁷⁴ aenmerct, of Godt oijt gaf zijn soldaten alsulcke⁺generale laddere, als dese. Ten eijnde siende alle dese bekende sacken ende bequaemheden zijn Excellentie determineerde ende besloot

171 Een andere vertaling bij Sterlincx.

+ folio 33

172 Sancho de Londono, schreef in 1587 op last van Alva een boek over de militaire discipline.

173 Lorenço de Artajona.

174 Vostre Seignurie.

+ folio 33v.

[p. 45]

door advijs van den gheheelen raet, dat snachs daerna volgende, in duijster souden comen die vier vaendelen van Mondragon¹⁷⁵ ende 2 duijsent hackghescutten Walen int quartier van die Spangerden. Item die seven vaendelen van Polweijler¹⁷⁶, om slachoorde te macken met die Spangiarden, ende die ander vier faendelen van Frunsbergher¹⁷⁷ ende Eversteijn, souden trecken in schanszen om aldaer van achteren die Spaensche ende Walsche haeckgescutten te schieten op die vijanden, met een goeden hoop Spaensche lantsknechten. Ende na dat men alle die natien zeer wel besprocken hadde ende haer die ordinantie, die sij onderhouden souden voorghehouden heeft, zoe heeft hij bevolen, dat sij haer allegader met hembden becleden souden, opdat zij in den dagheraet onversiens die Lutherianen ten bolwerck in ende S. Janspoort ende lanx ter sijden van d'ene poort tot d'andere aenvallen souden, ende zijn Excellentie deijlde de hoofden ter plaetse, daer sij bequaemst waren, sommighe voer ende etlicke achter ende sommighe int midden, opdat aen alle sijden goede orde ende regiment wesen soude. V.S. gelovet, dat die affairen ende dinghen so verseckert ende vrij waren voor ons, als ick tegenwoerdelicken soude mogen uutspijen.

Nu comende tot die substantie ende materij van die sacken voorschreven, ons volck begonsten die vijanden te bestormen ter gesetter uren ende zijn ter sijde aengevallen. Ende also ons volck het bolwerck bestormden, stacken die vianden tvuer in een van die mijnen oft verboorghen cuijl onder de aerden, waervan etlicke ghetal van soldaten bleven, sulcx dat door dien middel niet eenen duijvel vorder heeft willen aentreeden. Ende die alder archst ghedaen hebben, ende minst haer devoir oft behoren, zijn gheweest Spangiaerden, twelck een eewige schande is ende ic sterve van rouwe ende haertseer, dat ic seggen moet ende heb reden om te seggen: In der waerheijt met thien welghemoede soldaten, die voorts overghetreden hadden, sonder faute ende twijfel, die stadt hadde ons gheweest. Die Duijvel hael se.

⁺Sij hebben ghescooten Cherren¹⁷⁸, die als man van eeren vooraen tradt, sonder dat hem ijemant volchde. Van dengenen die sij meest gedoot ende gewont hebben, zijn meestendeel ghebleven int aftrecken in die grachte.

175 Christoforo Mondragon (1504-1596), Spaans veldheer, bekend om zijn hoogstaand karakter.

176 Nicolaus baron van Polweyler en Florimont, kolonel over Duitse troepen.

177 Georg von Frunsberg Freiherr zu Mundelheim (geboren 1533 of 1534), hoofd van een regiment Duits voetvolk. Hij werd in 1577 door zijn eigen troepen gevangengenomen en uitgeleverd aan de Staten-Generaal.

+ folio 34

178 Begerra.

[p. 46]

Don Rodrigo de Toledo¹⁷⁹ bleef allen staen ende diegheene die hem ghevolcht waren ende is wederom ghekeert zeer gequest met een busse in zijn dije ende twee wonden van lancien, deen in sijn aensicht, ende dandere in zijn bille. Rodrigo Peres is oock gequest, ende Tesseda¹⁸⁰, ende Steven Calijl. V. Seigheurie geloovet dat men noijt so snooden ghespuijs en sach ende hadden wij goede soldaten ghehadt, wij waren teghenwoordelijcken uut den verdriet van den vermaledijden leeger van Haerlem. Onse sonden ende quade verdienste zijn oorsacke van desen ongeval.

Uut eenen anderen brief ghescreven voor die storm¹⁸¹: Die vijanden hebben ons dese voorleeden daghen ghedaen een dappere schermutsinghe, meijnende ons ghescut te vernagelen. Maer siende onse volck in oorden stellen, zijn vertrocken na die stat al vechtende als keijsers.

Item noch uut eenen anderen brieff ghescreven voor die storm. Die vijanden in een fiere oft wrede scarmutzinghe hebben ghescooten Don Francisco de Toledo¹⁸², capiteijn van der wacht van Duc Dalva, met een periculoose scoot van een busse. In welcke scarmutzinghe vochten die verraders ende schelmen al vertreckende ghelijck duijvels.

⁺Uut een anderen brief gedateert den 29 Januarii. Het schijnt dat zijt achten een jockspul, ghemerct hebbende, dat sij teghenwoordelicken bereijt staen tot den aldervreeseliecsten storm, daer men oijt van heeft hooren sprecken. Aaenghesien dat sij ons verwachten achter haer borstweeringhe, met vier duijsent soldaten, Duijtzen haeckghescutten van der stat, sonder andere van die voors. stadt, die aen die mueren comen, om te sterven als Romeijnen.

Item een cleijn jonckxken genaempt Thiman Jansz. sat bij sijn vader Jans Teusz., in S. Jansstraet op solder en wrochten ende den stoel daer hij opt sat worden onder zijn lijff van een grooten cloot van 40 pont aen stucken gheslagen. Het jonscken nijet beschadicht zijnde dan hij was zeer flaeu ende slach te bedden een of twee daghen van het verschieten want hij en was gheen 12 jaer ouijt.

179 Rodrigo de Toledo, neef van de hertog van Alva, maestro da Campo. Hij overleed aan zijn verwondingen (Alba, III, nr. 1743).

180 Juan de Texeda.

181 Een andere vertaling bij Sterlincx, evenals van de volgende brieffragmenten.

182 Francisco de Toledo: Bedoeld zal zijn Fernando de Toledo, die volgens Alva verwond werd (Alba, III, nr. 1743).

+ folio 34v.

[1 Februari 1573]

⁺Den eersten Februarii sijn sommige ruijters¹⁸³ die Zijlpoort (dat is die Westerpoort van der stat) uuijt ghetrocken ende gescarmutz en hebben

+ folio 35

183 Volgens Corn. Bartolomeusz. 20 ruiters.

[p. 47]

een Spaensche ruijter met twee Duijtesen gevangen ende sommighe gequest, waerdoer die van buijten een alarm ant blockhuijs ghemact hebben. Die van der stat wederom in stat gecomen ende niet veel schade gheleeden. In dese schermutsinge worder een Wael van zijn peert ghescooten, ende hij zelfs levendich wech gheloopen ende liet het paert leggen.

Op desen dach nae den middach zijnder wederomme 26 sleeden uuijtgheloopen omme meer coorens ende provanden te haelen, met den welcken zeeckere haecghescutten een stucke nae die Meer van Haerlem getrocken, alwaer zij weder een Wael gevangen ende in stadt gebracht. Dese heeft beleeden dat sij met een eedt verbonden hadden geweest, als sij die stat inghecreghen hadden, niemant van al dat levent ontfanghen had, souden spaeren ende ghevracht zijnde van waer sij so veel provanden, als haer noodich waer creghen, heeft gheantwoort, van Amsterdam, Uutrecht ende Niemeghen. Cruijt ende clooten vant huijs van Antwerpen.

Omtrent dese tijt beschansten die Spangiert an die zeven moelens, ende voerden daer zeeckere veltstucken, omme tSparen te beschieten.

[2 Februari 1573]

⁺Den 2e heeft die Spaensche ruijters 13 sleeden met cooren ende volck onder welcke ooc burghers waren, genomen, maer die van Alsmeer hebben haer dat ontiaecht.

⁺Denselfden dach sijnder omtrent 20 ruijters met omtrent duijsent man haeckscutten, ende dubbelt solders in Scalckwijck getogen om den brugge, die van de Hout of Boss, so men seijt, ghemaect hadden over Sparen¹⁸⁴. Maer ten was soe niet als men seijde, ende zijn weder in stat gecomen, eenige huijse gebrant hebbende.

Maer na den middache hebben zij weder buijten den Zijlpoort getoogen scermutsende met 20 ruijters maer daer en was voor haer niet ghecocht ende zoe quamen zij wederom in stat.

+ Lichtmisse

+ folio 35v.

184 De brug lag volgens Stuver nabij de Gravensloot onder Heemstede.

[3 Februari 1573]

Nota. Den 3 is ghebooden in de stat, als dat men een roggetbroot van ses pont om 3 stuivers, een mengelen soete melck een blanck, een pont koije kaes om 9 deuts, een pont booters voor 2 stuivers ende die rinsche wijn niet hooger dan 6 stuivers die kan, mosten vercoopen. Dese graci quam van die Staten wegen, een appel om een halve stuver. Een hinnen eij goe op dese tijt binnen Haerlem een blancke, een pont wittebrots om 2 stuivers.

Voorts dat een igelijck zijn brantemmers ende ladders mitsgaeders alle ghereschapt toten brant nodich zijnde vaerdich, geredt, ende voer de hant setten sal.

[p. 48]

Der zelfder tijt hebben die burgemeesters capiteijnen zeeckere brieven¹⁸⁵ van die Prince ontfangen waerop zij terstond antwoorden wederomme zonden.

Op desen nacht hebben die Spangers veel vieren ende branden gemackt rondom die stadt, maer men konden niet weeten wat zij daermede voor hadden.

Item op denselfden hebben die ruijters van der stadt een scermutzinghe gehadt tegens die Spangers maer niet bedreven an beijde sijden.

185 De inhoud van de brieven was volgens Corn. Bartolomeusz. dat een aantal proviandsleden genomen waren, waarbij ettelijke Haarlemmers in het kamp van de vijand waren terechtgekomen.

[4 Februari 1573]

⁺Den 4e hebben die Spangiers eenen loosen alarm gemact, welcke die van der stat, als altoes, een oorsaeck heeft gegeven ende benaecht om haer ghewer haestich an te grijpen; maer daer en is niet na ghevolcht.

Die van der stadt hebben weder een van haer heijmelicke camers aengestecken ende die daeromtrent waren, weder omhooch laten springen, waermede vernielt zijn, als met een eertbevinge, die delvers ende Spangers.

Die dit heerlicke stuc wercx, zoet zijt nomen, heeft eerst ghevonden ende wert oock toeghescreven een Hoochduijts, die al eertijts in die sijlverbergen allerleij metael hadde gegraven ende was geheten Georgen die vuijrwercker.

Denselfden dach sijnder 40 ruijteren op scermutsinge getogen den Scalwijckerpoort uuijt met drie of vier sleeden, op deene 2 bassen leggende met teerhoepen ende hebben Vijfhuijsen an brant gesteecken, een ghewont met een paert in stadt brengende van des stats soldaten. Na middach zijnder weder een deel ruijters denselven weech uuijtgetoogen meenende datter provande sleeden comen souden om die veijlich in stat te brenghen, maer daer en is niet bedreven.

Op ten selven dach die stats metselaer genaempt Cornelis Gerritsz. met Michiel Provesoers sijn knecht, onder die muer van Sinte Margriete¹⁸⁶ doot gevallen, dat haer ingewant onder die muer bleef leggen, daer sij haer sellefs zeer in versuijmden, doerdat sij die muer int bicken niet en stutten.

+ folio 36

186 Nabij de stadswal ten Oosten van de tegenwoordige Nassaulaan.

[5 Februari 1573]

Den 5 dach heeft een Spangiaert die wal ende sterckte ende oock den wacht willende besichtighen, ende daer uut zijn volck betoghen een thonnighe eens seer groten stouticheijts, loon ghecregen zijns rockeloosheijts, folio 36v. want als hij met zijn gantsche lijf bijna met een loop boven ghecomen was, heeft hij het heijrleger niet lang met zijn ogen beschout. Dan ter-

[p. 49]

stont van stadthaecgescutten doorscoothen zijnde, is doot ter aerden gevallen.

Item hebben die van der stadt weder een eertbevinghe in den lucht ghemackt. Sommighe van die delvers ende Spangierden zijn wederom in die lucht ghevlogen, maer (och laci) alte swaer zijnde van doochde, zijn sij wederom nederwaerts gesoncken, ende in een donckeren cuijl plat ende doot gevallen.

Item op denselfden dach zijnder 8 sleeden met cooren ende provanden savons in stadt gecomen tsavonts te 8 uuijren.

[6 Februari 1573]

Den 6 dach hebben die burgers den reste van de St. Janspoort in stadt gewonnen met cracht, opdat sij ten lasten deur schieten gebrocken wesende, niet in de vest vallen ende soude.

Op denselfden dach een loosen alarm gemackt.

Een schoelkint genampt Wigger Aresz. Verbeck, een joncksen van seven jaer, smorgens ten 8 uuren met zijn medegheselle na schole souden gaen, is van een cloot doot ghescooten ende zijn medegeselle gheen hinder lijdende. Dit is gheschiet bij Hendrick van Wamelen burgemeesters huijse ter zijde aff.

Item een vrouwe wat doende, is het inghewant uut het lijf ende voorts doot gescoten.

[7 Februari 1573]

Den 7 dach hebben die van buijten twee alarm gemaeckt.

Den 7e die ruijters van Haerlem, uut wesende om haer provandt sleden waer te nemen, cregen een sle van die Spanierts.

Die leeste sleeden van cooren. Op denselfden dach sijnder 136¹⁸⁷ sleeden met cooren ingecomen.

⁺Item op dese tijt isser een sleede gevangen, die van Amsterdam met 2 vrouwen, die provande int leger brachten, met al het goet ende den voerman is mede in stede ghebrocht¹⁸⁸.

Deselven daechs is ock een cleijn kint, onder veel ander kinder sittende doot gescooten, sonder dat die anderen eenich leedt gheschiede.

187 Hier stond eerst 105 sleden, welk aantal ook hs. 4 noemt. Corn. Bartholomeusz. spreekt van 128 sleden.

+ folio 37

188 Zij bespiedden de proviandering door sleden en waarschuwden dan Spaanse ruiters. Door hun toedoen waren sleden drie dagen te laat gekomen (Corn. Bartholomeusz.).

[8 Februari 1573]

Den 8 dach als die klock alarm sloech, zijnder zeer veel delvers vernielt, ende in een grooten cuijl, doer het heijmelijcke angestecken van bussencruijt van die van Haerlem diet anstacken.

[9 Februari 1573]

Den 9 dach heeft mons^r Rosenij¹⁸⁹, een Fransoeijs capiteijn, hopman

189 Achilles de Darive, heer van Rosigny (st. 1573).

[p. 50]

Ripperda, gouvernoer van Haerlem ghestraft van zijnder negligentie, seggende dat hij beeter toesigt behoerden te hebben omme een ijghelick een goet moet ende een goet voorganger te wesen, twelck een igelick zoewel soudat als burger te beter souden doen anvallen¹⁹⁰. Desgelijck strafte hij ock die burgemeesters seggende als boven.

190 Volgens hem zorgde Ripperda niet voldoende voor de reparatie en versterking van de stad en zouden de bosmakers slecht voor het geschut zorgen (Stuver).

[10 Februari 1573]

Den 10 dach hebben die van der stat weder een duijlvels hol doen springhen alwaer datter veel ghebleven zijn. Men sagen armen, bienen, stocken, barden, in den lucht vligen als snee, maer zij villen weder in haer oude plaetse.

Die burgemeesters ende capiteijnen, hopluijden sijnde dat die mollen niet op en hilden van delven ende graven in ende onder stadts nieuwe gemaeckte wal ofte bolwercken, ende zij laghen zoe na dat die soudaten van buijten ende binnen malcander het gheweer benamen, zoe hebben zij met advijs van alle die capiteijnen ende hopluijden deser stadt geordinert eenen nieuwen binnenwal, in forme van een halve maen, zeer dick, hooch ende bredt van tacken ende andere rijs ende materien te zamen⁺ghebracht waeraen een igelijck zoewel soudaten, burgers, vrouwen, maechden, kinderen, mosten arbeijden, ter tijt toe dezelve volmackt zouden wesen. Die voors. wal worden beghonnen van S. Margrieten kerck off tot St. Jans convent toe, zulcx dat er over die xxx huijsen ofghebracken zijen¹⁹¹. Op denselfden hebben die van der stadt Haerlemmerlije verbrant ende een pionier in de molen vant veer¹⁹² na Amsterdam sittende, gevangen, ende zijn rock met cruijcen over die wal gehangen.

+ folio 37v.

191 Later werd een schadevergoedingsregeling voor de afgebroken huizen getroffen, zodat in tien jaren alle schade vergoed was.

192 Penningsveer.

[11 Februari 1573]

Den 11 isser een uuijt het Duijtsche leeger, twelck int Bosch lach, met loosen briven an de stat ende an Steenback houdende, seggende dat hij van den Coninck van Sweeden gesonnen was. Wat hij is ende wat hij in sien heeft ghehadt, is de ghemene man onthoudich, behalven dat hij ghehouden wort voor eenen Sinon¹⁹³ ende eenen loosen Grieck, zoe worden hij vast geset in die gevanghenis.

Voert zijn die van Haelmeer met vier of vijff schuijten die Soemerwech uut om hoij getoogen, ende een boer gevangen ingebrocht, dragende op sijn lijff het levreij van den Coninck, een root cruijs.

193 Sinon was de Griek, die zich door de Trojanen liet gevangen nemen om hen over te halen het houten paard in hun stad op te nemen. Hoewel men in de Zweed geen bedrog kon vinden, werd hij op 27 mei gehangen.

[p. 51]

[12 Februari 1573]

Den eersten schuijt. Den 12 isser een scuijt van Leijden die Fuijck¹⁹⁴ ingecomen met victalie. Zij donderden van buijten doer haer pijpen die dom dom gingen 114 scooten.

194 De Fuik is een sloot in het verlengde van de Zomervaart, uitkomende in de Haarlemmermeer.

[13 Februari 1573]

Den 13 dach een post met brieven ingecomen. Omdat het ijs al heel uut het water was, met schepen beghonnen te varen, zoe datter zchoone victalie inquam van als.

[14 Februari 1573]

Den 14 dach sijnder 40 soldaten met 60 last rogge, tarruwe, bonen ende ander victalie ingecomen.

[15 Februari 1573]

⁺Den 15 dach isser een Aelsmer schuijt met turif gecomen, ende een tubben vol levende snueck.

+ folio 38

[16 Februari 1573]

Den 16 dach een tochtschuijt met wat broot ende vijs ingecomen.

[17 Februari 1573]

Den 17 dach sijnder vijff hondert soldaten in stat gecomen, onder welcke 300 dubbel solders, van welcke capiteijn was Christoffel Grunter¹⁹⁵.

Op desen selfden dach zijnder drie alarmen geweest, want die van buijten deden springen uut haer hollen an stadts wallen ende zij waren starrick in haer schanssen 31 faendelen om te stormen. Maer het en ginck niet wel an haer zijde. Haddet wel gheluck sij souden aengevallen hebben, want zij wouden haer waert thuijs.

In stat gecomen 28 schuijten met provanden.

195 Christoffel Gunther, kapitein van goedgeharnaste Duitse dubbelsoldeniers. Hij is nog in 1584 bezig betaling voor zijn diensten te verkrijgen.

[18 Februari 1573]

Den 18 dach is die eerste galije, lanck weesende 84 voet, met haer volck nae die Haelmeer getoogen ende daer is schoone victalie ingecomen. Het avijs op dese galeij voors. was aldus ludende ende het is stadts avijs



Op denselfden dach hebben die van Leijden den stat te hulp gesonden met 2 metalen stucken, clooten scietende van drie pont off daeromtrent, want die van der stat geen gescut hadden, ijseren noch metael. Die van buijten met haer eenoochde ghesellen hebben een van stadts gotelingen an stucken gescooten. Tis wel geraeckt nae zij met een ooghe zijen.

[19 Februari 1573]

⁺Den 19 dach zoe sijnder noch thien gootelingen van ijser gecomen, soe grooten als cleijnen, met cruijt ende victalie.

+ folio 38v.

[p. 52]

Op denselfden heeft het volck van der stadt wederom een mijne doen springen ende met armen, beenen in den lucht, daerop zij van buijten zeer donderden van quaetheijt. En voorts sijn sij met haer galeijen van Amsterdam bij het Penningsveer gecomen om daer een gat te maecken, om op die Meer mogen comen. Ende die galeije van der stat isser nae geseijlt ende heeft haer vaendaen gejaecht.

[20 Februari 1573]

Den 20 dach daer is een Wael, diewelck eer gevangen was buijten stat en vrijgelaten, buijten Scalwijckerpoort wech nae het Duijtsche leeger in den Hout of Boss geloopen.

[21 Februari 1573]

Den 21 zijn die van Amsterdam met haer galeijen ende sceepen weder bij tVeer gecomen om te delven, maer die van der stat dat verneemende, sijnder met een geleij ende een deel plempscuijtgens ende met een deel paerden ende voetvolck die Sparwouwer ofte Amsterdamsche poort uutghetrocken ende hebben een damlooper¹⁹⁶ met vollick genomen. Een deel deursteecken, ende die reste is bij de Fuuijck opgehangen, van welcke zij groote beuijten gecregen hebben. Van stadts volck isser niemant gebleven so men seijden, dan twee paerden gescooten, het een doot, ende het ander gequest in gecomen.

Nota. Op dese tijt isser alle dinck van visch, vleijsch, booter, kaes, broot goetcoop gheweest, dat wij na wel besoert hebben, als off die stat niet beleegert hadt gheweest, zoe dat men van God den Heer anders niet begeren mocht, al hoewel men in Jannuarijo voirleden halff rogge, halff garst ende halff haver gegeten heeft ende moutenkoecken, maer ten duerden niet lanc.

196 De damloper werd gebruikt om het gat te dempen.

[22 Februari 1573]

⁺Den 22 Februarii. Op desen dach worder een soldaet, staende in die kelder van Sint Janspoort, op zijn schiltwacht, zijn cop van zijn buijck afghescooten, alsoft met een swaert afghehouden hadden geweest, ja dattet sijn hempt niet eens geraect hadden. Diverse personen van burgeren ende soudaten hebbent gesijen. Zij donderden van buijten met haer trompetten 69 scooten.

+ Petrus stoel folio 39

[23 Februari 1573]

Den 23 isser weder scoone victalie gecomen, ende een burger staende op die muijren worden zijn cop afgescooten.

[24 Februari 1573]

⁺Den 24 is die 2 galeij, hondert voet lanck wesende, nae die Fuuijck gevoert. Het avijs was Pro lege, rege, et grege¹⁹⁷.

+ Mathijs apostel

197 Voor de wet, de koning en de kudde: De drie hoofdthema's van de manifesten van de Prins van Oranje in 1568. Deze deviezen waren ook geschreven in de vendels van de legermacht, waarmee hij in 1568 een inval in ons land deed. Zie Van Gelder, Reactie, 17 en Bor I, 255.

[25 Februari 1573]

[p. 53]

Den 25 hebben die van der stat twee metalen stucken van Dordrecht, het eene omtrent lanck 14 ofte 15 voet, schietende cloten van omtrent 12 of 13 pont, het ander 7 of 8 voet schietende cugels of clooten 44 of daeromtrent pontden¹⁹⁸ ende daer zijn veel sceepen met victalie gecomen binnen Haelmeer.

198 In het tweede gewicht der kogels heeft Verwer zich kennelijk vergist.

[26 Februari 1573]

Den 26^e smorgens vrooch is die groote galeij voir die ander sceepen geroijt en op die Meer comende, is sij oncingelt van neegen Albaensche sceepen, meenende dattet vrienden waren, en genomen. Die capiteijn Gerrit de Jonge, een jonck onversaecht man, met die bevelhebbers in een plempscuijt gevallen ende wechgereijst. Maer die schipper genaempt Peter den Boer met meer anderen, haer vromelicken weerende, sijn doersteecken ende ghescooten ende daer blefer veel in den loop¹⁹⁹. De cleijne galeij achter anvolgende dit verneemende, soe heeft die capiteijn Jacob⁺Tomesz. een vroom, bedreven man sijn volck vermaent, dat zij prijs ende eere begaen souden, waert dat sij den galije weder conden crijgen. Aldus dan zijn volck vermaent hébbende, hebben sij haer cloeckelicken terweer gestelt ende den galeij niet allen wedergecreegen, maer noch een scip daertoe genomen. Ende waert dat die brant int cruijt van de cleijne galeije niet gecomen hadden, zij souden bij aventuer die ander acht sceepen oeck gecreegen hebben, want zij nauwelicks een scoot dorstten scieten. Soe datter zeer veel gebleven zijn, ende vier mannen, onder welcke een edelman genoempt Ramenschot van Loeven, die cortelijck daerna van den quetsure gestorven is ende eerlijc begraven, ende twee vrouwen gevangen genomen in stat gebrocht zijn op het stadthuijs. Noch brochten sij veel gewonden van stats volck zoe doot als levendich ende daer was groote ghescreijt van vrouwen, die haer mannen ende kinderen verlooren hadden.

199 De kapitein, gewond zijnde, vluchtte met zijn luitenant en ettelijke kwartiermeesters, busschutters en offitieluiden. Het meeste volk op de boot werd gedood (Corn. Bartholomeusz.).

+ folio 39v.

[27 Februari 1573]

Den 27 hebben die galijen an malckanderen geweest. Die van buijten namen de vlucht, zoedat die van der stat weder het gat, dat sij gedolven ende gemaect hadden ant Veer op die Meer of an die cant, weder gestopt hebben²⁰⁰.

Op denselfden dach sijnder veel sceepen met scuijten victalie in de Fuijcke aengecomen.

Op den laesten Februarii hebben die van der stadt smorgens omtrent thuschen 7 ende 8 uuren een duijlvels hol of mijne doen springen, zoedat

200 Het gat was reeds 4 voeten diep en 30 voeten breed.

[p. 54]

zij omhooch in den lucht vloogen. Zij daelden needer als molenstenen, die niet en mogen hangen in den lucht.

⁺Onbegrepen den dach stonst een cuijpers huijsvrouwe in haer huijs in die Cruijsstraet met besloten doeren, als die bevresden menschen, met een jonge dochter mij wel beckent, en koutede aen een bierton. Ende daer quam een groote cloot doer die deure ghevlogen thuschen haer beijden doer ende bleeff in de selfste tonne leggen. Zijet hoe wonderlicken, dat God in sijn wercken is, als den prophet seijt, daer dese vrouwen aen stonden, zonder enich van hen beijden ghequest te zijne ofte geracht, anders dan dat die joncxste dochter een stucken van den poste ofte cossijn des deurs op haer hooft viel, sonder gequest te zijne.

+ folio 40

[1 Maart 1573]

Den eersten Martii 1573 isser snachs een vrouw, den welck die soldaten wat lastich gevallen waren om gelt te hebben, in haer bedde doot gevonden. Het was die moeder van Cornelis Willemss. alias Pottagij, achter den Hout of Boss wonende als het vrede was.

Schoone victalie ingecomen.

Op desen dach wort Ewout Noutz. ghescooten met een musquet in sijn rugghe, gaende ant Kraijennest met sommige burgers, ende een deel dagen daernae gestorven.

[2 Maart 1573]

Den 2 hebben zij ghescooten van buijten met haer eenoochde cijclopen 76 scooten. Nae die middach te 3 uren is een ghemen sclachoerde op die Maerct gehouden doer een Wael, die an een van die boomen an die visbancken gebonden stont. Hij zouden doorscooten worden hebben doer oorsacke, dat hij een vroupersoon met cracht dooer den boom met een schut inghehaelt hadden. Vliet, Kies, Stuver, burgemeesters verbaeden hem.

[3 Maart 1573]

⁺Den 3 Martii is het gescut in stat toegemaeckt om te scieten. Want die van buijten een groote hoochte, den cate genampt, op het oude blockhuijs of rondel gemaeckt hadden om vandaer in stat te scieten, meenende alle die strijckwerijng langes te scieten, datter niemant op die wal soude mogen gaen. Zoe scooten die van binnen dat werck aan stucken.

Op denselfden tijt sijnder twee scuijten met victalie ende cruijt in Haelmeer gecomen. Die schepenen ende galijen van Haelmeer hebben bij den Overtoem²⁰¹ tot prijs ghehaelt drie paerden ende 12 koeijen ende dat in stat ghebracht.

+ folio 40v.

201 De Overtoom was een overhaalplaats voor schepen tussen de Heiligewegsloot en de Kostverlorenwetering, die op de Haarlemmermeer uitkwam.

[4 Maart 1573]

De 4e hebben die van buijten een alarm gemaect, maer een ijdel geval. Op desen nacht scooten des stadts volck dapper op die catte of rondel van die van buijten.

[p. 55]

[5 Maart 1573]

Den 5e een ijseren goeteling op S. Janspoort an stucken gescooten van die van buijten ende die meester van deselfde ghescuth zeer gequest.

Een vroucken gaende op St. Nicolaes brugge²⁰² worden dootgescooten met een mosquet, achter in haer hoeft.

202 De Nicolaasbrug lag over het Spaarne, bij de Koralensteeg.

[6 Maart 1573]

Den 6e is die cleijne jachtgaleij nae die Meer met sijn volck gevaren. Daer worder mede een in sijn cop gescooten, die voer het groff ghescut stondt, om die decken te maecken ende te slechte die aerde die bijgedragen worden op S. Janspoort. Op desen dach hebben zij alle die autaren die voeten in die Groote kerck of St. Bavoss afgeworpen ende gebrocken. Ende seijden die wortelen bennen uuijtgheroijt, die bomen en sullen niet mer wassen.

[8 Maart 1573]

⁺Den 7e hebben die eenoochde ghesellen van buijten gescooten 199 scooten, naedat die stat van de St. Janspoort haer gescut op haer cat of rondel een weijnich gerampeneert hadden.

Vrij excijs. Op desen dach is die burgeren ende inwonders vrij excijs van alle ding gegeven, ende ghepubliceert van den Prins van Orangien wegen.

+ folio 41

[8 Maart 1573]

Den 8 zijnder in stat gecomen 2 vaendel Engelsen ende drie faendel Fransoisen²⁰³, maer corts daernae weder uuijtgetrocken, want daer volckx genoch om het broot uut die schimmel te eeten, waren. Die spraeck ginck, datter over die vier duijsent soldaten in waren, alst wel gebleecken heeft. Derselfder tijt quamen stadts galeijen uuijt die Meer tSparen in zeijlen ende hebben tegens tvolck in den Hout of Boss dapperlijcken gescooten ende schutgevaert ghehouden, alwaer een brugge lach, daer zij niet voorbij en mochten. Maer stadtsgaleijen sijnde, dat haer geen assisentie en quam, zij menden op het Boijs te vallen in den Zuijden, zoe uuter stede als te scheepe, daer en is niet afghevallen aen beijde zijde.

Op desen dach beghonsten zij wederom te precken in die Groote kerck Calvijnus leringe.

203 Samen 500 man haakschutten. Het was de bedoeling dat zij een uitval naar Den Hout zouden doen (Corn. Bartholomeusz.).

[9 Maart 1573]

Den 9 sijn die ruijters weder te sceepe gegaen, capiteijn Enchuijsen, om na die Cage te vaeren, die niet lang in stadt hadden geweest²⁰⁴.

Voort op dien dach die eerste mael die Holpoort²⁰⁵, die in den Zuijden stat, geopent ende een brugge van sprieten ende noortse delen daer mede gelecht, also die brugge int beghinssel des belegs afgebrocken was. Daernae uutgetogen met omtrent 80 haeckscutten op het Bosch, maer niet bedreven.

204 Corn. Bartholomeusz. laat hen pas 13 maart vertrekken.

205 Houtpoort.

[p. 56]

Die trompeten gescooten van buijten, door een mont geblasen 153 scooten.

[10 Maart 1573]

⁺Den 10 Martii 33 mael gescooten van buijten.

+ folio 41v.

[10 Maart 1573]

Den 11 snachs daeran te elven op schermutsinge getogen met ses ruijters ende omtrent 60 haeckgescutten toten Zijl poort uut int Westen, gedaen tot op die van buijten haer schans toe ende die schiltwacht ontliep doer die sloeten overt velt. Wederom comende an die Zijlpoort bleef een paert van den hopman Ripperda doot, int hooft gescooten. Ende voerts tegen die ander vijf peerden met etlijcke haeckscutten nae het Busch toe, daer zij mede een alarm maecten, maer niet bedreven.

[12 Maart 1573]

⁺Den 12 schoone victalie in Haelmeer gecomen. Alsdoen oock eenen allarm gehadt.

+ Gregorius

[13 Maart 1573]

Den 13 hebben die van buijten ende van binnen niet aengherecht. Zij hebben geblasen met haer gheselschap van Namen tot 16 mael.

[14 Maart 1573]

Den 14 voert omtrent te halff elven hebben die van der stat wederom een werick laeten springen ant rondel, waervan ettelijcken om den hals quamen ende een levendich Spangert int hol cregen, die sij een sijt sattijnen wambis ende zijn hoesen uuttogen ende coorts daerna zijn eeijgen doot gestorven²⁰⁶. Zij cregen scooen buijdt van hem ende sanderdachs buijten het bolwerck overgheworpen in die Spaense schans.

Op denselfden snachs isser een Wael uuijt het Bosch overgecomen in stat ende is gevangen nae die Prince tot Delft gevoert.

Des naevolgende dagen isser veel victalie ingecomen, want het wel van noode was.

⁺Die Spangers hingen daernae voer die oghen van de burgers ende soldaten een bij zijn beenen op, twellick hem wel meder pijn gheweest heeft in recompensij, als men wel dencken mach.

Op desen dach zijnder 3 burgers gescooten met een grof gescut; een genaempt Claes Banninck in zijn buck, die terstont doot bleeff, die ander zijn schoer bijna af, den derden zijn been met een stuck van zijn bijl of buijck benaest off, mede levende. Vorts was dieselfde cloot gecomen doer een holten locht of gat an het lange metalen stuck staende op het bolwerck van die Maddaleenen²⁰⁷ ende schampten van boven nae beneden onder het stuck.

Item koeijen, paerden ende geroeff goet in stat ghebracht van die scheepen op Haelmeer van omtrent halfwegen Amsterdam.

206 De Spanjaard overleed in Het Gulden Vlies en werd daarna opgehangen (Stuver).

+ folio 42

207 Magdalenaklooster lag bij de Magdalenastraat, in bet uiterste noordwesten van de stad.

[15 Maart 1573]

Den 15 ghescooten van buijten 18 scooten.

[p. 57]

[16 Maart 1573]

Aldernaest het clooster van S. Ursel²⁰⁸ achter S. Catherine²⁰⁹ in het Soetemelck Wijtebrootstraetken is dit ghesciet. Nota. Wonder doer een cloot. Den 16 dach worden de stoepen (dat is den banck, die voer die doere staet, daer men op sijt) van joncker Jan van Schooten S.G.²¹⁰, an stucken gescooten, op welcken sat joncker Jacob²¹¹ zijn zoen, diewelcken sat recht op den stoepen zijn beenen recht uuijtstreckende. Also sittende worden hem an zijn slincker ben die naegel van zijn groote toen afgescooten, ende noch 3 toonen wat gerampenert ende een gat in sien sceen⁺ende een stuck steens van die stoepen in zijn wange vant springen. Voorts daernae van denselfden cloot van 40 pont worde die schrijver van capiteijn Cristoffel Vader doot gescooten in zijn luchter zijde in den buck. Zoe wilde een jonge dochterken van 11 of 12 jaer, die dochter van joncker Dirick Verdoes²¹², die oock staende op een ladder in die Cruijsstraet zijn been afgescooten worden, Annecken Verdoes genampt, vil in die schrijver voors. in zijn zijde met haer hooft, dat alle dat bloet ende ingewant om haer haels was, al voor doot. Doer Godts genaede en wast niet gequest, doet op haer selven quam. Ende dieselfde schrijver voirs. hadden te voren gesprocken, al dansende, springende als die jonge gesellen doen voer die jonge dochteren om haer te behaegen, ‘op die straet daer vlicht een cloot ende daer salder noch een comen, daer sullen wij alle tesamen mede nae den hemel vliegen.’

Noch denselfden cloot voirs. vloch achter (in denselfden stoepen) een jonge dochter genaempt Marij Eversdochter, ende smet al haer cleeren van haer luchter sijde tot haer hemde toe, zonder zeer gequest dan een buul op haer bijl of daeromtrent ende was wat verheet ende gheswollen van den cloot. Bovenal noch den selfden cloot heeft zijn aerde ghethont aen dese jonge dochter: Jonckfrou Marij van Schooten²¹³, een jonge dochter van 18 of 19 jaer. Zij sat recht op den stoepen an die slincker arm, als ghij in huijs gaet, zoe vloech den cloot doer haer buck terzijden af tot haer knien of beenen gequest ende vorts noch denselfden cloot vloch doer die stoepen, daer zij op sat ende bleef een voet daerachter leggen, zonder meer voerts te loopen, dat wonder om scriven is, etc.

208 Ursulakloosters in de Ursulastraat. Resten van dit klooster zijn nog aanwezig in het Remonstrantse hofje aldaar.

209 Sint Catherinaklooster lag aan de Nieuwe Groenmarkt, tegenover de Elleboogsteeg.

210 Jhr. Jan van Schoten, heer van Half-Zanen (c. 1501-1569).

211 Jhr. Jacob van Schoten (c. 1560-1616).

+ folio 42v.

212 Jhr. Dirk van der Does (st. 1573) woonde buiten Haarlem als kastelein op het Huis ter Cleef. Zijn dochter Anna huwde met Hendrik de Vos, raad van de Prins van Oranje.

213 Jkvr. Marie van Schooten (c. 1555-1573).

[p. 58]

[17 Maart 1573]

⁺Den 17 des middachs hebben die van buijten stats mijne of cuijl ende ghedelven gaeten ingenomen, diewelcke zij met eenen damp of smoock overvallen hebben, also dat die stats volck die mijne weder cregen.

+ Geertruijt

[18 Maart 1573]

⁺Den 18 ghescooten 111 scooten.

Op desen dach voert die joffrou Marij vors. van Schooten die eerghisteren ghescooten werden is op gisteren gestorven ende heeft haer sacramenten nae die moeder ofte Romcher kercke binnen haer huijse ontfanghen doer een priest, Hero²¹⁴ etc. genaempt, vicarius deser stat, haer zeer vromelick houdende totter doet toe. Is op huijden nae den middach met drie vliegende vaendels, ende alle die capiteijnen van Haerlem met die deutsche capiteijnen die lanxt geweest hadden ende den gantsen Raet van der stat ende veel schutters, zeer solemneelicken nae crijs of geuse gewijs tot St. Jans int convent begraven.

+ folio 43

214 Hero = Hieronimus Verlenius (1511-c. 1589), vicaris-generaal van de bisschop van Haarlem.

[19 Maart 1573]

Den 19 hebben die van buijten een mijne aen het rondel of blockhuijs doen springen, waeroff die clock alarm geslagen heeft ende daer sijnder 5 of 6 met springen ende scieten gebleven van statsvolck ende stadts volck schoten dapperlic uut stadt met roers.

Den xx dach daer worden een koegel over die stadt gevlogen uut het leger van die Spangers tot in een veltschuijtken liggende met peun gelaen in die Nije vaert of Somerwech²¹⁵, daer een man in stont. Die cloft is daer door gevallen, dat se in den gront viel.

215 De Zomervaart is gegraven in 1514.

[20 Maart 1573]

Den 20 hebben die van der stat een mijne doen springen, maer ten dede niet veel quaets, maer snachs meende sij den cat an brant te steecken, ende ten heeft niet geluckt.

[21 Maart 1573]

Paesavont. Den 21 hebben die van der stat alle die clocken int clockhuijs gheluijt van 10 tot 11 uren toe, die wij in een lang niet ghehoort hadden. Die sententie ende menijghe was, dat sije van boven neer zouden worpen ende het huijs an brant steecken, tijs ten besten gecomen. Mr. Claes²¹⁶ orgelist heeft oock op die oorgelen gespelt.

Op desen dach isser weederom een mijne doen springen. Zij vlogen dapper in den lucht.

216 Mr. Claes Aelbertsz. van Wieringen, organist van 1533-1575. Zie de Klerk, p. 35.

[21 Maart 1573]

⁺Paesdach. Den 22 isser seer veel coorens in stat gecomen met ander victalie, van als ghenoch. Op denselfden dach nae middaghe te 3 uuren een scermutsinghe gheholden tegen dat volck van buijten, die int Bosch laghen, soe datter 2 of 3 doot ghescooten ende veel gequest ingecomen zijn ende daer zijn 2 burgers gequest, dander doot, over die statmuer

+ folio 43v.

[p. 59]

leggende uut den Hout of van dien van het Bosch doot gescooten, ende een alarm an het blockhuijs gemaeckt.

Op denselfden stonden die van buijten achter die Leprosen, achter die Reguliers, tot Overveen ende int Bosch den gheelen dach in slachoorden tot savonts toe, maer daer en is niet nae ghevolcht.

[23 Maart 1573]

Den 23 beghonnen die stas speelders²¹⁷ wederom te speelen nae oude maniere. Jacob Augustinsen²¹⁸ heeft een Duijts met een morgenstaer of stock doot geslagen, daer hij om ruijmen mosten ende daer was groot rommoer.

217 De stad had vier schalmeispelers in dienst, die regelmatig op de trappen van het stadhuis en elders muziek maakten.

218 Jacob Augustijnsz. Steyn? Deze naam komt later voor als monsteraar voor de Prins.

[24 Maart 1573]

Den 24 is het Leproshuijs buijten Haerlem een stuck verbrandt, deur haer eijghen vier, so men meent, off datter cruijt an brant geraect is.

Op denselfden dach heeft Mauricius Brant²¹⁹ genaempt twee van des hertochs volck bij den Overtoom, niet verre van Amsterdam, gevangen ende in stat gebracht, alwaer sij gepijnicht zijn ende terstont hoer leeven an een galge geeijnt.

219 Mauricius Brant was bevelhebber over een aantal schepen der Geuzen. Volgens Corn. Bartholomeusz. werden de gevangenen alleen voor onderzoek binnen Haarlem gebracht en daarna teruggezonden.

[25 Maart 1573]

⁺tBosch ingenomen. Den 25 welck was Maria Booschap voir den middach, heeft het statsvolck een scarmutseling tegen die vant Bosch gehadt, zoe datter 2 of 3 doot ende 3 of 4 gequest ingebrocht sijn, maer zij en hebben niet bedreven, want twas om te besien ende om te beschitigen, hoe starck zij waren.

⁺Voert nae middaechs omtrent drie uuren weder toten Zijlpoort met 2 of 3 hondert Engelsen, Walsche ende Schotsche haeckescutten uutgetogen. Doen sij een weijnich uutgeweest hadden, ende die int Bosch waren nae die zijde gekert hadden, daer se meest al heen toghen, soe sijnder ses of 7 hondert van die stats dubbelt solders totten Waeterpoort bij die Langebrugge, die sint het beleg met aerde toegeworpen geweest hadden, uutgetogen an die zijde nae het Bosch lopende. Soe die van die Zijlpoort quamen aengedrongen met capiteijn Ardenne, die den voersten was ende oock gescooten worden metten eersten. Die van den Hout namen den vlucht ende wijck tot 14 vaendelen Hoochdeutschen knechten ende 12 faendelen Walche, die daer int Bosch bescanst waren. Ende ock mede die Haerlemse jacht, ende een deel roijschuijten totten brugge int Spaeren nae het Bosch, mede comende al schietende, zoe namen die van het Bosch geweldelick die vlucht, nae achter int Bosch daer zij haer achternae weder in slachoorden stelden, etc. Men seijden ende hebben van die Duijtsen

+ Maria Boodschap

+ folio 44

[p. 60]

naederhant verstaen, datter 4 of 5 hondert is ghebleven. Die van der stat hebben afgeslagen ende haer faendelen afgenomen, tot acht toe. Den eersten het faendel van Ebersteins ende 4 faendelen Frondtberse ende drie faendelen Walche gheslagen ende 23 Hoochduijtsen gevangen ende een deel vrouwen.

Het volck van der stat metten eersten in den Bosch comende stacken terstondt meest alle die huijsen, hutten ende tenten an brant. Zij hebben acht van den voors. vaendelen int stat ghebracht, slepende achter straeten, met 2 of 3 bassen, die die jacht uut haer schans nam met 2 cleijne⁺metale veltstuckens. Vorts brochten sij veel beuts in van coijen, paerden, calvren, voelen omtrent 40 of 50, veel harnasch, spiessen, stormhueden, gavelijnen, rapieren, hellebaerden ende andere met alderleij costelijcke cleeren van hopluijden, faendregers ende van mannen ende vrouwen, met veel cleijnogije, juwelen ende gelt, voert tromelen, ketelen, korven met broodt ende met meer andere dinghen, die te lang waren om schrijven.

Ten is niet te warderen, hebben ons die Duijtsen naderhant, als het accort gemaeckt was ende in stat quamen, wat schaede, dat se deden int bernen, want poerder, crancken, mannen, vrouwen, kinderen, paerden, coeijen, beesten, die uut den smockt niet comen en conden, zijn verbrant. Daer zijn van onse soldaten al reedelijck veel gebleven. Men consten het numer niet weeten, het worden verswegen, onder welcke een burger genaempt Jan Hugen, lutenant van Jacob Pellicaen²²⁰, capiteijn van der stat.

Ten laesten. Die Spaensche ruter met een deel haeckescutten, siende desen brant, quamen uut alle oorden, als van Heemste, van Overveen ende elders, ende namen dat Bosch ter sijden wederom in. Ende stats volck trocken al vechtende ende welbelaeden sijnde, wederom in stat ende die poorten toe.

Noch brochten statsvolck mede een rijck vrijer of jong gheselle van Mechelen, in die mist op het ijs gevangen worden, met den handen te samen ende sijn voeten hadden geslooten geseeten tot deeser tijt, zijn cleeren meest genomen, ende water en broot halft sat ghespijst. Zijn lanck sitten was, omdat hij gerantsoent was op vier hondert daeler; als die hadden ghebracht, zouden hij uut gegaen hebben. Nu worden hij dus van statsvolck verloost ende heeft het leeven behouden.

+ folio 44v.

220 Jacob Bartelmeesz. Pellicaen, kapitein der schutterij, neemt deel aan de onderhandelingen met de Spanjaarden en overlijdt in gevangenschap.

[26 Maart 1573]

⁺Den 26 Maert hebben die van der stat smorgens 10 of 11 faendels, zoe op die tijt als anders gecreegen, op die vesten gesteecken, ende laeten vliegen tot victoria ende rijepen: papaw, papaw.

Den 27 is Dirick Janss. Braesseman, lieutenant van capiteijn Lancelot van

+ folio 45

[p. 61]

Bredenrode, met een mosquet an die Cruijspoort op het halve maen gescooten.

[28 Maart 1573]

Den 28 die princenschepen van oorloge zijn aen geel sijde halfweghen na Osterp²²¹ gevaeren.

Die meer verlooren 29 maart. Op desen dach zijn die Albanische, soe men die noemde, die van Amsterdam quamen, met 38 sceepen ende acht galeijen, doer den Hoogen dijck²²² (die passagij na Amsterdam) gedolven sijnde, op die Haelmeer gecomen, ende die stats sceepen zijn nae de Caege gheseijlt, ende hebben die stat ende Meer verlaeten. Ende op denselfden dach is die galeij, die de Staten hadde doen maecken, die men den Hollantschen thuijn off graeff Lodewijck noemden, nae die Meer voer den noene geseijlt, met capiteijn Mournault genaemt, in wiens plaetse die lieutenant, genaempt Sobar Bombargen, capiteijn gemaeckt is. Met de statsclock offgeleesen, dat alle die schippers geordineert nae die galeij souden gaen op lijffstraffen.

221 Osdorp, waar 20 à 25 huizen verbrand werden.

222 De Spaarndammerdijk bij Huis ter Hart onder Halfweg.

[30 Maart 1573]

De 30e hebben die Albanisse sceepen een schans an de Fuuijcke beghonnen te maecken, om met haer sceepen daer veijlich te mogen leggen.

⁺Den 31 Maert hebben die van buijten doen springen ende hebben daerop gedondert bom bom tot 19 scooten tsavonts te drie uren, maer ten dede statsbolwerck of volck geen quaet.

+ folio 45v.

[1 April 1573]

Den eersten April snachs hebben die van der stadt een scuijt met cruijt over het velt gecregen smorgens te vier uuren.

Den 2 aprilis een jonck kint op die Maerct worden op zijn moeders arm van een musquet int oor doot ghescooten.

Den 2en hebben die Walen ende Engelschen Sint Jans clooster²²³, twelck dat tot noch toe onbeschadigt was, gepijlgeert, gedestrueert, aen stucken geslagen ende die kerck beroeft, waerom dat al wat moeijte thusschen die Duijtsche knechten ende die voors. soudaten vijel, want die Duijtschen dat roven der kercken nijet garen sagen, als hierbij blijck. Want die voors. Engelzen ende Walen clomen met ladders op die muijren van den grote hoff, dat men Beginhoff noempt, om aldaer mede haer personaige te speelen als boven. Meer die Duijtsche knechten die onder tvaendel van Jacob Steenback op den voors. groten hoff laeggen, hebben datselffde nijet willen gedoghen, want zij stonden al gereet met haer geweer om voors. Beghinoff te defendeeren ende beschermen. Ende die voors. Engel-

223 Het gedeelte over de Janskerk en het Begijnhof komt twee maal in de tekst voor, waarvan één keer op een inlegvel. Laatstgenoemde versie is het uitvoerigst en is opgenomen.

[p. 62]

schen ende Walen dat zijende zijn vertrocken ende den voors. groten hoff is onbeschadicht gebleven.

[3 April 1573]

Den 3 derselfder tijt beghonen te schanssen ende te delven in Sperwoe int tPenixsveer, om met die scheepen in die Meer te comen.

Op den Fuuijck zeer starrick, daer zij groff geschut hadden, ook op Jan Putanenhuijs^223a geschanst, ock mede schansten zij tegen haer brug van den Holt over het Spaeren, an alle canten van der stat²²⁴.

223a Halverwege Penningsveer.

224 Het doel der nieuwe verschansingen was om de stad rondom ontoegankelijk te maken en daardoor proviandering tegen te gaan.

[4 April 1573]

⁺Den 4 April hebben die van der stat elff gevangen buijten Schalckwijcker poort opgehangen, smorgens thuschen vijffen ende sessen, die zij nu als dan gevangen hadden gecregen ende een jonge schoone vrou verdroncken opt Stathuijs ende was van Dornick²²⁵.

Den 5 dach hebben zij gheblasen met haer muerbreckers op dat trondel tot 3 scooten.

Den 6 zijnder twee boden snachs te 3 uuren in stat den Zijlpoort, ende den anderen Scalkwijckerpoort ingecomen²²⁶.

Op denselfden hebben die van buijten een mijne laeten springen, maer ten dede geen hinder off scaede an stats zijde.

Den 7 op desen dach worpen die van buijten twee wijtte brooden over die wallen, met veel schamperie worden daerbij, dewelcke zij die soldaten van die stat toeworpen ende riepen, te weeten, dat zij nu eenens haer lust van goet tbroot te eeten koelen zouden. Ten zoude niet lange aenlijden oft zij souden al opgehangen worden. Mer die statssoldaten dat luttel achten, hebben haer tzelffde broot wederom toegeworpen, zeggende: wij en hebben u broot (ghij canaeges) noch niet van doen.

Op denselfden hebben die van buijten ende die van binnen, opdat zij niet verschimmelen achter haer schanssen ende zij in stat, een schermutsinge buijten Schalwijckerpoort ghehouden. Niet bedreven.

+ folio 46

225 Zij was op 25 maart in de Hout gevangen genomen en werd verdronken in een ‘wijnpijp’ (Stuver).

226 Een van de boden was de kapitein van de galei op de Kaag, Herman Jansz. (Stuver).

[8 April 1573]

⁺Den 8 April hebben die van der stat een mijne aen gesteecken ende doen springen, want zij boven die stat putten gingen. Maer niet sonders uutgerecht.

Den 9^e zijn die sceepen smorgens te 9 uuren, met grooter menichte uut die Cage in den Zuijden leggende, in die Meer van Haelmeer gecomen, over die hondert seijlen. Stats volck meenende, dat zij wonder uuijtrechten souden hebben, zoe hebben die van binnen der stat noch 15 sceepen met volck toegemaeckt ende omtrent 11 ende 12 uren zijn zij nae den

+ folio 46v.

[p. t.o. 62]

5. Toen de noordwal van Haarlem onverdedigbaar dreigde te worden, heeft de stad een nieuwe binnenwal gebouwd tegenover het bedreigde gedeelte. Deze gravure is tijdens het beleg te Leiden gedrukt.

[p. t.o. 63]

6. Enkele der verdedigings- en aanvalswerktuigen binnen en buiten de stad. Links enkele kijkhuisjes, die de Spanjaarden voor de wal hebben opgericht om binnen de stad te kunnen kijken en schieten. Ook werd een scheepje met een kijkhuisje in de gracht gebruikt. Midden boven een vlot, een kleine galei en een ‘molenschuit’. Onderaan een staketsel om het beklimmen van de wal te bemoeilijken en haken om de vijand af te houden.

[p. 63]

Hout geseijlt, menende den brugge, die die van buijten over het Spaeren gemaect hadden, an stucken te zeijlen. Maer doen zij onder het Bosch quamen, is het stijl geworden, ende bleven in den brugge steecken; zoe zij niet bedrieven en mochten, sprongen zij uut het schip ende villen int water, ende daer bleefer zeer weinich, want zij sagen, dat zij den strop om den hals hadden. Zoe ten laesten quamen zij drupende in stat.

Op denselfden is tvolck nae het Bosch int uuijtseijlen van de sceepen gegan doer het Waterpoortken om te scermutsen tegen haer, maer sijnde, dat die sceepen niet bedreven, zijn zij oock weder ingecomen. Ende die van buijten hebben ant bolwerck alarm gemaeckt omtrent een uren nae den noene.

Op desen dach hielen die princenscheepen tegens die Albanisse sceepen schutgevaert op die meer van Haelmeer ende omtrent den avont noch een schermutsinge op die Somerwech buijten die Scalckwijkerpoort gheholden, zoedat die van die Fuuijck een schans daernae thussen haer en ons maeckten, al binnen Rustenburch.

[10 April 1573]

⁺Den 10 April zijnder vier booden Scalkwijckerpoort snachs uutgeloopen nae die Princen sceepen.

⁺Een wonder werrick ende groot mirackel door God gedaen. Op desen dach wert Claes Cop zijn wijff genaempt Cornelis Jansdr. Coldermans tot haer susters an die Crocht over tHeijlich Geesthuijs²²⁷, opt solder gegaen siende nae een scoot, die in die gevel ende die middelschoorten doerghinck tot in die aftercamer in die schoorstien thusschen haer vollick nederviel. Doen zij nu ofgaen soude, staende een vaem of anderhalf van die gevel op die solder, soe werder een van die grootste clooten, comende doer die gevel, vloch haer tusschen haer beenen van achteren boven haer knien doer, alsoe dat haer hempt ende wollen hempt met haer koers van achteren ende van voren, alsamen an stucken waeren, dat ock een stuck van haer hempt op die solder lach, ende was ofter een hout doergevlogen was. Ic heb personen ghekent ende mijn goede vrienden, dient gesien hebben; haer beenen waren nauwelick eens gequest van binnen, het vel een lutsxken geraeckt wesende, soe dat se daechs daernae wel over thuijs gaen conden. Maer haer arm was een groote sten opghesprongen, dat die wat gequest was, ende voorts dieselfde cloot ghinckt noch daernae doer die solder ende achtergevel ende worden ghevonden over drie of vier erven of huijsen daerafter.

+ folio 47

+ Nota

227 H. Geesthuis was een tehuis voor wezen en ouden van dagen, op de plaats van het tegenwoordige Hofje van Oorschot.

[11 April 1573]

⁺Den 11e is des stats volck op den Hout gevallen, meenende dat het sceepvolck bij Hemstede, alwaer zij laegen en scooten, opwerpen souden ende

+ folio 47v.

[p. 64]

hebben schuttgevaert ghehouden tegens die van buijten, alwaer twee capiteijnen van stats volck ghescooten worden. Soe namen stats vollick die vlucht, an alle canten gescooten zijnde, capiteijn Steenback van Lubeck in sijn lenden van zijn volck, capiteijn Christoffel Vader van zijn eijghen vollick in sien been, maer geen van beijden dootelix.

Voerts wasser een soldaet gescooten, dat hij half doot neederviel int velt of acker, dese werden daernae, doen stats volck wech liepen, deerlick deursteecken, gheholden ende gemoort ende geplondert ende naeckt gemaeckt.

Op denselfden dach zijn die van buijten (meenende datter geen volck ant bolwerck geweest hadden), op comen loopen ende tegens die andere, die in de scans waren, victoria eer zijn haen coninck was, ropende, die stat is ons, val an, val an, hier, hier. Maer die soldaten, die den wacht hadden, op hoer hoede (als die catten nae die muijsen) wesende, hebben die met twee faendrichs om hals geholpen ende souden die vaendelen gecregen hebben, hadden den grooten hoop niet aengecomen. Terstont waeren zij met 3 faendelen an het rondeel of blockhuijs. Alarm.

Op dese tijt hebben die van buijten, coninxs volck, alle wateringe thuschen tSparen ende die Fuuijck bebruge, desgelijckxs van de Fuuijck tot Reguliers, opdat het leeger ende soldaten rondt om die stat tot malcanderen onbeschadicht mochten loopen. Soe dat die stat op dees tijt rontomme beseet was, datter zonder groot perijckel niet een uuijt die stat en mochte comen.

[12 April 1573]

Den 12 voert woijt een stijven Noortoosten wint met stadighe stoff regen, dach ende nacht duerende.

⁺Den 13 een stadighen regen. Daer was vrede an beijde zijden.

Den 14e sijnder drie booden snachs den Zijlpoort int Zuijden staende, middel deurt tleeger onbeschadich in stat gecomen.

Den 15e smorgens omtrent 3 uuren worden alle die burgers opghecloopt, omme met haer gheweer opte Merck te comen, meenende eenen tocht ofte uuijtvall te doen tegens die van buijten. Ten lasten, om datter posten in quamen, ist after ghebleven, datter niet af en ghewil.

Voert nae middach die vierde galeije, die men dan Prins noempt, ofgeloopen te water mit daerin sijnde die capiteijnen ende lutenanten van der stat, met pijp en trom ende twee vliegende faendels der schutterijen. Dit plechten die kinderen te doen, maer tijs nu ad maiorem²²⁸ etc. gecomen etc. Lanck sijnde over stevens hondert twintich voeten. Die kiel 108 voet maer en was noijt uut stadt want wij waren beslooten. Voert noch een schip leggende met peun oft stein voer die Lange brugghe, van die van

+ folio 48

228 De uitdrukking is: ‘ad maiorem gloriam Dei’ - Tot meerdere eer Gods.

[p. 65]

buijten met groff gescut in den gront ghescooten, van uut den Holst of uut haer schans over haer brugge, op die Schalwijcker wech of van die Fuuijck, daer sij nu tot alle drie plaetsen groff gheschut hadden leggen, ende met het versten wel gemackelick in die stat doer die huijsen en schepen consten schieten.

[16 April 1573]

Den 16e den voorleeden nacht zijnder weederomme zeeckere posten totte Zijlpoort uuijt met briven an den Prinche geloopen.

⁺Den 17e zijnder weder die posten uutgeloopen den Zijlpoort uuijt nae Delft ende nae des Prince van Orangen leger.

Den 18 is Jeronimus Seraes (die een weijnich tevooren, eer die Haelmeer gheslooten worden, om seeckere affairen an den Prins van Orangien getrocken), snachs met Mons^r Rosignij, Mons^r Bourdet²²⁹, Mons^r Dothijn²³⁰, Mons^r Maijligaen²³¹, ende met andere tot 13 of 14 personen toe dije Zijlpoort ingecomen, buscruijt in leeren saxckens an haer haelsen dragende, ende hadden veel sackens achtergelaten, roers, rapieren ende quamen doert water loopen. Als die slooten te wijt waren, zoe liepen zij daer slechs dooer en sagen niet aen.

Waechhals. Op denselfden dach isser een booden met een pols of verreiager op den middach uuijt stat na den prinche sceepen geloopen, mits doer die vianden, ende ist ontkomen, twelck meer een Roemeijns dan een Hollanders daet was, die swaer van naturen zijen, want daer niemant an en woude. Zij sagen den doot tegens haer oogen, nijettegenstaende ist ontcomen ende zouden hebben xxx croonen, als hij in stat quam. Fecit.

+ folio 48v.

229 Bourdet was een waals kapitein, die reeds bij Bergen tegen de Spanjaarden had gevochten en toen was vrijgelaten op erewoord, dat hij niet meer aan de strijd tegen de Spaanse troepen zou deelnemen. Hij pleegde aan het einde van het beleg zelfmoord.

230 Alexandre de Haultain, gouverneur van Vlissingen.

231 Adolphus Maliaen, edelman, na het beleg gezocht door de Spanjaarden.

[19 April 1573]

Den 19e hebben die prinche sceepen een deel soldaten 2000 an lant geset om den schans van den Fuuijck te wijnnen. Maer tvolck van der stat niet gereet sijnde, zijn sij weer sceep gegaen. Ende nae den middaghe een weijnich tegen die van buijten gescarmuts, daer zij gheen eer en haelden, ende ontiaechden haer 2 scuijten en 2 gotelinghen ende een deel gevangen. Ende leijden die schuijten an haer schans opt Spijckerboor²³², ende die 2 gotelingen in haer schans tot roeden, om haer mede te geesselen.

Den 19 dach snachs is stadts volck den Scalckwijckerpoort ende Sperwouwerpoort uut gevallen, met wijte hemden ende den schans tot Rustenburch ingenomen, ende veel geslagen ende vier personen gevangen ingebracht, onder welcke een edelman van Sertogenbosch was.

232 Spijckerboor is de naam van een knik in de Zomerweg.

[p. 66]

⁺Item smorgens thussen 7 en 8 uren zijn die Spangers uuijt de Fuuijcke gecomen, met een galije die Fuuijcker vaert in ende een deel te landt meenende den schans tot Rustenborch voors. weder te winnen. Maer des stats volck hadden een scip een weinich daer vandaen gesoncken ende waert zoe niet geweest, certeijn off zij souden den scans weder genomen of den galije met schanden moeten laeten hebben. Ende daer wert ooc met een metalen veltstucken uuter stadt door haer galeij gescoten ende sij wecken van die schans veel volicx latende.

Op denselfden snachs zijnder weder vier booden die Zijlpoort uuijt geloopen na des Prinche leger. Dees boden die over ende weder overquamen waeren Aelewijn de Jager²³³, Pouwels Kevieren, jonge Neel Kevirenszen.

+ folio 49

233 Aelewijn de Jager, dienaar van Lancelot van Brederode, was in 1569 door de baljuw van Kennemerland gearresteerd, maar had weten te vluchten in gezelschap van o.a. Arent Dirksz. de Gorter en Mr. Tating (Loket 7. 11. 6).

[21 April 1573]

Voerts op den 21e dach voert Huijch²³⁴ die verwer dapper gegeesselt ende gebannen uut Kermerlandt ende Rijnlandt, maer noch in bewaerderdenisse ghehouden, totdat die Spangers van der stat zijn, omdat hij geseijt hadden (twelck loogen was), dat Steenback ende die 2 burgemeesters al haer perdoen hadden, of hebben zouden, daerom Pieter Kies als 3e burgemeester zijn slotelen voer haer voeten geworpen souden hebben, ende noch tegens die schutters gesecht, dat Gerrit Borst²³⁵ ende Matius²³⁶ burgemeester wederom in stat souden comen spijt ijmant. Ende wenschten mede, dat een roggen tbroot van ses pont 20 stuvers soude gelden, opdat het haest soude mogen geschieden.

Op dese tijt een burger Gerrit Janss. genampt mede gecomdemneert, een weeck lanck te water ende broot sat, om sommighe worden, die hij tegen den Raet achter rugghe ghesprocken hadden, daervan ghij genaede begeerde, ende bekende sijn schult.

⁺Den 21 smorgens thussen 5 ende 6 uren ghinck die clock alarm. Tschien dat die van buijten an die Cruijspoort wat wilden anrechten, alsoe zij hem in ordine stelden. Maer die soldaten van binnen zoe dapper ende welghemoet aen de mijne gheredt staende, zijn zij wederomme ghetrocken sonder ijt an beijde sijden uuijtgerecht.

234 Huijch Cornelisz. de blauwverwer of Huijch Schortenlaecken had ook nog de bijnaam Verloren tijd.

235 Gerrit Cornelisz. Velserman (c. 1530-1573); was in 1565 en 1566 schepen.

236 Mr. Philips van der Mathe bekleedde in de jaren 1563-1575 regelmatig de functies van schepen en burgemeester.

+ folio 49v.

[22 April 1573]

Den 22 sijnder weder booden na tleeger gegaen met brieven van burgemeesters ende capiteijnen.

[p. 67]

Item op desen dach smorgens voer sessen drie gehangen, die op Rustenburch gevangen waeren, op den Soemerwech²³⁷.

Den 23 snachs zijnder wederom booden Scalwijckerpoort ende den Zijlpoort uuijtgegaen.

Een post ingecomen, die bracht bescheijt, hoe die Prins van Orangien benast soud verraden geweest hebben in een dorp genaempt Rijswijck, van een genoemt Houfslach.

237 De edelman uit Den Bosch werd niet opgehangen (hs. 4).

[24 April 1573]

Den 24e zijnder omtrent 23 van Haerlem, die met dit galijen uuijt gevaren waren, den 29 Martii, met cruijt die Zijlpoort ingecomen. Elck hadden 30 pont ende sommighe 60 pont, in als 800 pont.

Op denselfden hebben die van buijten een alarm ant blockhuijs gemaeckt. Een vrou aert dragende int blockhuijs an Scalckwijckerpoort is haer een been ofgescooten. Ic hebt gesien ende dander, die mede droech ende was oock een vrou, niet gequest, al daer zij an sturf ende dese cloot quam uut het Bosch.

⁺Item. Op desen dach smorgens heeft een metzelaer, die in de biscopshuijs²³⁸, genaempt Godefridus a Mirlo den tweeden biscop van Haerlem, doende was om of te breecken ende die steenen ende andere materialen van een te scheijden, aldaer in een scoorsteen verburgen bemetzelt gevonden een of 2 cofferckens met gelt over die vijff hondert princen daelers getelt, twelkt die burgemeesters te kennen gegeven is. Zij zeijden of daer worden geseijt, dese pennegen sullen ons wel te pas comen, omme die soldaten ende anderen daermede te betalen, want het hammecken was op.

+ folio 50

238 Mogelijk gelegen bij of op het terrein van de Commanderij van Sint Jan, waar veel verwoest was door de beschietingen. Zie Graeff, 28-33.

[25 April 1573]

⁺Den 25e heeft het volck van der stat uuijtgeloopen om een schans te maecken, omtrent 150 al in witte hemden tot Scalckwijckerpoort uuijt, ende sommighe met scutten ende met ladders ende plancken, schansckorven ende geboijde sleen, om op die Spijckerboor een schans te slaen. Maer het selfden, dat sij gemaect hebben, wederom breckende zijn in stat gecomen ende die vreese was in haer ende liepen over die ladders ende plancken, soe dick, dat die bracken, dat zij tot den hals toe int sloet villen, haer roers een deel achterlatende, ende quamen al claptanden van colde. Zij hadden beeter thuijs ghebleven, want zij die van buijten een

+ Marcus Evangelist

[p. 68]

voet gaven, om die passagi te kennen ende daer was groot twijsst ende tweedracht om dese vooirs. schans²³⁹.

Ende een soldaet wasser gaen loopen na die Fuuijck, die die Goesen verliet ende was genaempt Antoniss, een Wael. Hij lach in ons logement bijnnen onsen huijse. Ic hebt hem achternae noch dick gesprocken, als die stat open was gegaen.

Op denselfden zijnder veel soldaten uuijte Fuuijcke gecomen al scermutzende nae Rustenburch, maer trocken wederom te rugge, ende oock wederom posten met cruijt in sacxcken ingecomen.

⁺Op deijsen dach zijnder zeeckere Geussen soldaten uuijt haer scheepen, bij die Vijff huijsen an die Meercant leggende, gecomen nae die stat toe ende hebben een dappere scermutzinge tegens die van buijten gedaen. Daernae zijn sij wederomme te rugge gekeert, niet bedreven hebbende.

Smorgens omtrent drie uren hebben die van buijten wederomme alarm gemaeckt, ende die van binnen weder uuijt den bedde ghejacht. Daer en is niet na gevolcht.

239 De bedoeling was om op het water van de Goo een schans te maken tegenover die van de vijanden op Spijkerboor. Bij het zien van de brandende lonten raakte men in paniek. Hoewel de pioniers de schans al ‘een manstal’ hoog hadden gemaakt, weigerden de soldaten er in te trekken, waarom het werk werd afgebroken. De Spaanse bevelhebbers, hierdoor gewaarschuwd, maakten toen zelf een schans op die plaats.

+ folio 50v.

[26 April 1573]

Den 26e isser tweemael alarm geweest, eens te 11 of 12 uren ende eens te 3 uren smorgens. Snachts hieran vier posten met een schuijtken na die Prinche sceepen geloopen.

Den 27e tsavonts thuscken 9 ende 10 uren hebben die stats volck ende met alle capiteijnen ende alderhanden instrumenten ghespelt an het blockhuijs ende daerna met hoepen of cransen of rijpen al brandende overgeworpen ende daerop gescooten 4 of 5 scooten ende die van buijten ende hebben niet geslapen. Zij hebben dapper wederom gheblasen.

Ock zijnder op desen nacht vier van stats soldaten met polsen of verrenjagers van buijten Schalckwijckerpoort over het Sparen gevaren ende bij den Holt of Bosch 2 of 3 op die schiltwacht staende ende haer gevangen niet wilde geven, zijn doersteecken ende haer gheweer een deel genomen ende quamen zoe int stat.

[28 April 1573]

⁺Den 28e sijnder acht luijden met 2 scuijten met cruijt in stat gecomen met groot perickel.

Op denselfden snachs hebben die van buijten een anslach gemaect, om te stormen, maer ten is haer niet wel geluckt, want des stats soldaten wel op haer hoede waren.

Savons omtrent vijfven liet stats volck wederom springen onder die aerde

+ folio 51

[p. 69]

ant blockhuijs, daervan, dat men twee Senioers der Spaniears met costelijcke harnassen mochten in der aerde sien leggen, behalven die penijeniers ende ander soldaten, die men niet sien en mochten.

Ende daer werden een capiteijn van der burgers genaempt Hendrick Jansz. Mathijsen²⁴⁰, staende thussen bolwerck en an die nieue vest, soe quam hem daer een halve cloot an sijn hooft ter sijden vallen, dat hij in den vest viel ende snachs daeran sturff, ende worden als een capiteijn begraven.

Gerrit van Schagen²⁴¹ een edelman cleijnmoedich van zijn selven, gaende met die burgers achter het faendel op Sinte Katerijnen brugghe, worden zijn cop van den buijck gescooten (ende den hellebaert op zijn scoederen leggende an 2 stucken), dat sijn rotgesellen het breijn om die schoder vlooch. Voorts vloech dieselfde cloot int Sparen, daernae doer Gerrit Pietersz. Schuijt een blaeuwe arim maeckte, ende zijn kint, staende voer zijn schut op die wal, van omtrent acht jaeren creech een gat in sijn zij, ende op die arm, ende die rog op die scholder tot twee plaetsen ghescoort.⁺Daernae vloch hij in een mishoop ende van daer noch totter stat uuijt.

240 Hendrik Jansz. Mathijsen was in 1544 vinder geweest van de Cloveniersdoelen en diende Haarlem in 1569 als opperfabriek. Hij was december 1572 tot vroedschap benoemd.

241 Gerrit van Schagen (c. 1522-1573). Broer van Christoffel van Schagen (p. 17). Volgens Stuver een zeer getrouw en deugdzaam man. Hij was ongehuwd.

+ folio 51v.

Anno 15 Incarnatie 73

Geradt van Schagen, is thooft afgeslagen al van een cloot,
Na mijn gewagen, es te beklagen, den onnoselen doot.
Den Heer wil zijn ziel genadich zijn.

Op denselfden dach een kindt op die Koldehooren, van die seven molens²⁴² met een musket gescooten, dat het storf.

Op desen nach wederom soudaten uuijtgeloopen ende hebben 2 of 3 schiltwachten doorsteecken, den beuijt in stat gebracht.

Den 29 zijnder booden die Scalckwijcker poort uuijtgegaen nae die sceepen ende zijn behouden overgecomen, alst ant vierteijcken bleckt.

Op desen tijt mosten alle soldaten, die in die stat waeren, wacht houden nacht ende dach aen malckanderen, zoe datter niemant mochte gaen thus slapen, zoewel burgers als anders.²⁴³

242 Ten noorden van Haarlem, bij het Spaarne.

243 Deze dag is er een zware brand nabij Amsterdam gezien (Stuver).

[p. 70]

Savons omtrent 7 ende achten quam een cloot, al uuijt die Fuuijck bij den Meer vandaen ende vlooch an die Westzij van die Visbrugge²⁴⁴, door Cornelis Tijssens barbershuijs, tot achter in Dirrick van Heussoens²⁴⁵ hoij. Ic staende daeromtrent met mijn suster voer die doere ende als wij een oogenblijc daervandaen waren, quam den duijvel gevlogen.

⁺Den laesten Aprilis. Op den middaghe omtrent 12 uuren sijnder 40 of 50 soldaten haeckescutten van des Princen wacht totten Zijlpoort uuijt nae den Holt op scarmutsinghe gegaen, daer haer capiteijn genaempt Marcotijn of Margotte gescooten werden, dat hij daeraen storff ende anders op dien tijt niet bedreven, ende is in zijne platze gecoren zijnen luijtenant genaempt Parijs.

Op desen dach lieten die van binnen weder een hol of mijne springen ende zij vloghen in den lucht, maer als scarms van doechden quamen zij wederom op haer olde plaetse.

Ons Heeren Hemelvaert. Op desen dach worden Gerrit van Schagen begraven in die Groote Kerck nae den noene, daer wij een dach te vooren of hebben gescreven.

Op die Wollersgracht²⁴⁶ een vrou haer cleeren waschende int water, op den wal knielende, wert haer hooft van den buck gescooten.

⁺Maius. Den eersten dach Philips ende Jacob.

Omtrent dees tijt heeft men gouden penningen tot Haerlem gedruckt, op welcken aen deen sijde stont twapen van Haerlem met zijn advijs Vincit vim virtus an dander sijde een schildecken, ende daer stondt in: Soli Deo gloria ende omtrent Korsemisse heeft men viercanten van sielver geslagen tot 32 stuvers ende 16 stuvers stuck²⁴⁷. Maer die goude penningen en sien nooijt int licht gecomen. Zij worden onder den duuim ghehouden. Het was den penningmeesters schult, zoe men seijden, ende zijn adherenten.

244 Thans Melkbrug.

245 Dirk van Heussen (c. 1515-1574), was schepen van Haarlem in 1559 en 1560.

+ folio 52

246 Voldersgracht.

+ folio 52v.

247 De Haarlemse noodmunten zijn beschreven door Van Gelder, noodmunten, 12-16.

[1 Mei 1573]

Den eersten Meij snachs hieran quamen 8 posten van princhensceepen, die ontjaecht waren van die van buijten, twee schuijtkens met 8 hondert pont cruijt ende een half vat of vierendel booter, niet daervan brengende dan haer lijff ende gheweer.

Smorgens omtrent drien ende vieren hebben die stas soldaten een Meijboom boven opt bolwerck van de Cruijspoort opgerecht, deselfde boom met een schaepenboudt, een vette voogel, een ham, eijeren, arrange appelen, witte brooden, ende andere eedbaere spijsen gehangen, ende die-

[p. 71]

selfde met allderleij ghespeel of instrumenten van musiecke, die van buijten ant blockhuijs waren ghesconcken. Daernae hebben zij oock alle haer grooff ende cleijne gheschut altezamen losgescooten. Omtrent een ure daernae hebben die van buijten een galge op die katte opgherecht, ende daernae ock haer groote bassunen, eenoochde gesellen ende cleijne gheschut afghescooten.

[2 Mei 1573]

⁺Den 2e heeft die magistreijt het cruijt ende provande in stat doen bescrijven.

Item worden op dese tijt binnen Haerlem op bolckwercken drie waterpompen geordineert, daer zij die delvers ende gravers onder onse wallen ende strijckweren zeer mede beledt hebben. Zij spoogen van haer pijse callickwater ende heet water, ende ander vijle materien van wateren.

Op denselfden snach tegens den avont die van buijten een jonge van 15 of 18 jaeren met buscruijt den Zijlpoort ingesonden, welck seijde dat hij van Leijden gesonden was, ende waert, dat men eenige booden uuijtsenden wilden, om meerder cruijt te haelen, want men dat in stat wel te doen hadden, dat men die met hem senden wilden, want hij den wech wel cundich was (tijs hier, so men zeijt, quaet vossen met vossen te vangen), ombeschadicht ende behendich deur der vianden leeger te passeren, menende alsoe des stats booden ofte posten in haer stricken ende handen te leijen. Maer die saeck verstaen sijnde, is vast ghehouden, ende is een deel daghen daernae gecondemneert, gegeesselt te worden ende op zijn rechter wange met brandtmerckt geseet ende is in gevangenis gebleven, totdat die stat open zouden zijn. Hiernae van dese selfden jonge breder etc. 27^e Meij.

+ folio 53

[3 Mei 1573]

⁺Op 3 op desen dach begonnen die Cleijne Houtpoort of te brecken ende daer worden een burger gescooten int afbrecken, zoedat hij daernae sterf ende zij hilden op. Ende ock ghinck men tot alle burgers huijsen groot en cleijn, arm ende rijck, die provande bescriven als vooers. is, van booter, graen, cooren ende seep ende oock alle personen, want een pont seeps goude op desen tijt VI stuvers of 8 stuvers een pont, een pont booter 4 stuver ½ of meer of mijn.

+ Cruijsvinding

[4 Mei 1573]

⁺Den 4 heeft er voer den noene te 9 uren ende daeromtrent groote commotie in stat gheweest, omdat capiteijn Vemij een Waelse soldaet²⁴⁸ snachs daervoor hadden doen ophangen, onder alle die soudaten Schootten ende Engelsen. Mons^r Dothijn met een roer geslagen werden ende

+ folio 53v.

248 De Waalse soldaat had gezegd, dat Vemij een verrader zou kunnen zijn. Hij was voor zijn dood al eens met geweld uit de gevangenis gehaald. De verontwaardigde Walen sneden hem van de galg los en begroeven hem met militaire eer. De rust keerde weer door het vrijlaten van een andere gevangene (Corn. Bartholomeusz. en Sterlinex).

[p. 72]

Seraes ende noch ander capiteijns in groot perijckel waren, ende Vernij in lang daernae niet an straet dorste comen, want zij hem ghedrecht hadden te deursteecken.

[5 Mei 1573]

Den 5 rust ende vrede an beijde sijden, van buijten gheblasen met de cartauwen tot 5 scooten toe.

[6 Mei 1573]

⁺Den 6 sijnder uut die schans van de Fuuijck eenighe soldaten gecomen ende scooten 5 of 6 koeijen, maer creger geen. Ende die stats soldaten hebbender drie van haer volck ghescooten.

Omtrent dese tijt noch een viercantighe schans bij Overveen op die Zijlwech ende 2 loopschanssen, bet nae die stat, behalven alle die gruwelicke schanssen, an alle canten gemackt.

+ Jan in de olij

[7 Mei 1573]

Den 7 sijnder omtrent 20 soldaten van den Bosch of Holt gecomen om buijten die Zijlpoort die koeijen te haelen, maer zij bedreven niet. Die van stat schooten een van haer soldaten zijn hooft af; doen croopen zij wederom in haar neest.

Op denselfden snachs sijnder 5 of 6 met polsen of verejaegers uutgeloopen ende hebben een schiltwacht buijten die Cleijne Houtpoort doursteecken ende het gheweer in stat ghebracht.

[8 Mei 1573]

Den tooren. Den 8 hebben die van buijten vier werff deur den Groote kerckxtooren ghescooten, zoedat zij het urewerck geraeckt hebben an de Noort Westzijde, omtrent getal van elven int scrieft, sonder iemant te beschadighen. Want zij daer stadighe wacht op hielden met vier man personen, daertoe geordineert nacht ende dach houende schiltwacht.

⁺Op denselfden snachs zijnder vier booden of posten met 20 ofte 30 soldaten een stucke wechs geconvoeert geweest, vier duijven met haer hebbende, nae die sceepen gegaen ende behouden overgecomen, twelck tot vierwerff te voiren wel bestaen was ende condent niet volbrenghen.

Op desen dach werd er wederom gepubliceert ende bij burgemeesteren, scheepenen ende raeden met advijs van alle capiteijnen ende hopluijden geaccordeert ende geordineert, dat men alle die huijsen, mannen ende vrouwen ende kinderen souden bescriven. Men seijden het getal van mannen ende vrouwen, kinderen geweest te zijn 19 duijsent starrick, mitsgaeders hoeveel koorens ende andere eedtbaere spijse elck huijsgesijn daertoe hadde. Waertoe zeeckere personen bij de magistraet daertoe geordinert worden. Ock mede, dat men desen tegenwordigen ende aenstaenden dagen vasten, bidden ende Godt almachtich aenroepen souden, dat Hij Zijne tooren doch van ons weijnden wilden ende ons uut den benautheijt verlossen.

+ folio 54

[9 Mei 1573]

Pinster avont. Den 9e hebben die van buijten een capiteijnshooft met een brieffcken daeran met een spijcker of nagel in sijn hooft ghesmeeten:

[p. 73]

Dit is capiteijns Olivvers²⁴⁹ hooft. Ende worpen dat over het blockhuijs ende rijepen seggende: Sus sullen wij se alleijnckens crijghen ende uutpijcken.

Ock isser doen Aantonis van Berckenro²⁵⁰ zijn zoen gevangen, die in die mijne onder die aerde mende doer te loopen nae die van buijten, soe men zeijden, ende daer worden enich verraet uut gesuspiceert ende door die sacke worden Mr. Lambert²⁵¹, Mr. Crijn²⁵² burgemeesters gevangen ende daerdoer quam oock groot rumoer. Een tijt daernae worden die jongen⁺uuijt gelaten. Thuscken den 9 ende 10 snachs zijn dese personen naegescreven gevangen ende uut haer bedden ghehaelt, want zij siecke waeren ende te voeren van stats waeckers bewaert gheweest hadden in haer eighen huijsen op haer eijghen costen, zijn in stats kelder²⁵³ geleijt in die Barteliorrisstraet, ende zij worden daer noch en boven bewaert in die kelder:

Mr. Lambrecht (oude burgemeester ende pensenarius) alias Rosevelt genaempt

Mr. Quierijn alias Thalesius burgemeester

Ursel Quijriens zijn dochter, een baghijn
ende Adriaen van Groen²⁵⁴, dus lang bewaert in die kelder, ondert het Stathuijs. Zijn tesamen als boven in die dievenkelder geleijt.

249 Antoine Olivier, gedood bij een aanval van de Geuzen op de Diemerdijk. Hij had bekendheid als tekenaar en schilder van landkaarten.

250 Anthonis Gerritsz. van Berckenrode, bastaard van Gerrit van Berkenrode, werd na het beleg concierge op het stadhuis. Zijn zoon heette Gerrit. Zie Dólleman, Berckenrode, 129.

251 Mr. Lambert Jacobsz. van Rosevelt (c. 1489-1573). In 1515 aangesteld tot secretaris van Haarlem, in 1535 tot pensionaris, welke functie hij tot 1559 bekleedde. Daarna o.a. schepen en burgemeester.

252 Mr. Quierijn Dirksz. Thalesius (1505-1573), sinds 1521 secretaris van Erasmus, vanaf 1531 pensionaris van Haarlem. Vele malen schepen en burgemeester van Haarlem. Zie Fuchs, 66-80.

+ folio 54v.

253 Zie Kurtz, dievenkelder.

254 Adriaen van Groeneven, zie blz. 38.

[10 Mei 1573]

Pinsterdach. Den 10 dach soe hebben die uuijt den schans van den Fuijck starck comende, nae den noene, wel tot 20 beesten buijten Schalckwijckerpoort nemende. Maer die huijsluijden haer beesten quijt zijnde, hebben stats soldaten van elcke koe, die zij weder cregen een daelder belooft, waerop acht ofte negen van des Prinche wacht heenloopende, al die koeijen haer ontiaecht ende genomen ende wederghebracht ende vier van die uuijt den Fuuijck quamen, ghescooten.

Omtrent dees tijt en wasser tot Haerlem geen seep om gelt te coep ofte krijghen, sulxcks datter een seeperie toegemaeckt is ende men cregen

[p. 74]

pont of 3 of 4 stuivers ende daeromtrent, ten huijse van een man genaempt Heijman Janss., zeijlemacker op het Sparen.

[11 Mei 1573]

⁺Den 11 Meij hebben stats volck van binnen een ijseren gotelinck an stucken gescooten op St. Janspoort.

Op desen dach hebben die Fransoeijsen ende Waelen van der stat in de eere van St. Job een vergaeringe gemaeckt in de maniere van een schouspeel, smorgens omtrent 9 uren tot 11 uren onbegrepen. Daer sat een naeckten mismaeckt man, die zijn lijff vol pocken ende sweeren gemaeckt ende gheschildert was, sat op een cleijn paerdecken, aen elcke zijde zeeckere trawanten met blooten armen ende beenen. Voer haer ginck een blint speelman, genaempt bliende Pieter, diewelcke op een tamborijn speelden. Daernae zoe volchden alle die benneders, drie ende drie dick in ordinancie gaende, ende waeren alle te zaemen met groene behangen, ende gaeven briefckens daer S. Job op gheschildert stont. Aldus gingen zij doer alle die principaele straeten voor de rijcken, capiteijns ende burgemeesters huijsen hem festerende ende drinckpenningen schenckende, daer zij hem vrolick mede maeckten. Sij quamen uut die Dampstraet uuijt den huijsinghe van Dirrick Claesz. Wij ende ghingen daer wederom inne met alle het faendel ende waren vrolick, alsoe dat die goede man Dirck voirs. niet sonder groote moeijten ende costen of en quam. Hierin mocht ghij mercken, wat droeffheijt die knechten in de stat ghehadt hebben, daer zoe mennich benaut mensche sat.

Des middachs te een uren hebben haer die Schotten, Engelschen vergaedert, ende hebben seven personen geordineert, diewecke in die principael straeten voor die hoopmans, burgemeesteren ende capiteijnen ende⁺andere oversten van der stat voor haer huijsen dansten. Eerst met swaerden doer malckanderen ende daernae met groote hoepen of rijpen met Meijebladeren omghewonden waren ende een speelman bij haer hebbende, diewelcke op een instrument speelden, waernae dat zij haer pass ende maet in dansen hilden. Ende al eer dat zij danseden, zoe was elcken hoeck van die straet oft dansplaetse met eenighe scutten beseet, om haer niet te beletten.

+ folio 55

+ folio 55v.

[12 Mei 1573]

Den eersten vliegende post, dat is een duijfcken ende achternae een duijijelcken. Den 12 alsoe den 8 dach voors. deser maent die duijven uuijt zijen gegaen, zoe isser op desen dach een vliegende boode met een brief ingecomen ende was an zijn been ghebonden ende quam smorgens om acht uren.

Voerts smorgens te drie uren een jongman, en geheel nackt, van der Albanisse scheepen, die op die Meer lagen ende te voren was hij op die Diemmerdijck gevangen, was losghebrocken ende in stat gecomen doer

[p. 75]

die Schalwijckerpoort ende is sanderdachs vercleet²⁵⁵.

255 Hij vertelde, dat op de Spaanse schepen en in de Hout grote honger geleden werd. Er was grote sterfte op de schepen en de galeien, soms op warme dagen wel 30 à 40 man per dag. Hij berichtte ook dat de Spanjaarden voornemens waren de koeien rondom de stad te ontvoeren (Corn. Bartholomeusz.).

[13 Mei 1573]

Den 2 duijve. Den 13 isser weder een duijve met een brieff ingecomen, maer men heeftet verborgen voor dat volck ende inwonders ende seecret ghehouden. Ende die van den Holt of Bosch zijn alle canten wederom angecomen, om die beesten, die buijten de Zijlpoort in de veenen gingen waijende te nemen, maer zij en hebben niet gecregen ende wij en mochten niet veel ontbeeren.

Op Pinsterdach hebben die Spangers gecregen 14 of 16 vaendel pioniers, die Pinster namiddach beghonnen te graven ende te delven ende dat nacht ende dach²⁵⁶.

256 Zij dolven mijnen van 11 tot 14 mei, beschermd door planken, waar zij onder stonden (Corn. Bartholomeusz.).

[14 Mei 1573]

Den 14 isser een van des stats mijne ingevallen doer den swaren regen ende doer het groote delven van die van buijten an des stats wal dolven, soe datter drie of vier van die soldaten, die aldaer voir den regen verborgen saeten, bevallen zijn ende veel gequest.

Den honger begint. Smiddachs hebben die burgemeesters mitsgaders⁺alle die capiteijnen ende hopluijden met die stats cklocke doen offleesen ende publiceeren, dat nu voortaen elcke soudaet of man persoen te vreden souden moeten wesen met een pont tarwen tbroot ende die portie, die hem daertoe ghegeven souden worden. Dat men nu voortaen geen bier hooger en souden moeten brouwen dan van xx stuvers ende dit alle om langste te doen strecken die victalie ende provande, die in de stat noch ware. Ende dit all achtervolgende expresse scrijvinge van de Prince van Orangen. Ende ock mede nu voortaen geenighe geestelijcke ofte waerlicke goeden meer en souden mogen spolgeeren ofte rooven op lijfstraffinge ende dat men oock geene duijven en souden moeten schijten op groote peijne.

+ folio 56

[16 Mei 1573]

Den 16e isser een uuijt het Spaensce leeger an des stats mijne ant blockhuijs gecomen, ende heeft een Gascoen aengesprocken (malckanderen eerst belovende niet te scieten), die aldaer den wacht hadde, seggende, dat hij hem vroolick (mitsgaeders een vlesche met wijns scenckende) maecken soude, want het geen vijff dagen dueren souden, meenende datter in stat niet te eeten en was, ende ist, dat ick in stat com, seijde hij, soe belove ick u, want ghij mijn vrient zijet, ic sal u spaeren.

[p. 76]

Ist waer, seijden die Gasconcen, dat ghij mijn vrient zijt, soe ghij segt, soe schenckt mij dan een daelder ende dander heeft hem een ghesconcken. Doe seijde die Gascoen, ick beloof u weder als een vrient, deerstemael als wij comen sullen, om u scansen te bestoocken, ende ghij u mijn openbaert, ic sal u wederom spaeren, en heeft hem 2 taruwen bollen gesconcken ende zoe scheijden zij van malcanderen.

⁺Op denselfden snachs sijnder eenige soldaten uutgeloopen, meenende een schiltwacht op te nemen an den Holt of Bosch, maer tis haer gemist. Nochtans hebben zij 2 roers ende 3 stormhoeden gecregen ende een deursteecken, want dander liepen als haesen.

Den XVI dach worder twe paerden doot ende zijn achterbeen af met een scoot, dat het om ende wederom viel int sloot. Noch twe koeijen dicht bij die Zijlpoort van die Cruijswech afghescoten. Noch worder een soldaet ghescoten op die Zijlwech.

+ folio 56v.

[17 Mei 1573]

Den 17 heeft het volck uuijt Rustenborch den loopschans van die van der Fuuijck affegeloopen ende hebben daer drie spietsen ende een muscet gecregen. Maer tvolck namen in tijs den vlucht, want zij haer coemste niet en wilde verwachten.

Op denselfden snachs is het volck voors. uuijt Rustenburch na den schans van Jan Pietamen gegaen ende hebben 2 schiltwachten deursteecke ende een doerscooten, met haer neemende drie mantels, een kussen ende een deecken ende enich geweer.

[18 Mei 1573]

Den 18e isser een Spangiert met een gouden ketinge om zijn hals, die de pioiners anvoerde, deur een mijne gescooten ende des stats volck hebben een mijne angesteeken, twelck zeer wel tot stats voerdel geluckt is.

Nota. Op desen dach worden die hoomans ende gecommitterde gebooden, dat men elcke vrouwe niet meer als een half pondt tarwen broots daechs deelen en souden, kinderen halff zoe veel.

Op dese tijt isser een cloot van buijten gescooten doer den wal ende doer een deel arbeiders, die an de wal wrochten, sonder ijmant te beschadighe. Ende voerts vlieugende is hij gevallen in een poot met bier en tbroot, doer 2 soldaten, die uuijt een poot saeten te aeten, dat haer dat bier en⁺broot int aenschit spranck. Niemant beschadicht zijnde dan allen deen poot voors. in duijsent stuck, ende dit ghescieden des smorgens omtrent 8 uren ende is mijn vertrocken van diverse personen, die goet bescheijt hadden.

Met steenen te worpen. Op desen dach smorgens hebben die burgemeesters capiteijnen ende hopluijden doer advijs van eenighe geordineert twerpen mette steenen over die stats wallen, om die van buijten haer delven ende ondergraven te beleten, want zij en hilden niet op van graven ende zij wrooten als mollen onder die aerde. Sulxs datter vier hon-

+ folio 57

[p. 77]

dert personen toe geordineert zijn bij de quartiren, continueerlicken sonder cesseren ende ophouden overgheworpen hebben, waermede zij geen cleijn voordel ende die van buijten groot letzel gedaen hebben. Ende dese steenen worden uut die gebrocke kercken gehaelt, alst wel gheblecken is ant overworpen.

Op denselfden oock geordineert, als dat men wederom uuijtwercken souden nae buijten toe, want die van buijten bijnae deur des stats wal gedolven waeren ende hebben op dien dach die dieckte van 2 vaemen weder gewonnen.

[19 Mei 1573]

Den 3 duijve. Den 19 dach isser weder een vlieugende post (duijffcken) met een brieff ingecomen smorgens te negen uren ende het wert seecret ghehouden als voren.

Op denselfden hebben die van buijten op den wal comen loopen ende hebben drie personen ghescooten, met een jonge dochter aer dragende, waeraff die trommelen alarm geslagen zijn, omtrent 3 uren, nae noene.

⁺Op denselfden snachs hebben die soldaten van der stat een schiltwacht onder den Holt of Bosch deursteecken, want hij niet mede woude gaen ende een gevangen Duijts in stat ghebracht.

Op dees tijt, omdat die victalie begon te minderen, zoe heeft men gepubliceert, alsdat een man hem met een ponts broots van taruwen (want daer geen roggen of zeer weijnich in stat was) ende een vrouwe met een halff pont tevrede stellen souden, ende zoe wije niet toecomen mochte met zijn broot, mocht mouten koecken, het stuck voer een deut, toehaelen, zoe veel als hem beliefde. Ende die brouwers en mochten gheen hooger bier brouwen als die tonne van xx stuvers.

+ folio 57v.

[20 Mei 1573]

Den 20 sijn die van den Holt, van den Zijlwech ende van den Cruijswech gecomen met omtrent 20 ruijters om des stats beesten te neemen. Daer is maer een beest met haer groff schut ofghescooten ende 2 van stats soldaten met een roer in haer been ghescooten. Ende die boeren mosten haer beesten indriven ende van haer zijn twee ruijters ghescooten.

Op denselfden hebben zij een gevangen Duijts onlanxs ghehaelt uut den Holt voors. weder nae het Holt met twee taruwbollen ende twee halve daelders ende een rijscken in sijn hant gesonden met een brieff. Ock hadt men dese gevangen zijn buijck voll eethens ende drincken gegeeven, twelck hij in lange niet gehadt hadde, als hij seijde ende ock wel an zijn magherheijt, onlust ende onghehavenheijt ende groote luijsichheijt scheen ende bleeck. Die van den Holt scooten nae stat 2 of drie scooten.

⁺Omtrent een uuren in den nach voorleeden hebben die burgemeesters ende capiteijnen een vierteijcken opte Groote kercxstooren gedaen.

Nota. Onbegrepen den dach dese tijt isser een jonge dochter Annecken Roelesdr. (Roelbolen dochter) genaempt stanende binnen haer huijse in

+ folio 58

[p. 78]

die Baginestraet, naest den spiegel ende pallerden haer ende setten haer cap, als die jonge venus diercken doen om haer liefcken te behagen, isser een mosquet comen vliegen van buijten het leeger ende smet alsoe zij bloots hooft stonde doer haer tuijten ende niet ghequest. Dit heeft sij mijn vertrocken.

[21 Mei 1573]

Sacramentsdach. Den 21, welck was Sacramensdach²⁵⁷, hebben die van buijten nae den middage over die wal comende wel neegen aertdragers ende soldaten gescooten. Zij hadden haer roes met haelscut geladen ende quamen effen over kijcken ende scooten zoe in den hop 15 of 16 op een dach. Voerts savonts 2 soudaten nae de wacht gaende of van die wacht comende buijten Schalwijckerpoort haer bienen afghescooten uut den Holt.

257 Op Sacramentsdag werd binnen Haarlem altijd de grote Sacramentsprocessie gehouden.

[22 Mei 1573]

Vierballen in stat gescooten. Den 22^e hebben die van buijten 7 of 8 vierballen in stat gescooten, zoe datter al brant was op thoeckge vant Stooffsteechgen in den Coningstraet na die Merckt toe, maer het werden terstont uuijtgedaen.

[23 Mei 1573]

Den 23e omtrent 4 uren nae middage quamen uuijt die scans van die⁺Fuuijcke ende uuijt die andre scanssen zeer veel soudaten, om des stats koeijen te nemen, ende de scans tot Rustenburch te winnen²⁵⁸. Maer Seraes met soldaten haer te hulp comende, hebben haer ser vromelicke geweert ende hebben zeer veel ghescooten, onder welcke waren 4 capiteijnen of scarganten, wiens hooftden sij in stat brochten. Ende daer souden noch meer gebleven hebben, waert dat die brant in het cruijt niet gecomen hadde, van welck mons^r Seraes voors. ende een scargient van capiteijn Vemij, een vaendrich van der stat Jan Scatter²⁵⁹, gequest zijn. Van stats volck niet dan een doot ende twee of drie gewont.

Die van den Fuuijck quamen waren zeer vromelick ende waren al an den brugge van Rustenburch ende bleven staen, want zij doert water niet en mochten, zoe mosten zij nu 20 of 30 mer of mijn soldaten verlooren hebbende, weder om nae haer logement trecken.

Snachs hieran ghincgen die stats trommelen alarm ende rijepen: her, her, val an, val an, ende quamen over kicken over stats bolwerck. Zij rijpen uuijt haer schansen: ghij schelmen, kelkedieven, ghij verwacht binnen twee of 3 daghen ontset te worden. U Prinscken sal comen, maer wij sullen voer die tijt de stat wel aen zeven plaetsen an brandt schieten.

+ Op desen dach smorgens wert S. Margrieten kerck nedergeworpen folio 58v.

258 Op Rustenburg waren maar 8 à 10 schutters aanwezig, de overigen waren naar de stad gegaan. De Spanjaarden hadden de loopschans al genomen en waren aan de brug van de hoofdschans gekomen (Sterlincx).

259 Jan Dirksz. Schatter (st. 1601), vroedschap sinds 1583, werd 5x schepen en in 1592 burgemeester. Zie Dólleman, Schatter, 37.

[p. t.o. 78]

7. De gouverneur van Haarlem, Wigbolt Ripperda (anoniem kunstenaar; Rijksmuseum Amsterdam).

[p. t.o. 79]

8. Het Leprooshuis buiten Haarlem speelde tijdens het beleg een belangrijke rol. Daar is nu het bejaardencentrum Schoterburcht.

[p. 79]

Die soldaten, haer wacht aldaer hebbende, rijepen wederomme: ghij moorders, buggers, canages, doet u beste, u pillen en willen niet wercken, want ghij en hebt geen cracht. Laet u aptecker een stercker maecken ende mer schermperheijden.

⁺Op denselfden snachs zijnder weder een deel nae die sceepen uutgeleijt, tsavonts thuscken 10 ende 11 uren, omtrent hondert posten met polsen ende verjaegers, met acht duijven. Ende daer quamen ettelicken personen²⁶⁰ wederom, die int water (ende haer stocken waren ghebrocken) hadden gelegen, ende daer isser een grooten hoop af ghevangen ende een deel overgecomen.

Op denselfden snachs is Scram van Bruijnswijck met 2 of 3 schutten die Lange brug uutgevallen ende heeft een schiltwacht deursteecken onder den Hout ende zij rijpen: moort, moort, arm, arm, alle die velden doer, dat men grouwen mochten, die dat hoerden.

+ folio 59

260 Volgens g.a., hs. 4 kwamen van de 100 man er zes terug.

[24 Mei 1573]

Den 24 sijn die van buijten aen alle canten van den Holt of Bosch, van Overveen, dat int Westen leijt an die duijnen ende van den Cruijswech angecomen ende hebben 7 of 8 besten genomen ende ses of 7 van des stats soldaten gequest. Maer zij en haelden geen grooten eer, want zij zeer veel koijen wechgedreven hadden, die weder haer ontjaecht zijn, want zij onversiens an een hoeckgen anquamen. Ende daer worder oock wel vijff ofte zes ghescooten, soe dat men niet weet, wie het meest voerdeel hadden, dan dat sij koijen een of 2 hadden. Ende als die soldaten uut souden loopen, die slootelen van der stat waeren te soecken, zoe smet men (nae min onthouden) den poort opt.

Die van Overveen quamen moeder naect, sneeden die koijen het hooft ende voeten af ende lieten haer geweer leggen als rapieren, spijtsen, schoenen ende liepen zoe wech, fui spectator²⁶¹.

Op denselfden dach smorgens, als dit over was, Kees Jaeppen genampt, folio 59v. een schipper²⁶², nae huijs gaende op die Lange brugghe, werden uut die schans ter zijden den Holt of Bosch, met een groff stuck, beijde zijn beenen beneven die knien ofghescooten, daer hij sanderdaechs smorgens vroch an sturff.

261 Ik was er toeschouwer.

262 Schipper op Londen (Corn. Bartholomeusz.).

[25 Mei 1573]

Een duijve, den 4^e. Den 25^e isser een duijve met een brieve ingecomen nae middage, ende savons heeft men op die tooren van Sparwouwer poort geviert, waerop snachs een groote uuijtval gheschiede, om die van de sceepen quamen te mogen bevrijen²⁶³. Stats volck bij den anderen

263 Na de komst van de duif, werden uit iedere hoofdmanschap 4 mannen aangewezen, om in de daaropvolgende nacht te worden te werk gesteld (Stuver).

[p. 80]

comende, van de sceepen met cruijt belaeden sijende ende zij hebben dapper in malcanderen ghescooten ende daer blefer veel van stats volck ende veel liepender wederom ende lieten haer cruijt achter ende daer quamer ettelijcken in stat²⁶⁴. Daer werden gequest capiteijn Ripperda ende die faendrich van Lambrecht van Wijttenberch, den een in sien bil ende den ander in sijn borst gescooten. Ende men heeft den gheheelen nacht ronttom de stat alarm, alarm, moort, moort, val an, val an, ende dierghelijcke worden hooren crijten ende roepen, soe dat een mensche vresen mocht, die dat hoorde, etc.

Burgemeesters, capiteijnen, hopluijden waren op dese tijt al zeer verslagen, want daer veel volckx bleef ende zij triompherden in die velden ende riepen papaw, papaw, koeck, koeck.

Op desen dach 25 smorgens waert een jongen man van Amsterdam genaemt Waerebont buijten die Zijlpoort die cop afghescooten werden, van groff gheschut, om gras gaende.

Smorgens omtrent 3 ende vier uren worden alle die burgers opghecloopt, omme op te Marck met haer gheweer te comen. Daer en is niet aff ghevallen.

264 De bemanningen van de schepen zagen de stadstroepen voor vijanden aan (Sterlincx).

[26 Mei 1573]

⁺Den 26 zijn die van buijten van de Zijlwech smorgens te neegen uren weder angecomen om die koeijen te nemen, maer die stats soldaten waeren voer haer, so men seijt pre, zoedat die van der stat een van haer scargenten scooten met een haeckscut, ende veel ghequest, die zij wech droegen, zoedat sij te rugge moste keeren sonder ijet te neemen. Daer en was voer haer niet gheckot ende daer zijnder 4 of 5 van des stats soldaten in haer beenen gescooten in stat gecomen.

Op denselfden heeft een huijsman van Schooten, een dorp buijten Haerlem int Noorden, die een beest op den 24^e voors. verlooren hadden, weder een paert van die van buijten omtrent den Hout of Bosch genomen ende in stat ghebrocht.

Op denselfden dach te elf uren Wouter Tollenaerszoen²⁶⁵, Mr. Dirrick Stompwijck genaempt, nae die ghescooten op die Sijlwech gaen siende, nae Overveen dat dorp gheloopen int Walche leeger. Bukerst zoe genaempt, Willem Dirrix coman of Nap, die met hem onnoselijck uutgegaen waeren, zijn daerom gevangen ende scherpelick geexaminert ende een dach 2 of 3 ghevangen ghehouden, huewel zij onschuldich bevonden waeren. Dit was om der knechten willen, dat zij gheen comocij zouden maecken.

+ folio 60

265 Wouter van Stompwijk (st. 1560), tolgaarder te Spaarndam, woonde aan het Spaarne nabij de Langebrug.

[p. 81]

[27 Mei 1573]

⁺Den 27 Meij hebben die van buijten een galge opt oude bolwerck ende in haer scanse opgherecht, tsavonts omtrent 6 ende zevenen voer die Cruijspoort, alwaer zij eenighe burgers (uuijt presumpsi), soldaten, die met cruijt in stat meenden te comen, als nu als dan gevangen zijnde, hebben haer voer die des stadts ooghen opghehangen ende een met zijn been omhooghe, moedernaeckt, daer die stats soldaten dapper nae scooten, om hem haest an zijn doot te helpen, want het affgrijselijcken stont. Men consten niet beckenen, wijt was. Waerdoor alle die natien van soldaten, Engelsen, Schotten, Duijtsen, het was al op den been ende liepen als raesende verwoeste honden, ende deden terstont weder een galghe op stats bolwerck rechten voer die oogen, die daer buijten lagen, ende haelden de facto met ghewelt omtrent negenen, elff personen, hiernae ghescreven: Mr. Lambrecht Rosevelt burgemeester, Mr. Quierijn Talesius burgemeester, Ursel Quierijns zijn dochter, Adriaen van Groene een edelman, Huijch die blauweverwer, Mr. Frans Jacobsz. Rembrantz., noch een vroucken van Dornick, noch een jonghe persoen, daer te voren afghescreven is, die met cruijt inquam op den 2 dach Meij ende drie Duijtsen. Dese zijn te samen gehangen.

Mr. Lambrert Rosevelt menich jaer pensenarius ende burgemeester geweest ende was een gheleert man. In sijn hembt opghehangen opt blockhuijs ende een dach ghehangen hebbende worden hij affghesneden ende die vrienden ombooden, dat zij hem begraven souden. Zoe is hij in die Groote kercke ghebracht. Requiescat in pace.

⁺Mr. Quirijn Thalesius burgemeester meenich jaer geweest binnen Haerlem, alsoe dat hij oude burgemeester ghenoemt worden. Een gheleert man ende heeft een discipel van den vermaerde Erasmus²⁶⁶ van Rotterdam gheweest, zonder recht ende justici mede ghehangen.

Zijn dochter Ursel Quirijns een baghin op den Grooten hooff ende een Walinne van Dornick, handen ende voeten ghebonden, worden thesamen in Backaenessegracht verdroncken ende werpinse met steenen, zoedat zij een haerde doot tesamen hadden. In Godt moutense rusten.

Noch een jong man van 18 jaer op den 2 Meij 1573 met boscruijt in stat ghesonden, eerst doorsteecken, want hij en woude niet opgaen, ende zoe met zijn voeten omhooge ghehangen.

Adriaen van Groene, edelman ende heeft oock in den wet gheseeten ende was van den Raede ende zijn leeven niemant te cort ghedaen. Dat is sleecht heenegegaen, met eerlick gheselschap op den 20 Jannuarii 1573

+ folio 60v.

+ folio 61

266 Desiderius Erasmus (1469-1536). Het portret dat Holbein van Erasmus maakte, hing in het huis van Thalesius (Fuchs, 75).

[p. 82]

gevangen ende mede ghehangen, eerst an zijn hals ende daernae an zijn voeten ende drie Duijtsen, nu dus nu dan ghevanghen, mede gehangen.

Huich die blaue verwer gegeselt met sentenci den 21 April, niettegenstaende sonder recht ende justici opghehangen.

Mr. Frans Jacobsz. Rembrantsz. priester, worden uut zijn bedde ghehaelt, ende en hadde noijt opt staete gheweest ende hadde niemant een stroo in den wech gheleijt. Ja, zij hadden voor hem ghenomen alle te doen hangen, die deselfden soude willen verschoonen of verspreecken, ja alle die papisten, zoe zij se noemde, anders catolijcken, ende ock die oude wet waeren in groote perickel, dat alle man ende ingheseeten wel beckent is.

⁺Watten benautheijt, datter in stadt was op die nacht, dat God wel kennelijck is, onder alle menschen. Dus zijn zij alle te samen opghehangen ende verdroncken sonder sententie of vonnis tegens alle rechten ende justicien. Die Heere wil haer zijelen ghenadich zijn, maer het gheschiede een furore, dat is uut raserie.

+ folio 61v.

[28 Mei 1573]

Den 28e desen voorleeden nacht vier priesters gevangen genomen, daeraf 4 int gasthuis saeten ende den vierden²⁶⁷ ontquamt proper, heer Paulus Botius²⁶⁸, canonick van Haerlem: Mr. Jasper, cappelaen den ouden²⁶⁹, Mr. Reijer Roothooft, notarius, Mr. Maerten Florenscen, pastor vant gasthuijs, Mr. Pieter Claesz. alias Balling²⁷⁰. Dese werden uut gn. broeders huijse ghehaelt ende werden opt Stathuijs ghebracht van die Walen ende vandaer in den ghevanghenis ghehouden ten huijse van Dirrick Jacobsz. Vries burgemeester, alsoe daer een provost wonde van die Walen.

Den 2 mael vierballen. Tsavons omtrent 8 uren hebben die van buijten wederomme zeeckere vierballen beghinnen te schieten int stat, maer ten duerde niet lanck. Sijnde dattet zelfde weijnich profijts dede ende gheen voordel zouden doen, hillen zij op.

Den 28 savons die sceepen wederom comende an de Fuuijcke hebben zeer dapper met roers ende groff ghescut van victorie ende ock voorts om stat ghescooten, zoedat die gheheele stat an brandt sceen te staen.

⁺Den 28^e zijn die Albanisse of Amsterdamsche, so men zeijt, sceepen om-

267 Dus de vijfde.

268 Paulus Botius (c. 1509-1612), kanunnik in het kapittel van Geervliet, later in dat van Haarlem. Hij had van het begin van het beleg tot 6 mei bij Pieter van Driel op een verborgen zolderkamertje zich verborgen gehouden.

269 Jasper Jansz., kapelaan in de Grote Kerk, woonde als provenier in het Sint Elisabeth's Gasthuis. Elis. Gh., 18, 200.

270 Pieter Claesz. Balling (c. 1520-1578), pater van het Sint Margrietenklooster, sterft bij de Haarlemse Noon.

+ folio 62

[p. 83]

trent 63 seijlen smorgens te acht ure te seijle gegaen, ende zijn nae den Geusen of Princen sceepen gheseijlt, dewelcke zeer scandelijcken die vlocht genomen hebben, als zij dapperlicken schutgewaert ghehouden hebben, omtrent den noene, zoe datter 21 of 22 sceepen van die Geusen achterbleven zijn, diewelcke die Albanisse cum sociis, sceepen ghenomen hebben zonder eenich weer te bieden. Die broeck was geel, zoe seijt men voer een schemp, ende die Geusensceepen hadden leggen proncken ende den Meer (met orlof) vol ghesceeten ende waren starrick 180 sceepen ende worden ghejacht tot den Caghe toe, daer zij vandaen quamen.

Op desen dach worden een op die molen bij Sperwouer poort, zijn cop ofgescooten ende een ghewont. Ende dieselfde cloot een opt die borst (van diet gesien heeft), die daer niet gewont was, maer smet hem achterover.

Snachs hieran quamen een deel soudaten tot Lijsbet Jansdochter, een weduwe, brouster op die Bacanessegracht ende dwongen haer op haer bet geen geluijt te maecken ende sloegen haer slooten of tresoor op ende namen al tgelt, dat zij crijghen conden ende ghingen strijcken ende zij en conden niemant.

Achter dien dach worden zij bewaert van 2 mannen, die sij daertoe hoerden ende haer op betrouden, op haer eijghen costen, ende bleven in haer slaepcamer.

⁺Item van denselfden slach van die Meer: daer lach een schans ende die worden 2 of 3 reijsen bestoock, daer die Geusen of Prince sceepen bij geleegen hadden. Maer die in die schans waeren sterck 150 mannen ende siende, dat zij dus deerlijck ende verradelijck verlaten waren ende dat zij cost noch cruijt en hadden, hebben die van buijten III mael affgheslagen, ende alsoe haer ten laesten in handen van Don Frederico gegeven op ghenade ende ongenade. Het leven was haer beloeft. Ende naderhant hebben wij verstaen uut het leeger, dat zij uutghenomen 12 personen of capiteijnen haer wille mede te doen ende die 12 personen zijn tot Hemstede den cop afgheslagen ende die reste opt huijs ter Cleef in die caesbaen van honger ende commer ende ongemack ghestorven. Zij cregen nau te eeten ofte drincken. Don Frederico seijde: ic het u het leven toegeseijt, maer niet het eten. Interim perierunt miserii²⁷¹.

+ folio 62v.

271 Intussen kwamen de ongelukkigen om.

[29 Mei 1573]

Den 29 op desen dach worden die pristeren voors. elcxs bijsonder geexamineert, maer alsoe men niet aen haer en konden eenighe loogene vinden dan den waerreijt ende haer simpelheijt, zoe zijn ze in een goede camer ghebrocht, daer zij verseeckert zouden moeten blijven, omme meerdere wretheijt te beletten.

[p. 84]

Den 5en duijffcken. Op desen dach isser een vliegende poost ingecomen met een brief, maer ijdele hoope, ende tis secreet voer die soudaten ende burgers ghehouden.

Op desen dach worden dat clooster St. Ursel geplondert.

⁺Op desen dach worden tclooster van de arme Sellebroeders²⁷² gans gesollgeert ende gerooft, zoedat die broertgens gans niet en ghehouden hebben, die nacht ende dach alle die dooden gescooten ende ghestorven, ter eerden droegen ende gingen met mantels als waerlijcke personen.

+ folio 63

272 Cellebroedersklooster lag aan de Jacobijnestraat.

[30 Mei 1573]

Den 30e hebben die van buijten sonder speelman een moortcuijl onder de aerde doen springen wel drie vaemen lanc, zoe datter twee ofte 3 bleven ende om den hals quamen. Ende capiteijn Vermij ende capiteijn Coussij waeren oeck bijna om den hals gecomen, want den een lietter zijn mantel ende dander wasser al met die aerde bevallen, maer is levendich daeruuijt ghehaelt met noch een soldaet, wat gequest.

Alarm op desen dach den clock gheslagen, ende zij hebben op haer trompetten geblasen tegens die wal met haer eenooghde ooghe, dat die aerde die soldaten om haer ooren spronck en die cappen, gevelen van die huijsen vlogen. Soedat Claes Matheus²⁷³ zijn gevel van boven neder ghescooten worden, daer zijn wijff ende maecht of dienstmaecht zo men seijt, met den anderen in haer stupen sittende oft staende, in groot perijckel van haer leven waren, van het vallen der stienen. God loff niet beschadicht.

273 Claes Matheusz. Moutmaker.

[31 Mei 1573]

⁺Den 31 isser sonderling niet bedreven dan die smeeden wederom met vier haer ijserverck afgheblasen hebben doer haer eenooghe ende hebben in male sonantibus²⁷⁴ etc., soedat haer geluijt overal verspreijt is gheweest ende huijlden als leeven tot 14 schutten toe.

Item ic W.I. Verwer hebt gesien, doer den Fortuijn²⁷⁵ gaende achter die straeten op Bakanessergracht, een soldaet onder het Schottze vaendel staende onder alle die soldaten ende daer quam een musquet van Sint Janspoort van die van buijten ende scoot dese soldat den cloot in zijn vroetbroeck ende en was niet zeer gequest.

Item, onbegrepen den dach werden een jonge dochter met een musquet gescooten aen haer luchter schouder, dat die cloet doer alle haer cleeren ende hemde ock mede lancxs haer naecte aerme te mouwe uuijt viel, sonder eenichsiens an haer lichamen gequest te zijn

Item hebt ick voors. gesien een soldaet, dien al het haer met een lange

+ folio 63v.

274 Bij het slecht klinken. Onbekend citaat.

275 Brouwerij.

[p. 85]

streep van de cruijn tot zijn voerhooft toe afghescooten was met een haerquebusse, sonder gequest te zijn. Men seijt, hoe meerder boeff, hoe meder gheluck.

⁺Item noch hebt ic ghesien met min oogen een ander soldaet aen min vaders taeffel comende om zijn rapoort te doen an capiteijn Vermij, met een bousse al zijn haer uut zijn nect van achteren ghescooten ende bloeden een weijniscken van de hetten, sonder meer leetselxs daervan te hebben.

Item tot verscheijden tijden zijn sommighe soldaten de cruijcen ofte gevesten van haer rapieren onder haer zijde afghescooten, sonder int minste aen haer lichaem gequest te zijn.

Wonder. `Item een lantman van Schaliwijck, genaempt Hendrick Pietersz., die met zijn beesten in stat gecomen was, staende aen scappraije om een schoone snuteldoeck te nemen daeruuijt, worden al staende, als min vertrocken is, zijn hooft van zijn buijck afgescooten. Ende denselfden cloot: int selfde huijs lach noch een man opt bedde met zijn huijsvrouwe ende die man worden van dese cloot zijn been afghescooten, leggende op zijn bedde, ende daeran ghestorven. Zijn vrou bleeff onbeschadicht sonder dat haer cleeren van haer lijff, haer omceerende afghescooten worden omtrent haer bil, maer en was niet beschadicht, dat wonder was. Dit is gheschiet in die Sclicksteech bij Sperwouwerpoort.

⁺Die pastor van Santfoort anno 1573 alsdoen residerende, genaempt heer Sander, pastor van Santfoert vors., zijttende in dit beleg bi de vier ten huijse van een burger, genaempt Dirrick Zeegersen²⁷⁶, goutsmit an die Quackelbrug binnen der stat Haerlem op die Bacenessegracht, ende hadden een cleijn kint sitten op zijn knien, die voeten van malcanderen ende had se geseet op een brandtijser, daer compt een cloot in die schoertijen invallen van 39 pont, ende valt op dat ijser voors. an vier stucken. Ic hebt dit ijser ghesien ende in mijn handen ghehadt, ende daer satter 3 ofte vier bij de vier ende daer een was niemant ghequest, noch dat kind mede, dat wonder was. Dus dat van Godt bewaert woort, is wel bewaert. Een schamel vroucken gaende doer Sint Jansstraet met een pootcken melxs in haer handt, om haer soldat eeten te dragen, comende aldus gaende, die poot met den oore hebbende; zoe comter een cloot en smit die poot an stucken ende dat vroucken hil den oore in haer handen ende was bestorven, maer niet gequest of ghehindert. Zij seijden, dat God bewaert, is wel bewaert ende ghinc na huijse. Dit is min van diverse personen gheseijt ende vertrocken ende tis gheschiet omtrent den Olij-

+ folio 64

+ folio 64v.

276 Dirk Zeegers (st. 1588), deken van de goudsmeden in 1555. Zie Voet, 82.

[p. 86]

phant²⁷⁷ ende thuschen Jacob van Heussen en huijse.

Dese vrou was genaempt Maritgen Jansdr., een weduwe.

⁺Een vroucken gaende opt Craeijneest ende hadden om haer bootschappe geweest ende nae huijs gaende, een potcken in haer hant hebbende worden haer darmen uuijt haer lijff ghescooten ende storten daer neder, e contra dat voors. is.

Een soldaet sittende op stats muijren (an scaepecaesckenstooren bij die Ramen) ende sijn schiltwacht aldaer hebbende ende nergens af wetende, mogelick een liedecken zijngende aldus, want sijt dick in den mont hadden:

Wilhelmus van Nassauwen

ben ic van Duijtsen bloet etc.²⁷⁸

worden miraculoselijcken zijn een been afghescooten ende daeraf ghestorven. Zijn zijel int evijghe leewen²⁷⁹.

Item zoe wonderlijcken als desen ende dijerghelijcke dinghen schijnen te wesen, zoe vreemdelicken zijnder ock sommighe om den hals gecomen. Want men heeft ghesien (ende ic mede) aen een paert, dat met groff gheschut uuijt den Fuuijck ghescooten worden achter op zijn bil ende men sagen, dat daer een buijl stonck ende anders niet ende staerf daeran. Ende zoe eenighe soldaten als ooc coijen, paerden, vant grooff gheschut geraect waren, niet merckende, waer zij gequest waeren, storven daeran, sommighe een cleijn root strepcken op haer lichaem ende anders niet ende mosten niettegenstaende met den doot becoopen.

277 Brouwerij aan het Spaarne.

+ folio 65

278 De muziek later ingeplakt.

279 Ook een regel uit het Wilhelmus. Deze zin later ingevoegd.

[22 Mei 1573]

⁺Op den 22 dach Meij worder een vrou, genaempt Maritgen Jansdr.²⁸⁰, gaende achter die straete met een haspel in haer handt, bij haer gheburen

+ folio 65v.

280 Zie regel 2, waar een gelijknamige vrouw er heel wat beter af komt.

[p. 87]

coutende als die vrouckens plegen te doen, zoe isser een cloot van 42 pont of daeromtrent van buijten gecomen ende heeft haer van achter in den rugge ghesmeeten ende voor den buijck wederom uut, dat die darmen daer heene vlogen. Ende die cloot vloch noch in een ander huijs ende daer sat een snijder, genaempt Aert van Dam ende smeet den tafel onder die voet an stucken, daer hij op sat ende hij was ongequest ende noch vloch dese selfde cloot in een ander hof. Dit is op die Creieneest ghesciet ende Aert voors. heeft het min vertrocken, want hijt gesien heeft ende hij⁺is min wel beckent.

+ folio 67 (folio 66 en 66v. blanco)

[1 Juni 1573]

Den eersten Junii tegens den avont hebben die van buijten weder een Geuse op haer katte levendich aen zijn eene been opghehangen²⁸¹, ende noch 18 of 19 personen in haeren schansse opghehangen voer die Cruijspoort.

281 De soldaten van de stad hebben op hem geschoten en hem zo aan het einde van zijn lijden geholpen (Stuver).

[2 Juni 1573]

Den 2e Junii heeft des stats volck een cleijne scarmutsing nae den Holt of Bosch ghemaeckt om te besichtige, wat volck int bosch was. Want die ander al geeret an de poort stonden, eerst 30 of 40 schutten met 20 paerden, om uuijt te vallen, maer omdatter soeveel volcx was, soe ist ghelaten. Daer isser 2 of 3 gequest, ende een in zijn cop bijnaest doot, ende een paert achter in zijn bil gescooten.

Want op desen dach te 11 uren worden met die stats clocke gepubliceert, dat niemant hem verworderen en zoude te comen aen de statsmuijren of wallen ofte bolwercken dan allen die zijn wachte aldaer hadde, ende dat alle schutters dier haer wacht niet en was (in stante pede²⁸²) met haer ghewer opte Merct zouden comen. Ock mede, dat alle diegene, die paerden hielden, met diezelve haere rijpaerden terstondt opte Merct zouden comen ende dat alle vreemde soudaten, die onder geen faendel en leggen, nocht wacht, dat dieselve voor morgen te 9 uren opt stathuijs comen⁺souden ende hem laeten opteijckenen, ende dit alle op lijffstraffe.

Noch hebben die van buijten op desen dach vier hoge masten met bloxs, met elxs twee schijven ende touwen daerdoer ghescooren an die topeijnden vast gemaect, op haer katt opghereecht, ende daeran een cuijpe²⁸³ opghehijst, meenende alsoe die wal ende die borstwerijng of strijckweeringe te beschieten. Maer des stats soldaten daer nae scietende ende die touwen in stucken gescooten, zoe dat die cuijpe met volck neder gevallen zijen ende daer ginc een groot ghecrijt op van roepen: papaw, papaw, compt weder in u husckiens, wij sullen u noch beet hebben. Ende

282 Op staande voet.

+ folio 67v.

283 De kuip bood plaats aan 5 à 6 man.

[p. 88]

stats volck scooten met een goteling van die S. Janspoort tot tweemael toe.

[3 Juni 1573]

Den 3e snachs is een genaempt Wielemaecker^283a met noch 2 personen in een scuijtgen Sperwouerpoort uuijtgegaen nae Assendelft toe ende zoe nae Delft, met 3 duijven met haer nemende, mits dat die van buijten haer wacht zoe seer beset hadden, datter nauwelick een vooghel deurvliegen mochten. Ende wij in stat zeer benaut zijnde, hebben haer coers genomen nae Sparendam ende zoe na Assendelft, nijet zonder groot perijckel.

In den avonstont heeft Wielemaecker, die dese voorleeden nacht cum sociis uuijt ghetrocken was, een vierteijcken gedaen in den dorpe van Assendelft voors. tot een teijcken, dat zij behouden overgecomen waren, daer groote blijschapt aen die Geusezijde in de stat omme was.

Item op den 3 hebben zij van buijten, niet stil mogen weesende slachten den grooten zee, hebben gheblasen op haer oorgelen met een ooghe ende hebben ghespeelt: bom, bom, of don, don, tot 21 mael toe.

⁺Alzoe die wethouders in gheseet zijn den 17 Decembris 1572²⁸⁴, zoe hebben zij nu een requeste overgegeven, om gerelaxert te worden, dat haer geconsenteert is als hiernae gescreven staet:

283a Jan Willemsz. Wielemaecker.

+ folio 68

284 Zie blz. 24 en 25.

Copie

Schout, burgemeesters ende Raede deser stat, geexcusert hebbende dinhouden van desen requeste, hebben zoeveele in hun es, den supplianten geaccordeert ende toegelaeten dat zij hen bij wijlen tot hun recreatie op die straeten zullen mogen begeven, sonder tot enijghe tijden aen de vesten, ofte bij den aenderen te comen, ende sullen bij clockegeslach van alarm in hun huijsen schicken te blijven, alles op verbeurten van hondert gouden realen, dieselve te emploijeren ter discrete van wethouders.

Actum den 3 Junii anno XV^c LXXIII, bij Aerent Janssen, schout, Jan van Vliet en Gerrit Stuver, burgemeesters, Pieter Bal scheepen en Simon Cornelisz. Spug²⁸⁵ en Jan Claessen Lotsz.²⁸⁶, raeden der stat voirs.

In kennisse van mij

Onder stont

Raet²⁸⁷.

285 Simon Conelisz. Spug was in 1568 tot vroedschap benoemd.

286 Jan Claes Lotz. Gael (1527-1599), sinds augustus 1572 vroedschap en in december gehandhaafd, i.t.t. zijn schoonvader. Woonde in 1574 in Delft als balling. In 1579 voor het eerst schepen, in 1584 burgemeester. Zie Dólleman, Gael, 34.

287 Jan Aelbertsz. Raet was van 1566-1573 secretaris van Haarlem. Na het beleg ontslagen en van het pardon van Alva uitgesloten.

[p. 89]

[4 Juni 1573]

Den 4e hebben die van buijten het volck van de stat zonder spoelman een galeaert doen springen uuijt haer hollen onder die aerde, zoe datter wel 7 of 8 verbrant zijn ende gequest ende met aerde bevallen ende 5 of 6 gescooten.

[5 Juni 1573]

⁺Den 5 hebben zij ons met caesballen dore ghecaest, maer zij waren ons te starrick. Zoe hebben zij haer cartauwen laeten hooren ende hebben dat vier daerin ghestecken ende hebben van haer ghespooghen met een donder ende blixem tot 15 scooten.

+ folio 68v.

[6 Juni 1573]

Den 6 hebben die eeochde cijclopen alle die gevelen ende muijren hier en daer doer die huijsen gheblasen, alzoe zij daer het vier instacken ende zoe mosten wij se scutten tot 26 scooten.

[7 Juni 1573]

Den 7e hebben die statsvolck ende arbeijders een mijne of hol gevonden, wel neegen vaden lanck van de Cruijspoort onder die wal van St. Janspoort toe loopende, daer sij ons meenende te laeten springen sonder spelman. Men vonde daer inne een doot lichamen, met een mantel, storimhoet ende wijtten broot ende etlick gheweer.

Aremoet. Op dees tijt heeft men altemael moeten mouten coecken gegeten, want het broot van de stat op was, noch speck, noch eijeren om gelt te crijgen en was.

Op desen dach hebben die van binnen der stat doort overschieten van die van buijten veel volcxs verlooren, soewel scutters, delvers, burgers, soldaten, van alle sorte.

Clockens gemaect. Om welcke zaecke die van binnen met twee clockgens daertoe geordineert ende met twee lange koorden, diewelcke langens die wal gescooren waren. Ende twee schiltwachten, die ene opte Pijntooren²⁸⁸ ende dander opt bolwerck van St. Janspoort, diewelcke zeer scharpe wacht ghehouden hebben, ende wanner zij enighe onraet⁺zaegen ofte vernamen, hebben zij terstont die voors. clockens geluijt, opdat die arbeijders ende soldaten te vrijer ende zeeckerder mochten aerbeijden, ock mede tgeweer terstont mochten in de hant hebben.

288 De Pijntoren lag aan de noord-west hoek van de stad. De klokjes hadden volgens Sterlincx effect, er waren nu maar weinig gewonden meer.

+ folio 69

[8 Juni 1573]

Den 6^e duijve. Den 8e isser een vliegende post met een brief ingecomen smorgens te 8 uren van die heer van Batenburg, op het versoeck ende brieven gesonden bij Wielemaecker cum sociis, inhouende dat het hem zeer verwonderde, dat men nije mer duijven ingecomen en waren. Ende screef mede, dat die Prins die van Haerlem haest ontsetten soude, daer die burgers ende soldaten niet seer in ghetroost waren, want sulcxs scriven ende seggen te veel ghesciet was. Patientia.

[p. 90]

Op denselfden is een scutteboeff nae den noene nae die Fuuijck gaen uut stat geloopen ende opgehangen, zoemen seijden, maer geen seckerheijt.

O benautheijt. Een vrou bevallen van een kint ende heeft dat doen brengen doer een ander persoen, om int water (het is min vertrocken uuijt monden van min goede vriendt, dat het zeecker is ende van notable personen) te verdrencken ende tijs gedreven langes het Spaeren ende dat doer benautheijt onder die armen menschen, die toe meer was onder haer als onder die rijcken.

[9 Juni 1573]

Den 9e hebben des stats soldaten die soldaten van buijten, die op den Zijlwech den onbijten²⁸⁹ gegeven, mits dat die van buijten seijden (maer zij en loogen niet veel) wat wij bier noch broet in stat hadden.

⁺Omtrent dees tijt ist volck binnen der stat ghetelt van burgers, vrouwen, kinderen, soldaten ende van alle natie ende datter dus veel volcxs souden in stat getelt zijn, maer tijs min van goede vrinden overgegeven, ende tevoeren hebt ic ock gescreven, hoeveel vrouwen en de kinderen, supra fol. 54.

wijffen ende vroupersonen ende kinderen	Somma - 15865
an Duijtschen knechten	1856
Walen, Fransoisen, Engelsen, Schotten, IJren	- 1215
an werachtijche burgers	- 1836
Somma totalis	20772 personen.

Op denselfden 9 dach hebben die homans ende gecommitterde doer ordinantie ende bevel van de burgemeesteren ende generale capiteijnen uuijtghedeelt elck soldat, schutter ofte werachtich man ofte vroupersonen, elxs een halff pont mouten meschrijt daechs, die cleijne kinderen nae advenandt.

289 Zij dronken samen een ‘maerts bier’ en toonden brood, boter en kaas (Stuver).

+ folio 69v.

[10 Juni 1573]

Den 10 dach zijnder secere mannen²⁹⁰ uut de scutterije gecoren, om de secreeten mede te weeten, want die burgers oproerich werden, ende wilde weeten, wat die brieven inhilden, die de vliegende posten inbrochten. Want doer desperaci worden duijven duvels genaempt, want daeromme zij seer oproerich werden.

⁺Op denselfden is die fabrijckmeester Pieter Janss. met die noes²⁹¹

290 Hun namen worden genoemd door Ampzingh, 517: Jan Pieterszen Deyman, Willem Joosten, Ian Bartholomeeszen, Christiaen Ysbrandtszen, Klaes Wouterszen, Jakob Ysbrantszen, Ysbrant Staets, Caesar Bovetis, Jaques Bartholomeeszen, Baertout van der Nieuburg, Steven Janszen, Kornelis Gerrit Jan Eeftzen, Kornelis Aertszen Kool, Laurens Wynantszen en Mr. Maerten.

+ folio 70

291 De opvolger van Pieter Jansz. Raet. Komt niet voor in de thesauriersrekening.

[p. 91]

²⁹¹ doot gescooten. Simon Scoorel²⁹² ende noch twee kinderen mede gescooten, maer gequest, niet doot, met groff ghescut gaende int bolwerck. Ende die van buijten deden ons een aerbevinghe ende lieten een moorthol of mijne springen, sonder iemant te beschadigen.

Ock op denselfden avont hadden stats volck een gat of hol ingecregen, twelck die van buijten in stats bolwerck hadden gegraven om stats volck te doen springen sonder speelman. Maer het stats volck hebben daertoe niet lustich toe gheweest ende hebben een ander voet gecregen met practijck ende hebben haer belet met een smoeck van hoij ende holt, dat te branden in dat voors. hol ende zijn zoe uuijtgedreven.

291

292 Simon Scoorel werd na het beleg door de Spanjaarden gearresteerd en op 18 augustus onthoofd.

[11 Juni 1573]

Den 11e zijn buijten die Zijlpoort voer den noene met noch ettelicke burgers gecomen ende hebben eenige van de wet van der stat begeeren te sprecken, maer ten is niet toegelaten dese naegescreven personen: Mr. Philips Matius²⁹³ burgemeester, die decken van Haerlem²⁹⁴ onder die canonicken.

293 = Philips van der Mathe.

294 George Lestanier.

[12 Juni 1573]

Den 12e zijn die van buijteń van alle canten zoe van den Holt, van Overveen, van de Cruijswech angecomen nae die koeijen ende hoewel die van buijten gheheel naect waren en hebben nochtans niet bedreven, dan een van stats soldaten, staende op die Zijlbruge dootgescooten ende 5 of 6 gequest ende die van het blockhuijs van die Zijlpoort schooten een van buijten zijn cop aff met groff geschut.

⁺Op den middage zijn sij ock uut die Fuuijcke nae de koeijen gecomen, maer en hebben ock niet bedreven als vooren.

Een Wael an de scans tot Rustenburch gecomen begeerden een capiteijn te sprecken van der stat, maer en heeft geen audientie gehadt, zoe trock hij wederom nae de Fuuijck.

Parentesis. Memoriael. Het is oock te verwonderen voer den leeser ende al dengenen, diet hooren, dat stats besten, tot seven of acht hondert toe, hebben uuijt gaen weijen, soe lange daer gras gewest is, an twee zijden van der stat ende hoewel in die oogen van die van buijten dat mosten anschouden in haer tghenwordicheijt, die ons nu ronttom belegen ende bescanst hadden, zagen uuijtgaen. Ende statskoeijen begonnen nu zeer te crijmpen ende alle die beesten worden op die Crocht op die merckt gebrocht ende waren in getael 120.

Waeraf die stat dagelixs noodich was omtrent 30 ende daeromtrent voor die soldaten, maer die burgers, ock lacij, sagen op malckanderen ende cregen nijet.

+ folio 70v.

[p. 92]

[13 Juni 1573]

Den 17en duijve. Den 13e zijnder 2 vliegende duuijvels sonder brieven ingecomen.

Item op denselfden savonts namen stats soldaten wederom een mijne of hol van die van buijten, daer zijder 2 of 3 in deurstaecken, die haer te weer stelden ende dander liepen wech. Die van der stadt gingen niet vrij.

⁺Parentesis. Omtrent dees tijt heeft die stat wederom gelt geslagen van 20 ende 10 stuvers stuck, maer zij hadden haer gewichte niet, want de stucken van 20 stuvers deden maer 10 stuvers ende de 10 stuvers deden maer 5 stuvers ende oock zijnder stucken geslagen van 40 stuvers, die waren goet.

Wonder. Omtrent dese tijt isser een jonck kint ghevonden als alle man wel beckent is, dat verdaen scheen te weesen thuscken Sperwouwer ende Scalwijckerpoort in een van des stats privaten gevonden van arremoet ende benautheijt, doot.

+ folio 71

[14 Juni 1573]

Den 14e op desen dach hebben eenighe van des stats zoldaten zoewel Nederlanders als andere uuijt haers zelffs voornemen bestaen, sommige burgershuijsen te besoucken om eenighe buijt te vinden, onder welcke dexel zij veel goede burgers berooft ende gans geplondert hebben, want op een plaetze vonden zij over die xx stucken gerockt vleijs, verburgen leggende, op een ander plaetze zeeckere zijde speckxs, in die Houtstraete tot een bossemaecker. Noch int Soetemelck wijtebroetstraecken in een stallagie begraven, zeeckere getal van ornamenten ende andere geestelicke goeden (ende onse vicarius, Hieronijmus²⁹⁵ genaempt, pater van S. Catherinen worden op desen dach alle zijn boecken gestroijt ende was in groote benautheijt) mitsgaeders veel broots, dat men in hoecken verburgen gevonden hebben ende meest al doer die outheijt verdorven was met⁺noch veel meer andere goeden. Twelck die soudaten alle nae haeren appetijt tot prijs gemaeckt ende benijt ende gedeelt hebben ende daer was groote commotie onder die soudaten.

Dit verhoorende mer andere soldaten, die doen op haere wachten waeren, begonnen op desen wederom op een niew, naedat het haer goet dochte ende int hooft quam, lijepen als raesende honden plonderen. Als dit aen die ooren van de burgemeesters gecomen is, terstont met alle die hopluijden ende capiteijnen te raede gegaen ende daerine bij ordine voersien gehadt, anders tzoude tot een quaet eijnde gedijt hebben.

Omtrent dese tijt is die burgers georloft, om haer te verweren tegens die daghelickse rooven ende pilgerden der soldaten, waerom die gebuijren op sommighe plaetsen, daer die soldaten meenden te roven, als in die Cleijne Houtstraet, in die Camp ende op ander plecken, het becken gecloopt heb-

295 Mr. Hieronimus Verlenius.

+ folio 71v.

[p. 93]

ben, om malcander bij te staen. Hier laet ic staen, hoe die goede vrouwen met haer spinrockens in de weer zijn geweest, want als zij beghinnen, zij en rusten niet.

[15 Juni 1573]

Den 15e hebben die van buijten rontom geereet gestaen om te stormen, zoe ant Holt of Bosch, tOverveen, met 12 faendelen, in die groote schans ende op die Cruijswech, waerop zij menden te stormen, tsavons te zes uren. Zij lieten stadtswallen springen. Daer bleef maer een soudat, die en hadde geen passemegi geleert, 2 of 3 gequest, maer tscheen mer quats onder haer volck te doen, want die mijne of hol bersten achteruuijt. Daer quamen 20 of 30 veertien dick op des stats wal loopen, mar zij cregen⁺slagen bij hoopen, want die voorsten al met haer boeckelaers al op waren, maer zij mosten al te rugge keeren, want des stats soldaten gereet stonden, om den storm te verwachten.

Die clocke ende tromelen slogen alarm ende riepen an bolwerck, heer, heer, val an, val an.

Na middach worde een van onze grasmeijers becropen ende gevangen genomen buijten Sparwouwerpoort.

+ folio 72

[16 Juni 1573]

Wonder. Den 16 dach zijnder twee soldaten, die daechs te vooren besprongen waren, uutgedelven noch levendich zijnde smorgens te 11 uren ende zij costen wel gaen, maer storven van dorst; in dit voergaende romoer ghinck die clock allarim. Op denselfden isser een duijve ingecomen, die scheen van die Spangers handen te comen.

Den 8^en duijve. Op denselven isser weder een vliegende duvel ingecomen, wat stercker als oijt te voeren. Welcke inhilde (soe men seijde), dat die Prins van Orangen gescreven hadden als dat men nae die Cruijspoort allarm slaen souden ende haer keer neemende souden ende dat hij het Spaentse leeger tot Hijlegom opgeslagen hebbende, aldaer met victalie ende met cruijt, van als genoch, tegen comen soude, etc.

Voerts zoe hebben zij van buijten weder een stormhuijscken of kijckhuijscken bij een van haer vier masten, staende op die cat, met een vijsel omhooch gestelt, daer een man uut ende in omhooch climmen mochte oft ten minsten 2 of 3 personen in staen. Op den avont werder uut staet 5 of 6 reijsen nae ghescooten, maer en haelden geen eer van schieten.

[17 Juni 1573]

⁺Den 17e snachs is Seraes met mons^r Dothijn gouverneur van Vlissingen met 5 faendelen soldaten geconvoieert nae die Fuuijcke ende is met een cleijn scuijtgen nae des Prinche sceepen getrocken, met een corff met duijven, nae die Meer ende is behouden ooverghecomen ende alle die schutten quamen ongheschent wederom, behalven Gerrit Pietersz. schuijt-

+ folio 72v

[p. 94]

voerer, die mede een van die planckenleggers²⁹⁶ was, ghescooten zijn lefter been boven an tween met een musquet, int wederkeeren, soedat men hem op een ladder mosten in die stat brengen ende sterff corts daernae.

296 Voor het snel verplaatsen van troepen waren over de vele sloten rondom Haarlem bruggen nodig.

[18 Juni 1573]

Den 9^e duijfcken. Den 18e smorgens omtrent achten een duuvelcken ingecregen van Saras²⁹⁷ uut die oude Weteringhe, daer sij smorgens te 4 uuren gecomen zijn ende te vijf uren een brieff gescreven, inhoudende, dat die Prins van Orangen zijn Ex^e tot Leijden was, daer zij binnen 2 uren hoepten te zijn bij hem ende alle saecken opt vorderlixste ende orbarlixste hopende voor te drijven; ende alle sacken nae sij hoorden wel ghingen²⁹⁸.

Op desen dach heeft men noch een wal van St. Margriete tot St. Janspoort toe begonnen te maecken, ende alle die burgeren met die soldaten ende ock vrouwen ende kinderen, zoewel schoolieren als anderen, wij boven die seven jaren out waren, ghedwongen elcxs in persone 2 uren aert te dragen ofte delven met den scuppe, ofte minste elck drie mandeckens, denwelcken voleijnt is.

⁺Armoede bijt ons, pover smijt ons, weelden en vroechden gaen van ons loopen.

Op dees tijt heeft men koehuijden beghonnen thaer aff te broeijen, om te eeten ende paerden te slaen voer den eersten instancie.

297 = Seraes.

298 Volgens Stuver en Cornelis Bartholomeusz. bracht de duif het bericht, dat Batenburg in de omgeving van Amsterdam zou liggen.

+ folio 73

[19 Juni 1573]

Den 10^e duijve. Den 19e isser weder een vliegende duvel ingecomen met een brieff; men heeft secreet gehouden²⁹⁹.

Smiddachs worden metter stats clocke affgelesen, datter zeeckere vroupersonen tweemael daechs souden zijtten voer den hal of Vleijshuijs mette affallen van de beesten ende die koeijhuijden, al toegemaeckt te vercoopen. Daeromme een igelijck belast worden van deselve marcelen maer eens daechs te mogen haelen of coopen ende nijemant uuijt te senden.

Den 20e desen voorleeden nacht zijn alle die burgers omtrent 3 uuren opgecloopt, ende elcxs op haer houfslach belast te gaen, want men meijnden, dat die van buijten stormen zouden willen. Zij maeckten reschapt; daer en quam niet af.

299 Inhoud van de brief wel bij Sterlincx en Cornelis Bartholomeusz.: De Prins was verwonderd, dat hij in lange tijd geen brieven uit de stad had ontvangen.

[p. 95]

[21 Juni 1573]

Honger ende armoede, etc.

⁺Op desen dach worden int convent van St. Katherijne 4 of 5 paerden ghesleegen, diewelcke ghesouten die knechten gegeven worden.

Den 21e desen voorleeden nacht meenden die uuijt de Fuijcke quamen die scansse Rustenburch te overvallen, maer die van binnen dat gewaer wordende, hebben hun zeer vromelicken te rugge gedreven.

+ folio 73v.

[22 Juni 1573]

Den 22e isser een bevelhebber³⁰⁰ uut den Holt gecomen ende heeft begeert, dat men hem ten antworde wilde staen ende is alsoe ghesciet. Hij begerden zijn huijsvrouwe te hebben, die in stat gevangen was; het worden hem geweijgert.

300 Een hoofdman van Huprecht van Eberstein (volgens Kunigshoffenn).

[23 Juni 1573]

Den 23e heeft die edele ende wolgeboren graeff Otto van Eberstein begeert an der muijren met die Duijtsen natie te sprecken, maer is opgeset tot sanderdaechs.

[24 Juni 1573]

⁺Den 11^e duijve. Den 24e isser een vliegende duuijvelcken met twee brieven ingecomen ende die Prince souden den stat te ontsetten comen; anders heeft men de burgers niet te kennen gegeven, nae min dunck het verlange van de galgae.

Na middaech hebben die Spangerts buijten Spernowerpoort vijff paerden met verrasschen gehaelt uuijt die velde.

⁺Op desen dach is S.F.G.³⁰¹ omtrent 10 uren bescheijden ende en is niet gecomen, maer heefter gheschict drie hoptluijden, die met die Duijtse van der stat sprecken souden, maer zijn wer afgeweesen.

Op dees tijt heeft men beghonnen hennipkoecken te eeten in de plaeteze vandet broot, ja, och lacij, die arme menschen aeten borstel ende draff. Men droncken het bier van die moltdoppen ende mochtens van alles qualick genoch om gelt crijgen te coop tot versadinghe des lichaens.

+ Jan Baptista geboorte

+ folio 74

301 Sijne Furstliche Genade.

[25 Juni 1573]

Den 25 savonts omtrent sessen, Claes Cop³⁰² of Wist genaempt, staende op zijn schiltwacht bij sinte Margrieten opt blookhuijs, van die van buijten met een ruer of een groot loot een haegel in sijn scholder gescooten, daer hij sanderen daechs an storff. Snachs hieran hebben statsvolck met vier een mast willen ontsteecken om an brant te hebben, dien die van buijten ten halfwegen in stats vesten gestelt hadden, om een stormhuijscken of kijchuijscken daeran op te rechten, twelck met branden niet en luckten, om den steercken westenwint. Ock hadt stats volck een haeck gemaeckt, om mede om te haelen, mer ten geluckten ock niet, ende die haec brack stucken ende will in die vesten, ende die van buijten schooten in den nacht dapper met haer eenoochde cijclopen.

302 Zie ook blz. 63.

[p. 96]

[26 Juni 1573]

⁺Den 26e isser een Wael uut de Fuuijck droncken sijnde tot Rustenburch over comen loopen, ende is in stat ghebrocht, ende vastgeset tot een wijle toe³⁰³.

Op desen dach worden elck persoen een vijffden deel van een moutenkoeck daechs uuijtgedeelt; sommighe en cregen niet met allen. Daer worden deesen dach sesthien paerden gheslagen ende noch worden elck werachtich man een pont paerdevleijs, ende die vrouwen een half pont uuijtgedeelt. Groote bijtere armoede.

+ folio 74v.

303 De Waal vertelde, dat de Spanjaarden minder talrijk waren dan men in de stad dacht. Er was gebrek aan voedsel en vrees voor de komst van de Prins (Corn. Bartholomeusz.).

[27 Juni 1573]

Den 27 snachs hieran omtrent 12 uren zijn stats soldaten met witte hemden buijten Scalckwijckerpoort in de scans van Rustenburch getrocken, meenende, dat des Prinche sceepen den Fuijck bestoockt souden hebben, om alsoe met gelijcken macht den schans van den Fuijcke te bestormen, om dan aldaer victalie in te crijgen. Maer die sceepen niet eens ancomende, zoe zijn die soldaten wederom in stat getrocken³⁰⁴, zeer mistroostich overmits den honger ende den cleijne troost. Want een ijder meuch nu op een dach maer een hantvol moltengort om een deut creech.

Item elck werachtich man een half pont taerwen broodts van die stat uuijtgegeven, met een pont paerdenvleijs, die vrouwen halff zoeveel ende die kinderen een vierendeel, twelck het leeste broot was, dat die burgemeesters uuijtgaven ende zoe dat nu alle het cooren ende mout gans op was.

304 5 à 600 mannen gingen naar de Fuik. De schepen kwamen pas toen men alweer in de stad terug was en toen men daarop opnieuw aanviel, voeren de schepen weer weg (Corn. Bartholomeusz.).

[28 Juni 1573]

⁺Den 28e hebben des stats soldaten weder als vooren geeret geweest met 1200 man starick, om den scans te bestormen, maer die sceepen niet anrechtende, ist weder gelaeten.

Den 12 duijve. Een vliegende post ingecomen, daervan het volck weder wat verquickt, met brieven. Den 29e isser gepubliceert, als dat een ijder burger alle zijn spijs soude toonen voir die gecommitteerde der stat, om alle ghebrecke te scouwen van plonderen der soldaten, die onder decksel van cost te soucken, die luijden haer goeden benamen ende worden noch dapper gesmeeten³⁰⁵.

Op desen dach wordener een burger gevangen, een jonck man, Mr. Andries Sontvius ende sat 2 dagen. Men leijden hem eenige loogenen op van brieven over te werpen van des stats muijren ende als die warreijt boven quam, wor-

+ folio 75

305 Volgens Stuver was er in veel huizen nog wat aanwezig.

[p. 97]

den hij uijt gelaeten. Ock mede groote aermoede tot den 13 dach toe Julij inclusive.

[29 Juni 1573]

⁺Den 29 wasser een groot gekerim onder die burgers ende soldaten, eendeels uijt vrese van verraden te wesen ende eendeels door de groote hongernoodt. Want die burgers en ontsagen haer geen dinck te eeten, die dermen, penssen ende longene van de paerden was die beste cost.

+ Peter ende Pauwels

[30 Juni 1573]

⁺Den 30e isser een vrouwe, genaempt Aefcken, een weduwe, wonende in die Cleijne Houtstraet bij een putte, welcke acht kinderen hadde, een groote honger leede, die haer selfs deur mistroostichet opgehangen soude hebben, tenwaer, dat het belet geworden hadden van die gebuueren. Men gavent te kennen burgemeesters ende capiteijnen, maer zij creeg vier moutenkoecken ende anders geen troost.

Den 13e duijve. Item ien vliegende posten ingecomen, anders niet dan een appelcken om te spelen een uure, naeder die doot.

Als alle onse beesten, koijen, paerden, verckens, somma alst al gegeten was, zoe isser een mager paert ovérgebleven, dat in een kelder stondt, ende hoerden een sleeper toe, genaempt Engel Pietersz. Het was te zeer mager; niettegenstaende, had ment geweeten, het zoude voer ghesprongen hebben met dander paerden, al hadt noch zoe quaet geweest.

In den benauden tijt gegeten tot den huijse van Clement Cornelisz. indt Gulden Vlies³⁰⁶ en hondt van 13 of 14 jaeren, halff blint ende croopel ende het was al goede coost. Ende daer en worden geen quaden beenen in ghevonden, want honger maeckt roe boonen soet, soe men seijt, ende is tot sijnen huijse gegeeten.

⁺Alsulcke aremoet, dat men tverdriet uut den menschen ansichten kenlicken sach ende hadden een ander ghedaente als menschen schijn, also ic dat woort van den prophet Jeremias hier wel scriven mach, aldus: Onse wel is verbrant als een oven, van den aensichte des hongers³⁰⁷.

Int laste van dese maente Junii golde, so men mij seijde, een pot waermoes seven stuivers ende een merritgen cruijsbeijen golde 14 stuivers.

Een backer, genaempt Pieter Volckersz. opt Spaeren wonende, die zijn troch, daer hij zijn broot in backt, ende oock zijn cleet, daer men broot op treet, mackten dat met warrim water laeu ende alsoe doende, vergaerde hij dat broot ende mackten daer broot of koexckenxs, om den honger te stoppen.

Alsoe niet mer sonderlings te eeten en was int laeste, zoe aeten die luijden ende kinderen hennipzaet gheheel droch uijt haer handt. Ende als zij bij die burgers quamen om een alemis te hebben, dan werder gheseijt: wat

+ folio 75v.

306 Herberg op de Grote Markt.

+ folio 76

307 Deze tekst komt volgens Trommius' Concordantie niet in de Bijbel voor.

[p. 98]

wilt ghij met gelt maecken? Zij seijden: wij sullen henniptzaet coopen ende dat eeten, ende den honger sacgser den oogen uuijt. Ende zoe ghingen zij achter die straeten, dat een mensche zijn haerte mocht schooren, die dat allende moste aensijn. God wil alle provincien ende steeden van sulcken arremoet ende elende beschermen, dat wij, och lacij, wel besocht hebben om onse sonden willen.

⁺Item in dese benauden tijdt zijnder twee Nederlanders gewest in die stadt Haerlem, diewelcke malcalderen doot hebben gestecken om een moutencoecke doer den grooten honger.

In desen benauden tijt wasser een veltweijffel van die Duijtse natie, die bij aventuer een hallive groove caes gevonden hadde, zoe heeft hij zijn root of medegesellen mede gedeijlt ende hebben daertoe gegeeten een lever van een paerdt ende schoon water toe gedroncken. Men seijt een out sprecken: honger is een scarrip swaert.

Voer een moutencoeck is betaelt XVI stuivers. Een roggenbroot worden gelooft om X gulden ende noch en cost men voer die prijs niet crijgen.

In dese benautheijt warender, zoe min vertrocken is, burghers van Haerlem, diewelcke begheerden voor elcke muijse, die men hem bracht, een ootgen te betalen ende voor een rat een halif stuver ende daer zijnder veel, die muijsen ghegeeten hebben ende ratten mede.

Omtrent dese tijt die Scootten, leggende binnen het logement van Claes Hals³⁰⁸ brouwer, hebben hem zeer derlicken gequest, alzoe datter hijraen gestorven is ende daerenboven hebben zij zijn huijs zeer schandelick geplondert.

+ folio 76v.

308 Claes Adriaensz. Hals, brouwer, was de schoonvader van de schrijver van het dagboek. Hij was in 1548 vinder en van 1551-1554 deken van de Cluveniersdoelen. De tekst na de eerste alinea van folio 76v is later ingevoegd.

[30 Juni 1573]

⁺Desen voorleeden nacht zijnder zeeckere soudaten totter Waterpoortgen uuijtgelopen, meijnende een schiltwacht oft twee gevangen te crijghen daerdoer zij die ghelegenheijt ende hoope der Spangerden vernomen zouden hebben, maer zij en hebbender gheen coonen ghecrijghen.

Smorgens quam die vaendreger van den graeff van Eversteijn uijten Houdt of bousse aen die Cleijne Houdtpoort, vereijschende nae jemandt van die hopluijden ofte capiteijnen, sulxs, dat Pellicaen ende Cornelis Matheusz.³⁰⁹, capiteijnen van de stadt met denselffden vaendregers vrouw, die in de stadt gevangen was, nae buijten gegaen zijn, omme met hem te sprecken buijten neffens die Cleijne Houdtpoort³¹⁰. Ende nadat zij eenen tijdt met den anderen malcanderen gheredet hadden, zoe zijn sij

+ folio 77

309 Corn. Matheusz. Moutmaker: Zie Dolleman, Schatter, 29.

310 Volgens Sterlincx vond het ochtendlijk gesprek plaats in het Blekerveld buiten de Zijlpoort en het latere tussen de Kleine Houtpoort en de Waterpoort.

[p. 99]

met vrientschappe weder van malcanderen ghescheijden ende malcanderen beloeft, des naemiddachs te vijff uren wederomme te sprecken in presentie van den graeff van Eversteijn ende die burgemesteren.

Omtrent drie uuijren soe isser een Wals jongen uijt den Spaenschen leger gecomen in de stadt van 16 of 17 jaer oudt, diewelcke opt Stadthuijs ghebrocht ende aldaer geexamineert worden.

Nota. Groote aermoede isser ghewest onder alle menschen, zoewel rijck als arm, zoedat men lijnsaetkoeckens, wingersbladeren, jae katten, honden, stijfels cropelgras, kouwen, ouwevaers ghegeeten heeft ende caersmeer met olij, mostaert ende ander cruijt ofte specerie gemeijnt ende also gegeeten.

Die Spangers voerden haer gheschut uuijt den Houdt nae het Spaensche leeger toe. Zij brochtent voor die Cruijspoorte int Noorden.

⁺Den eersten spraeckt. Soe heeft graef Otto eerst gepresenteert, also S.G.³¹¹ een gelidt des Heiligen Roemschen Rijcks was ende oeck mede een Duijtsch ende dat hij van wegen sijnen heeren die saecke annam, dat S.G. zoeveel hem moegelicken waer bij den Hartoch te verbiedden ende te behouden van die Duijtschen ende alle dingen ten besten te helpen, om het onnosel bloet niet zoezeer te storten, dat hij dat gaeren doen wilden.

Daerop die van der stat³¹² antworden, dat zij hem hoechelicken daervoer danckten ende bijsonder, waert saecke, dat men hem gunnen wilden een vrije passagie voer die schepen om het goet met wijff ende kinderen nae haeren heere den Prins van Orangen te mogen passeren, zoe soud men met haer wel handelen. Ende warent ock wel tevreden, dat men dat onnoesel bloet spaeren wilden ende niet zoe zeer vergieten.

Tzavonts omtrent vijff uuijren is den voors. vaendrager weder voort stadt ghecomen, twelck Steenback geadverteert zijnde, heeft zijn provoost bij hem ghesonden. Ende naedat zij wel een ure bij een anderen ghestaen ende van trefelicke zaecken - ons onbeckend - getracteert hadden, soe zijn zij met alle vrientschap van malcanderen ghesceijden ende elcxs weder omme ghekeert, daer zij vandaen gecomen waren. Als nu die burgemeesters ende die ander cappiteijnen, neffens hem zijnde, int stadt gecomen waeren, soe zijn zij terstondt met alle die andere raden, hopluijden ende capiteijnen boven opt Stadthuijs te rade gegaen, suxs datter drie ghecommitteerde desen aenstaende nacht souden reijsen nae den Prins, om hem die gelegentheijt van als te vertoonen. Ende opdat alle dinck souden ghetrouelicken ende sonder naeduncken geschieden, soe isser een van de burgemeesters weghen, een van die Duijtsche vaendelen wegen,

+ folio 77v.

311 Syne Genade.

312 Van Vliet, Steenbach, Rosigny en Pellicaen.

[p. 100]

ende een van de Walsche, Engelsche, etc. capiteijnen wegen toe gecommitteert.

[2 Juli 1573]

⁺Den 2 dach hebben die van buijten zeer vreeselick op den Raevensteijns³¹³ ende St. Katherijnetooren, meenen alsoe an beijde sijden daer an die vesten met schieten ende affwerpinge der mueren te vollen ende daerop te stormen. Want zij op dien dach van smorgens te 4 uren tot zavonts te 10 uren 100 gheschooten hebben, maer niet veel tot haer voerdel bedreven.

Op denselfden isser een swaerte vlagge ten tooren uuijt gesteecken, om die sceepen te adverteeren ende te kennen te geven, als dat die stadt in grooter benautheijt was.

Denselfden dach zijn die van buijten den geheelen dach ghereet geweest om te stormen, maer omtrent 4 uren ettelicke paerden uuijt de Zuijden comende, zijn sij van malcanderen gescheijden ende niet ghedaen.

Spraeck ghehouden. Smiddachs heeft die graef Otto geantwort op die articulen vors., als dat zij niet verhoert en mochte worden, om die te laeten gheschien, ende dattet onmoeghelick waere, daerop te handelen. Hierop gevracht, op wat middelen men dan souden moegen handelen. Hierop heeft hem die Graef metten zijnen beraeden ende geantwoort, S.G. verhoept, dat zij souden moegen vercrijgen, dat die Duijtschen haer passagie hebben souden met haer ondergeweer ende haer doer des Coeninxs leeger geleijt souden gegeven worden tot op den gront der Duijtschen aert. Maer die in Bergen³¹⁴, Henegauwe, gelegen hadden ende ock Coeninx onderdaen waren, op genade ende ongenaede, ja moegelicken⁺meer genaede als ongenade, maer niet versekert. Hierop hebben die van der stadt cort geantwort, dat zij ganselick sloten ende begherden met die Walen ende die burgeren met den anderen te leven ende te sterven, angesien datter anders geen middel te vinden en ware, bedanckende mitsdien S.G. zeer vriedelicken ende ock mede den Hertoch ende bevelden haer Godt almachtich.

Desen voorleden nacht hebben die van binnen een vuijrteijcken ghedaen boven opte Sprowouwerpoort. In den morgenstont is die troch van boven neerghewaijt³¹⁵, die de Spangers desen voorleeden dach in de vest opgerecht hadden.

+ Marie visitaci folio 78

313 De Ravesteinstoren stond halverwege de Kruispoort en de Kraaienestergracht. De toren lag reeds om 10 uur neer. De Catharijnetoren lag bij het Spaarne en werd in de loop van de middag ook omvergeschoten.

314 De Walen hadden bij de capitulatie van Bergen beloofd, niet meer tegen de koning van Spanje te zullen strijden.

+ folio 78v.

315 Er was die dag zware wind.

[p. 101]

[3 Juli 1573]

Den 3e hebben die van buijten heel vreeselicken den je te voeren ghescooten, want zij op deesen dach scooten 1008 scooten.

Op desen dach heeft een igelick moeten aerbeijden aen de nedergheschooten muijren ende wallen, soedat niemant vrij gheweest en is van soldaten oft burgers, rijcken soewel als den armen, jongen ende ouwen, burgemeesters, capiteijnen, niemant uuijtghesondert, zowel nacht als dach.

Smorgens te 9 uuijren deden die graeff van Eversteijn weder bij zijn vaendrager versoucken, oft die overheijt van de stadt gelieffde, desen naemiddach weder met malcanderen te sprecken, diewelcke hem tzelfde weijgerden, dat hun die van binnen wel beclaegen mochten. Daernae heeft denzelven noch tot drie reijsen angesocht, zoe dattet die van binnen ten laesten gheconsenteert hebben, dat zij des naemiddachs comen zouden.

⁺Des naemiddachs omtrent drie uuijren hebben die van der stadt weder spraeck ghehouden. Daer i8 van den heeren ende oversten alsulcke middelen voertgebracht, alsdat die Duijtsche crijsluijden met haer over ende onder geweer passeren souden ende tot meerder verseekinge zoe haddent die heeren in haere macht, daerdoer sij het doen conden ende van sulcke toesegginge versekert wesen.

Hierop hebben die van der stadt begeert, met haeren burgeren haer te beraden ende oeck mede met haeren Duijtschen ende Walen daerof te sprecken ende des morgen haer wederom te antworden. Daerop die Graeff begerden, men souden hem wel bedencken ende hem sonder vertreckt des avonts daerop te antworden. Somma die van der stadt vertoefden tot des anderen dages omtrent 12 uren.

Nota. Sommige graven ende heeren laeten hem duncken, waert dat die van de stadt doen ter tijt dat verdrach angenomen hadden, het souden haer sonder twijfel gehouden geweest hebben. Want Don Frederico des Hertochs zoen met alle zijn heeren haddent al versegelt ende bevesticht, hetwelcke nochtans den Duijtschen hopluijden ende bevelhebbers metten gemenen man niet geopenbaert en worden, want men meenden noch dese nacht ontset te worden.

Op desen nacht te 2 uuijren heeft die clock 2 alarm geslagen, om des willen, dat zij een vlotte in de veste brochten, om daer op te stormen, twelck zij niet sonder groot verlies van volck volbrochte.

+ folio 79

[4 Juli 1573]

⁺Den 4e smorgens hebben die burgemeesters ende capiteijnen voors. wederom spraeck ghehouden, dat die Duijtsen met haer goet, dat zij dragen conden, passeren souden ende het overgeweer leggen laten. Des souden die commissarien haer eerst den eet ofnemen. Daerop die Duijtschen antworden, daer onse overste blijft ende overgeweer, daer gedencken wij

+ folio 79v.

[p. 102]

mede te blijven. Daermede soe scheijden zij van den anderen.

Ende die van buijten hebben doer haer eenoochde ooghe ghescooten 358 scooten. Op desen dach isser een Schoodt overgelopen bij de Spangers.

Den 14den duijve. Op desen dach isser een vliegende duvel³¹⁶ ingecomen te 12 uuijren op den noene ende die van binnen maeckten eenen smoock op Rustenburch.

Daer worden weder een zwarte vlagge boven tot den tooren uuijtgestecken, desgelijxs boven opte Sprowouwerpoort, haren noot daermede die schepen te kennen gevende.

Op desen selfden snachs zijn des stats soldaten in de schans buijten Scalckwijckerpoort getrocken met witte hemden, zeer welgemoet, want die honger eensdeels haer daertoe dwonge, menende, dat die sceepen met haer volck ock angecomen souden hebben, om alsoe met gelijcker macht den schans van de Fuijcke in te nemen ende die stat te ontsetten met victalie, maer daer en is niet afgecomen. In die schans waren 500 Walen ende 300 dubbelt soldeniers, die gereet stonden, om de scheepen te verwachten.

316 De duif bracht het bericht, dat er in de komende nacht een poging zou worden gedaan om de stad te ontzetten.

[5 Juli 1573]

⁺Den 5e omtrent den middach openbaerden hem eenige van den Princensceepen, waerop de stadts soldaten uutgetrocken zijn, om weder met gelijcker macht op de scans van de Fuijck te vallen ende te bestormen. Maer die sceepen hebben niet anders uuijtgerecht dan off zij met stadt ende die soldaten haeren spot gehouden hadden, want destijt des stats soldaten wel tot vier nachten an den anderen met witte hembden geeret buijten de Scalckwijcker poort in de schanssen waren.

Den lesten scooten op Haelmeer. Op desen dach schooten zij die leeste mael op die stadt van Haerlem 8 scooten.

Op desen dach heeft Jacob Steenbach die capiteijn van den Schotten een schoonen grooten dogge gheschoncken, daermede hij zijn Schotten dien dach ghespijest heeft, want daer en was niet veel meer.

Omtrent den middach heeft den clock alarm gheslagen, want die van buijten ant blockhuijs wat anrechten wilden. Daer en quam niet van.

Die Spangers voorden zeeckere groote stucken geschudts nae die Zuijden toe int Bousse.

+ folio 80

[6 Juli 1573]

Den 6e desen voorleeden nacht souden daer weder zeeckere posten uuijtgeloopen hebben nae die scheepen, maer doerdien dat die wech onveijlich was, zijn zij wederomme gecomen.

Desen dach hebben die soudaten van binnen zes paerden van de Spangerden⁺gerooft ende ingebrocht, geslagen ende terstont gegeten. Isser

+ folio 80v.

[p. 103]

groot roumor in stat geweest van honger, want den een den ander het vleijs in het vleijschuijs genoomen heeft.

Op denselfden dach hebben des stats volck een witte vaendel of wimpel van 40 ellen lanc ter tooren uijtgehangen.

Op desen dach heeft Jacob Loevenss. voor een koeijenleever gegeven een Borgonsche daelder van 32 stuivers, en halve hondt voor drie realen 11½ stuivers ende mosten daer noch omme bidden of te bijnae om vichten.

Somma om den honger te stoppen van alle gerande groene cruijden, die men aen die vesten ofte wallen hebben conen crijghen, heeft men waermoes af gemaeckt.

Omtrent dese tijt in die aermoede mocht men dat woort wel ghebruijcken ende scriven: Argentum in diebus illis pro nihilo reputabatur³¹⁷, dat is: Gelt als dreck. Die luijden hadden gelt ende en costen daer geen broot om coopen of crijghen, zoe was gelt niet meer als dreck ende geen waer. Snachs daeran hebben des stats soldaten Nicolaes Borritsz.³¹⁸, een van de 7 capiteijnen, met noch ettelicke anderen nae die sceepen geconvoiert dicht an die Fuijck ende behouden overgecomen aen het teijcken, dat zij deden smorgens in den dagereijt.

317 Letterlijk: Geld werd in die dagen niets waardig geacht.

318 Claes Jansz. Borrits, in 1568 en 1570 vinder van de Oude Schuts. Hij was in december 1572 tot vroedschap benoemd.

[7 Juli 1573]

⁺Den 15 duijve. Den 7e naedat men sach als datter geen ontset noch troost en quam, soe es geordineert, als dat men snachs den stadt verlaeten souden. Waerop alles hopmanschapen ontbooden zijn op den Doelen ende voor oogen ghehouden, als dat zij ladderen ende deelen dragen souden, om over die slooten te mogen gaen, want men Scalwijckerpoort uijtgaen souden, nae die sceepen. Maer tzavonts te zes uuren isser een vliegende post met een brief ingecomen, waerdoor den burgeren ende soldaten noch bevolen is te bliven. Want een ijghelick hem al ghereedt ghemackt hadden tegens die aenstaende nacht alle gelijckelicken uuijt die stadt te trecken, exeptis quibusdam³¹⁹.

Groot wonder. Want alle die burgers alle haere clederen, linnen ende wollen ende voorts alle andere moebelen ende huijsraden, ontsluijtende haere slooten voor een igelick, zoewel zoudaten als burgers, omme haer gadinge daeruijt te nemen. Ende zoe wije zulxs niet willich en wilden doen, die hebbent die soudaten met ghewelt benomen, zeggende: tis beter, dat wijt van u nemen dan die Spangers, als zij innecomen, waerdoer

+ folio 81

319 Met uitzondering van enkelen.

[p. 104]

veel cramers, zijden ende wollen lackenvercooper gans door verdurven zijn. Die Lombaert is op desen dach ock alle zijne goet, zoewel zijn eijgen als oock tghene daernaest een jaer ofte twee versedt is gheweest, gans benomen, vernielt ende te gronde bedorven, welck bedracht over die dertichduijsent gulden - zoe men seijden - voorseecker.

⁺Noch is alle het gescut opt Sparen ghebracht, om als men uuijter stadt zouden sceijden, dat men datzelfde int water soude werpen. Ende is noch gepubliceert, dat men alle scuppen, spaeden op Stathuijs soudt brengen, om, als men int vluchten waren, te besigen. Noch zoe hebben die heeren ende capiteijnen alle die bruggen over tSparen leggende opgetrocken ende den Visbrug met den Langge brugge, want die op die manier niet gemaeckt waren, affgebrocken ende die plancken afghenomen, om niet vervolcht te werden.

Ende die schepen allegader an dander sijde over tSparen gebracht, waraff sommige gesoncken ende in de gront geboort zijn, onder welcke ock vijff sceepen met grof sout, twelck te beclagen was. Maer als die Spangers in stadt quamen naderhandt, worden dese sceepen met sout terstondt uuijtghehaelt.

+ folio 81v.

[8 Juli 1573]

Den 8e smorgens lieten burgemeesters mette stadtstrommelen omslaen, dat zoe wie eenige goeden uuijt die Lombaert ende uuijt andere voors. cramershuijsen genomen hadden, dat ze diezelve voor soenneschijn wederomme souden brengen op lijffstraffe, adverterende een igelijck dat men hiernae scarp ondersouck doen sal.

Ock mede, dat men desen dach Goodt almachtich bidden souden, opdat des Princen aenslagen geluckelicken souden moegen voortgaen.

Op desen dach was een igelick weder wat ghemoet, verhopende opte aenstaende verlossinge, daer een ijgelick doen noch op betrouden. Ter selfder tijt worden alle die brandtladders aen de Schalwijckerpoort gebrocht, omme alldaer gereedt te staen tegens dat men se van noeden souden hebben.

⁺Den 16^e duijve. Tzavonts omtrent zes uuijren isser een vliegende duvel ingecomen met een brief in de stadt, inhoudende, dat den Prins desen aenstaende nacht comen soude, omme de stat met victalie ontset te doen, midts dat die van binnen hem daer tegens gereedt maecken zouden. Sulcxs dat alle die burgers ende soldaten desen nacht aen de wallen waecken mosten in de plaetze van de zoudaten, die alle den nacht in den Raemen - tot 2000 toe - in ordinantie gereedt gestaen hebben, verwachtende nae des Prinsen vuijrteijcken. Want in die Ramen voors. was een gat gemackt door die vesten, om over een vloot te gaen nae den Houdt, maer geen gewacht off rummour hoorende ist weder gefaelt.

Op den 8e dach voors. hebben die knechten om een hont ende een honts-

+ folio 82

[p. 105]

lever ende ock om een neest vol jonger katten melckander gheslagen, want een ijgelijck daer geeren wat af hebben wilde.

Op denselfden snachs zijnder ock enijge van de Princesceepen voir de Fuijck gecomen ende hebben vreeselick ghescooten, maer ander niet bedreven.

Nota. Op dese tijt heeft die aermoede zo groot geweest, datter volck meer dan een van honger gestorven zijn, ja aen taefel sittende ende eetende hennipkoeck villen onder die taefel voor doot.

Men heeft twee vlaggen op Sparwouwerpoort gesteecken ende een vierteijcken uuijter tooren.

[9 Juli 1573]

⁺Den 9e snachs voorleeden omtrent twaleff uijren hebben die Geusescheepen ende galeijen zeer geweldelicken tegens haer vianden omtrent die Fuijck gheschooten, twelck die van binnen te meerder ende verseckerder op het voors. ontset oorsaecke gegheven heeft te hoopen. Niettegenstaende die van binnen al gereedt staende ende verwachten met acht vaendelen Walen ende Steenback met hondert dubbelt solders die toecoomste voors., maer daer en is sonderlingxs geen ghewacht gehoort, noch vierteijcken gesien, waeromme die soldaten weder zeer droevich van malcanderen ghescheijden zijn.

Batenburch operste veldtheer van den Prins van Orangien wort voer Haelmeer met die van Delft gheslagen. Op denselfden snachs was den Prinsen regiment, die de stadt quamen te ontsetten al heel dicht bij de stadt, jae enijghe waeren al in den Houdt of busch, daer den graef van Eversteijn regiment lach. Maer overmits, dat die Spaensche ruijters bij het Droncken huijsgen³²⁰ al gheredt stonden, zoe en hebben des Prinsen volck haer teijcken, zoe zij de stadt gescreven hadden, niet mogen volbrengen. Want het was geseijt, dat zij het Droncken huijsgen voors. aen brandt ghesteecken souden hebben, waerop die van der stadt letten ende passen souden, omme dan uuijt te vallen, twelck niet gedaen en is. Waerdoer des Prinsen volck den nederlaech gecregen ende haer meeste volck verlooren hebben, soedat die heer van Batenburch³²¹ daermede gheslegen ende doot gebleven is met veel meer andere burgers van Haerlem als Dirrick Themesen van die 7 capiteijnen van der stadt, Nicolaes Borritsz. van die 7 capiteijnen van der stadt, Adriaen Gerritsz. Janeeffz.³²² lutenant, Willem Aeriaensz. moutmaecker³²³, Gerrit Verlaen Claes Verlae-

+ folio 82v.

320 Ongeveer op de plaats van Eindenhout.

321 De aanvoerder Batenburg zou volgens sommigen tijdens het gevecht dronken zijn geweest (Corn. Bartholomeusz.).

322 Adriaan Gerritsz. was in 1555 en 1556 vinder van de Cloveniersdoelen.

323 Willem Aeriaensz. Moutmaker zou volgens andere gegevens in 1587 kapitein van de krijgsraad zijn geworden.

[p. 106]

nenzoen, die secretarius was van der stadt, ende van Delft, die uijt lieffden mede getrocken waren, om die stadt te ontsetten, ende ock mede uut ander steden³²⁴.

⁺Op desen dach een hont als een calf in dat Vleischuijs geslagen en voor twee daelders vercocht. Ic hebbe gesprocken, die se selven gecocht hebben ende ghegeeten, notable personen.

Den 17 duijve. Tzavonts omtrent zeven uuijren isser weder een duijve met een brief ingecomen, inhoudende dat zij haer gereedt maecken souden, omme desen aenstaenden nacht uuijt der (stat) te trecken, want die Geuschescheepen op haer wachten souden, sulcxs dat een ijgelick geadverteert worden, hem tegens den nacht ghereet te vinden bij de Schalckwijckerpoort. Als hem een ijgelick aen de voors. poorte ghereedt gheschijckt heeft, zoe hebben die vrouwen mette menichte van de kinderen sulcken gedrangh ende ghekerim gemaeckt, dat die burgemeesters ende capiteijnen goet goedocht hebben tot zanderdachts. Want corts daernae is een man, genampt Hans Erijchoeren, een Duijts, met een brief uut het bosch, die zij smorgens uutgesonden hadden, in stadt gecomen savonts thuschen 9 ende 10 uren.

Den 10e des naemiddachs worden een ijgelick weder geordineert ende geadverteert, omme den aenstaende nacht uijt der stadt te trecken, soe datter 600 starcke burgers gheordineert waren, omme bruggen ende andere gereeschap te draghen, over die wateringen te mogen comen. Alle die knechten vergaederden onder haere vandelen, die schutters van der stadt alle opt Croft, ende haer vrouwen ende kinderen opt Hooft of tSparen an het water ende alle die andere homanschapen, zoe mannen, vrouwen als ock kinderen, elcxs op haer bescheijden plaetze. Als nu een igelick gereedt stonden ende alle dingen in goeder ordinantie³²⁵ gestelt⁺waren, soe isser een Wale uijt die stadt over bij die Spangers gaen loopen, waerdoor den aenslach gans mede belet is geweest.

Daernae in den avonstont isser weder een met brieven uut den bousch gecomen an die burgemeesters ende capiteijnen.

324 Naamlijst van de burgers uit Delft die gesneuveld zijn afgedrukt o.a. bij Bor, I, 439; de burgers uit Gouda die aan het ontzet meededen zijn te vinden tegenover p. 1006. Ook burgers uit Rotterdam, Den Briel en andere steden deden aan de ontzetpoging mee. Zie Hooft, 322.

+ folio 83

325 Voorop zouden gaan 7 vendels haakschutten, gevolgd door de Raad, schutters en burgers, met hun vrouwen en kinderen, terwijl 9 andere vendels de stoet zouden sluiten (Corn. Bartholomeusz.).

+ folio 83v.

[10 Juli 1573]

Op den 10 dach voors. hebben die Spangers 19 vaedelen, die zij den Prince van Orangen affgeslagen hadden, op toude blockhuijs gestelt tot victorie ende des stats soldaten hebben alle die burgershuijsen geplondert

[p. 107]

ende beroeft ende liepen als verslagen ende vervoeste menschen.

Op desen dach hebben die van der stadt twee vandelen op die Sperwouwerpoort gestelt, om die aermoet te kennen te geven ende tsavonts so hebben die van der stadt wederom ghereedtschap gemackt, om te vertrecken, etc.

[11 Juli 1573]

Den 11 dach hebben die burgemeesters ende capiteijnen der stadt wederomme antwort op den voirgaende brief³²⁶ ghesonden, hem biddende, dat S.G. met andere heeren ende hopluijden haers des ontschuldichs bloet ontfarmen wilden ende Don Frederico daervoer bidden. Want zij nu wel vernamen, dat des Princen ontsettinge niet voert en gingen ende al waert, dat die mannen haer voerdeel sochten, soe souden toch die ontschuldige vrouwen ende kinderen in lasten blijven. Daerop die graeff van Eversteijn met andere heeren Don Frederigo baden dan en conden niet anders verwerven als hen in S.F.G. handen op te geven op genade ende ongenade. S.F.G. wouden handelen als een welberoemde Christelick vorst ende niet als een ontchristen, ende wáert, dat men betrouwen wilden, soe soude hij meer genade dan ongenade tonen, zoewel Duijtsen, Waelen als burgeren.⁺Hierop zouden zij haer wel bedencken ende des genaden niet verachten, angesien zij die kercken, cloosteren geplundert, beroeft ende gedestrueert hadden ende die Walen, die in Bergen gelegen hadden ende daer den eedt gedaen hadden ende die niet ghehouden. Op denselfden zijn die Waelen tzavonts te 9 uren versamelt om uijt te trecken sonder weet der Duijtschen, burgeren ende Schotten, maer tis belet ende zij zijn in stat gebleven. Want tevoeren hadden zij die stadtstrommelen laeten slaen, dat alle die burgers met haer geweer an die vesten gaen souden ende zij souden als boven gescreven, gaen loopen ende doergheslagen hebben³²⁷.

Nota. Op denselfden dach hebben die Waelen Mr. Quierijn zijn dochter, Marijtgen³²⁸ genaempt ende noch een kosters van de Groote kerck zijn huijsvrouw doer groote wreetheijt dootgheslagen. Maritgen worden met een steen op het slaept van der oor doodtgeworpen van haer eijgen soudat.

326 Deze brief komt niet in de tekst voor. Volgens Corn. Bartholomeusz. ging de vorige dag het gerucht dat er een brief van de graaf van Ebersteijn was binnengekomen.

+ folio 84

327 Volgens Corn. Bartholomeusz. gingen de Walen wel uit de stad, maar keerden zij weldra terug omdat er geen brugleggers waren.

328 Waardoor de derde uit één gezin vermoord werd.

[12 Juli 1573]

Den 12e isser groote commotie onder die soldaten geweest, zoedat den een dit ende den ander dat wilden, want den een uut wilden ende dander

[p. 108]

met accoort, want zij wouden met fortse trecken, maer es in rust geraeckt³²⁹.

Item tzavonts waren die zoudaten gaen loopen, zoe datter niet een mensch of wacht an die muijren ofte vesten en waren.

⁺Op desen dach 12 hebben die van binnen die voors. boode ofte Duijtsche soudaet over ende werover ghesonden met brieven, sulxs dat hij thuschen tween die botschappen overgedragen heeft, zoe bij ghescriefte als ock met den mont.

Inhoudt des briefs. Welgeboren, edele, verste, manhaftige, genadige heeren. U.G. sullen sonder twijfel dat Chrijstelicke vrome bloet benauinge ontfarmen ende wij redelicke Duijtschen bidden U.G., die wille ons bescutten ende beschermen, dat wij in die handen der Spangerden niet en comen oft geracken. Zoe ons dan enich burger oft burgerskint, die minsten met den meesten, beschuldicht heeft, zoe gebieden wij ons daerom te lijden, zoe dat behoert, daer wij onrecht in hebben. Ende twijfelen niet U.G. sal ons bij U.G. vorsten ende heeren genadelicken onthouden ende ons leven behoeden, hetwelck wij weder verdienen willen met ons arm lijf ende leven, daer wij conen ende mogen ende U.G. sal men daervan ewich loven ende prijsen. Bidden U.G. daerom, ghij willen ons een genadich antwoort verlienen.

Datum Haerlem den 12 Julij anno 1573

U.G. onderdanige Jacob Steenbach
Christoffel Vader
Mauritius Scram

Den edelen welgeboren eversten heeren, heer Otto, graef van Ebersteijn, heer Gregorius van Frondtsberch ende heer Nicolaus van Bolwijler, beijde vrie heeren, des Co^e. M^t. in Spangen Duijtsche overste, gans dienstleijcken.

⁺Antwort op den brief voors. den 12 dach naemiddach ontfangen met den boode voors. Hans Eijchoeren: Wij hebben die voors. articulen vervolcht, als dat ons Don Frederico op genade ende ongenade opnemen wilden burgeren, kinderen, vrouwen, Duijtschen, Walen, Engelsen. Ende wij zouden dat doen, S.F.G. souden mer genaede dan ongenade tonen.

Die Waelen, dese antwoort niet behaegende, zijn in stadt gegaen ende hebben die heeren van der stadt buten die Zijlpoort geslooten. Want

329 's Morgens ging weer iedereen naar de Schalkwijkerpoort, waar zich droevige taferelen afspeelden, zonder dat er van het uittrekken iets terecht kwam (Corn. Bartholomeusz.).

+ folio 84v.

+ folio 85

[p. 109]

Steenback, Christofel Vader, Rosenij ende noch 2 burgemeesters met meer anderen, die uuijtgegaen waren, om met accorden den stadt over te geven³³⁰. Zoe zijn die burgers, Schooten, Engelsen, zijn na die poort gegaen ende hebben met gemoede dieselfde ingelaten, nadat zij wel een ure gestaen hadden voor die voors. poorte. Als zij nu ingecomen waren, zoe hebben zij den soldaten ende burgers goeden moet angesprocken ende dat een ijder wel tevrede souden wesen, want alle ding tot een goet eijndt comen soude, ende dat Don Frederigo den burgeren meer goets soude doen, dat men op hem betrouwden.

Op desen dach roefden die soldaten binnen der stadt weder die burgers ende inwoenders, sulxs dat het ghewelt te groot waer te vollen te bescrijven. Daer zijn op desen dach twee vrouwen om een stuck eetens wille vermoort ofte dootgesleegen, also der geseijt worden.

⁺Op desen dach hebben die van binnen een witte vlagge boven uuijt de tooren doen hangen, om van die scheepen ontset te crijgen.

Op desen dach is die honger in de stadt zoe groot geweest, dat die burgers nau langer op haer benen gaen en conden. In dese benautheijt isser in min vaders huijse Jan Janss. Verwer gegeeten op een dach zonder broot an paerdevleijs somma om vijffaliffige gulden, ende daertoe claer water gedroncken ende noch hadden wij niet ghenoch. Danck God, wij en hadden het quaesten niet.

330 Het verdrag stond Rosigny niet aan, waarom hij in de stad terugkeerde. Zijn soldaten trokken vervolgens de valbrug op en bezetten de poort (Hs. 4).

+ folio 85v.

[13 Juli 1573]

1573 incernatie
Haerlemos cives portas aperire coegit
Acrior esuries his canis esca fuit³³¹.

Die stadt Haerlem is in handen van de Co. Mt. overgegaen in genaden ende ongenaden.

⁺Op den 13 Julij, welck was S. Margreta, op een Mannendach, smorgens heeft omtrent acht uren, een Fransois capiteijn, genaempt mons^r. Bordet, dewelcke binnen Bergen in Henegouwe met graeff Lodewijck gelegen hadden, hem selven laeten doerschieten van zijn eijgen lijfcknecht, dien hij daertoe ghebeden heeft seggende: et toy, mon amy, qui m'ave faict plusieurs services, faictes moy ast heure la derniere, me donnant un coup

331 Een te scherpe honger dwong de Haarlemse burgers de poorten te openen; dezen hadden het voedsel van een hond.

+ Margritta

[p. 110]

d'harquebouze, dat is te seggen: Nu wel min vrient, gemerct ghij mij vele dienste gedaen hebt, wilt mij doch nu de leste doen ende neemt dit roer ende doorschietet mij, hetwelcke de knecht, nae lange weijgheren, volbracht heeft. Die oorsaecke waeromme dat dit feijt geschiede was omdat hij tjaers daertevoren met meer andere beloeft ende ghesworen hadde tegens de Co^e M^t niet meer te dienen, met den welcken hij hem selven condemneerden, willende die Spangers haer genade niet verwachten. Ende naedat Boussu ingecomen was, hem gesien hadden, zoe is hij bij de vesten an die Zijlpoort in een kuijl gesteecken ende begraven.

⁺Smorgens omtrent IX uuijren zijn die burgemeesters, capiteijnen ende hopluijden weder die Zijlpoort uuijtgegaen, om tvoorgaende accoort te confirmeeren. Ock mede zijnder van de burgers wegen, om voor hemluijden alleen te bidden, geordineert ende uijtgegeven de E. heeren Mr. Jeronimus Verlenius, licentiaet, vicarius, pater van St. Katherijnen convent;

Mr. Reiger Roethooft, notarius, prister;

Mr. Jan van Zuijren, oudt burgemeester
die welcke tstaende beleg al indt secreet hem onthouden ende groote perijculen in waer genomen hebben.

Op desen dach wast gheheel bestandt thuschen die van binnen der stadt ende die Spangerts ende andere, die buijten in haer schanschen ende opte bressen lagen. Sulxs dat men vrijelicken sonder eenich misdoen boven opte wallen ende streckweringen mochten staen ende met die Spangerts spreecken. Die dus lange onse vianden gheweest hadden, hebben ons nu broot ghegeven ende over die wallen toegeworpen ende ons goeden moet aengesprocken.

Smiddachs omtrent elff uuijren worden alle die schutters opt Stadthuijs ontbooden, alwaer Jan van Duijvenvoordt³³², hun capiteijn, hemluijden voorghehouden heeft, hoe dat die burgemeesters ende capiteijnen genoch met don Frederico geaccordeert waren aengaende het leeven van ons allen te behouden, maer dat hij eijschten in redemptie van alle onse goeden, roerende en onroerende goeden, dien hij die Spangers tot een prijs gegeven⁺hadden. Ende om alle inconvienienten te schonen, die daeruijt souden mogen comen, zoe hebben zij die stadt voir twee hondert veertich duijsent guldens vrij ghecoft ende op twee of drie termijnen te betalen.

Bij gevalle, dat nu die scutters tevreden waeren te betalen alle tgeene bij

+ folio 86

332 Jan van Duvenvoorde was in 1564 schepen en in 1565 en 1566 burgemeester van Haarlem. Hij werd december 1573 tot vroedschap benoemd en was tijdens het beleg kolonel der schutterij. Hij werd na het beleg van het pardon uitgesloten en stierf in gevangenschap. Niet te verwarren met de Jan van Duvenvoorde, die op 18 juli werd terechtgesteld.

+ folio 86v.

[p. 111]

de voors. onse gedeputeerde personen bedandinckt ende geaccordeert zoude worden, soe sullen zij sulxs seggen, ten eijnde men dieselfde naemaels niet beclagen en soude. Waerop een ijgelick andtworden, dat zij tewreden waeren ende consenteerden in als gelijck voors. is.

Ter zelfder tijt is Mr. Philips van der Mathe, oudt burgemeester versalschapt met Don Juliaen de Roemero³³³, grant maiter del campo, alhier binnen Haerlem gecomen, bootschappende den gemeente, dat haer lijff ende goet voor zeecker gegeven was, midts betaelende zeeckere somme als boven gescreven.

Den voors. Don Juliano liet met die stadts clocke publiceeren ende offleesen, dat alle burgers ende ingeseeten tot een teijcken van onderdaencheijt, dien zij haeren Coninck van rechtens wegen schuldich waren, alle haer gheweer metterdaet opt Stadthuijs souden brengen ende dat alle die manspersonen alsdan gaen souden in den convent van de Zijl ende die vrouwen ende kinderen alle in die Groote kerck ende opt kerckhooff, welverstaende dat alle die vrouwen ende kinderen, die vergadert waren⁺opten grooten Baghijnhoff, aldaer zouden mogen blijven. Van ghelijcken mosten ock alle die soudaten³³⁴, die in de stadt waren, haer geweer opt Stadthuijs brengen, alwaer een Wals soudaet, die daer mede zijn gheweer ghebrocht heeft, tvier indt buscruijt met zijn londt gebrocht ende ontsteecken heeft, sulxs dat alle die vlessen ende roers los gheborsten zijn, soedat alt geweer opte zaelecamer gans vernielt ende die glaesen uuijtgevloogen zijn, twelck een groote vreese onder die burgers ghemaeckt heeft, vresende, dattet zeelfde tot laste van de burgers gecomen souden hebben. Maer tis met Godts hulpe ten besten gecomen, datter geen menschen door ghecrenckt zijn.

Als nu alle die burgeren indt convent van de Zijl vergaedert waeren, soe zijn aldaer bij hem gecomen Mr. Philpis van der Mathe, met Mr. Jan van Zuijren, oudt burgemeester, met Mr. Hieronimus Verlenius, licentiaet ende vicarius van den E. here ende vader in Gode, den biscop van Haerlem, Goedefridus a Mirlo den tweeden, met meer andere goede burgeren, die uuijt dier stadt gheweest hadden, diewelcke veel aerbeijts ende getrouwe dienste voor haer medeburgeren ende vrinden gedaen hebben indt tracteren van den accoordt. Ende hebben den burgeren aldaer gebootschapt ende geseijt, dat haer altezamen tleven van Don Frederigo

333 Juliano de Romero (st. 1577) was commandant van een regiment Spanjaarden. Hij logeerde in het Huis ter Cleeff, evenals Don Frederik. Zie Hume, 75-121.

+ folio 87

334 De soldaten moesten zich in de Bakenesserkerk verzamelen. De Schotten en Duitsers bewaarden de wal tot de komst der Spanjaarden en gingen daarna in de kloosters van St. Catherijne en St. Ursula.

[p. 112]

geschoncken was, mitsgaeders ock alle haer goet, midts daervooren betaelende die zomme van tweehondert ende veertich duijsent guldens als boven gescreven. Tzavonts te zeven uuijren of wat laeter worden alle die burgers geboden, elxs naer huijs te gaen, midts dat zij tsmorgens alle⁺weder op diezelfde plaetze souden comen. Ende worden alle die burgers ghedeelt zes ende zes een tarwenbolle van drie groot, die zij met malcanderen deelden. Dit wast eerste broot, dat zij in vijff ofte zes weecken ghegeeten hebben.

Op desen dach zijnder ingecomen nae den noene te 3 uren doer die Zijlpoort 200 Spangerts ende bleven an die poort op dat blockhuijs leggen ende daeromtrent.

Een tbroot gecoocht op dese tijt om VIII stuivers ende een dach of 2 daernae worden sulcken broot om een braspenning gecoocht ende dat al doer den honger, die daer gheleeden was.

+ folio 87v.

[14 Juli 1573]

Den 14 dach smorgens omtrent vijf uuijren vergaderden alle die burgers wederomme indt voors. convent ende bleven daer tot tzavonts te drie uuijren ende die vrouwen ende kinderen waeren in de Groote kerck. Tzavonts quam Don Juliaen de Romero met Mr. Philps voors. indt convent van de Zijl ende boetschapte den burgeren, seggende: gaet nu elcxs naer huijs, u lijff ende goedt is u van Don Frederico gegheven. Wilt u broot voor u vrouwen ende kinderen voortaen eerlicken winnden, met meer andere treffelicke vermaningen.

Don Juliaen gebooden die burgers, waert dat die Spangerts hem eenighe overlast wilden doen, sij soudent hem comen clagen. Hij souden se met justicie straffen.

Hierentuschen worden alle die soudaten, die te vooren in de stadt geleegen hadden, van de Spangerden geplondert, want elck vaendel van de Geusen waeren elxs in een verscheijden convent of clooster vergadert, daerin zij met mennichte van Spantgers beset waeren, alwaer zij besocht⁺ende tot haere hemden ontcleedt zijn. Sulxs datter een groot schadt van gelt ende zilver bij gevonden is, dat zij die burgers ontrooft hadden³³⁵.

Op desen dach trocken die Spangers 14 vaendelen opte wallen ende besetten die wacht ende die Hochduijschen, die dus lange in de stadt gelegen hadden, trocken daeroff nae den clooster toe van S. Ursel.

Op desen dach smorgens is den eersten misse gedaen int clooster van die cellebroeders. Op desen dach is ock een gehangen buijten in de Spaensche schans, geheeten Lumme, een IJer met lang haer, diewelcke het haer niet afsnijden wilden laten, voordat die hertoch van Alva - als hij

+ folio 88

335 Vier burgers gingen naar de Bakenesserkerk, om de Walen te visiteren op gestolen goederen (Corn. Bartholomeusz.).

[p. 113]

seijden - een schandelicke doot gestorven waer ende zijn haer een was in 2 jaer niet ghescooren. Dese hadden justici gedaen over Mr. Lambert, Mr. Quirijn cum sociis ende zoe is hij ghestorven.

Tegens den avont omtrent 6 uuijren quam Don Frederico met die graeff van Bussu in de stat, besagen die wallen ende trocken nae het Sparen terstondt wederomme uuijt.

Op desen dach smorgens te seven uren heeft die clock wederom begonnen te slaen, twelcke in 31 wecken niet ghehoort en was. Het ureslach was: Gaudeamus omnes in domino³³⁶, het halfure: Te Deum laudamus³³⁷ etc.

Op desen avont zijn die capiteijnen ende vaendragers, die daechs te voeren, als zij haer vaendelen presenteerden, gevangen waren, nae het huijs ter Cleeff gegaen.

336 Laten wij ons allen verheugen in den Heer.

337 Wij loven U, o God.

[15 Juli 1573]

⁺Op den 15 dach wasser wederomme groote overvloedicheijt van broet, wijn, vleesch, booter, kaes, etc. ende andere victalien in de stadt, soedat alle de homanschapen, elcke personen, zoe cleijn als groot, een roggenbrootsbol van twee pondt uuijtgedeelt hebben, tstuck voor een stuijver. Die kanne Rinssche wijn costen zes stuijvers, sulxs datter op dien dach om gelt weder ghenoch te coopen was.

Met tromelen omgheslaghen, dat een ijder die groote clooten des gheschuts souden boven³³⁸ brengen.

Des middaechs lieten die schoudt, burgemeesters ende raeden der stadt mette stadtsclocke publiceeren ende offleesen, dat zoe wie eenijge goeden van de burgeren geroeft, gecoft ofte ghebercht hadden, dat dieselfde souden brengen ten huijse van Vincent Jacobz.³³⁹ opte verboerte van lijff ende goet.

Desgelickxs, dat alle burgers, die enich vierckant gelt, twelck binnen Haerlem indt belegge gheslagen was, noch bij hem hadden, dat zij tzelfde mede brengen souden ten huijse van Zijbrandt van Berckenroe tot verlichtigen van de groote schattinge, zoe vooren verhaelt is.

Den eerste justicie. Op desen dach omtrent tuschen 9 ende 10 uren zijnder omtrent driehondert geexecuteert opte Marckte, die meestedeel gerecht ende dandere ghehangen. Die doode lichamen worden in de Doelen ende Raemen gevoert ende aldaer begraven.

Op desen dach worden tot Haerlem alle die clocken gheluijt ende opte Groote kercxstooren gebeijert tot een teijcken van victorie, paeijs ende vrede.

+ folio 88v. Scheijden der Apostolen

338 Op het stadhuis.

339 Vincent Jacobsz. was in 1573/4 korte tijd schout van Haarlem. Zie blz. 150.

[p. 114]

⁺Alle die soetelaers ende vianders, die duus lange die gheheele leger gevictalieert ende gespijst hadden, zijn op dees tijdt elxs met haer waeren meestal in de stadt gecomen, twelck een overwoedicheijt in de stadt maeckten voor die gelt hadden.

Op desen dach worden die Groote kerck weder gereijnicht ende toebereijt, omme die oude catholijcke relijgie te exerceeren; tot dien eijnde werden opt hoochkoer een outaer bij provisie weder ghestelt tot een verbetering. Soe wie eenighe goeden uuijt dezelve kerck tot dees tijdt onder hem te bewaren gehadt hadde, broochten dezelve nu wederomme in de voors. kercke.

Op desen selfden sijen die Catholijcken, die aldoer int leger geweest zijn ende hem aldaer ghehouden, wederom met alle blijschappen in die stadt gecomen bij haer huijsvrouwen ende kinderckens, want zij daer in groote benautheijt ende ongemack gelegen hebben.

+ folio 89

[16 Juli 1573]

Den 16 dach smorgens tuschen tien ende elff uuren worden Wijboudt Ripperda, gouvernoer ende capiteijn van de Prins van Orangen wegen over Haerlem, met zijn luijtenant³⁴⁰ opte Marckt met die swaerdt geexecuteert.

Die predicant van hopman Jacob Steenbach, heer Willem van Lubeeck genaempt - zoe men seijden - worde gehangen.

⁺Een weijnich daernae worden tgheheele vaendel van Ripperdta voors. geexecuteert met swaerde, mitsgaeders ock meest alle. Die rest worden verdroncken in de Haerlemmermeer ende worden an malcanderen gecoppelt. Ende dese executie gheschiede buijten Schalwijckerpoort ende dit ter cause van de beeldestormerie, daer dese voors. Ripperts vaendel die meeste schult in gegeven worden. Zij waren starckt indt getael omtrent vierhondert in als ende daer waeren veel Nederlanders onder als van Amsterdam, Gouda, Schonowen, etc.

Omtrent drie uuren quam Don Frederico de Alvaro etc., verselscapt met den grave van Bussu met meer andere groote personadien in de stat Haerlem, diewelcke, naedat zij die vesper opten grooten Baghijnhove ghehoort hadden, weder uuijt die stadt ghereeden zijn.

340 Lodewijk Hoornmaker.

+ folio 89v.

[17 Juli 1573]

Den 17 op desen dach worden die schattinge onder die burgers vergadert, sulx dat een igelijck overdrachelicken boven zijnen vermogen ghetaxeert ende metten daet gheschadt worden, twelcke zij metterdaet mosten opbrengen ende betalen.

[18 Juli 1573]

Den 18 dach, op desen selfden dach heeft die stadthouder Boussu off doen roepen, dat niemant, wie hij mocht zijn, geestelijck off waerlijck, huijsen off hoven souden een edelman genaemt Adolphus Maliaen.

[p. 115]

Op desen dach zijnder wederomme omtrent driehondert soudaten buijten die Schalckwijckerpoort geexecuteert.

⁺Op desen dach worden totte Sellebroers als wesende St. Alexiusdach³⁴¹ het eerste sermoen gedaen opte maniere van de oude religie.

+ folio 90

341 Sint Alexius is de patroonsheilige der Cellebroeders.

[19 Juli 1573]

Den 19 aldereerst uut die Baghijnhove generael processi gedragen, met het heilige Sacrament om die Merckt.

Op desen dach worden weder groot ghetael van Geusen soldaten buijten de voors. poorte geexecuteert, zoe datter weijnich gespaert zijn geweest, onder welck ock eenighe burgeren waren, die haer ondert vaendel menden te salveren, maer zij mosten dat met den hals ontcopen.

Als die stadt in hande van Co. Mt. waren overgegaen met die soldaten, zoe waren die soldaten starick aen vaendelen 17 int ghestael als Duijtsen, Engelz, Fransoisen, etc.

Den rentmeester³⁴² van den Briel (en) Roseni, gevangen.

342 Dit gedeelte is later bijgeschreven. De rentmeester, Jan van Duvenvoorde, was enkele dagen ondergedoken geweest bij de tollenaar Pieter van Driel, maar kon daar niet blijven en probeerde uit de stad te komen. Hij werd in de stadspoort gevangen genomen. Over zijn gevangenneming en dood werd later o.a. door Verwer een verklaring afgelegd. Zie Informatien, folio 70 en 83v.

[20 Juli 1573]

Den 20e dach worden Lancelot van Brederoede, een van de zeven capiteijnen van der stat Haerlem, geapprehendeert ende in zijn eijgen huijs van de Spangers bewaert ende gevangen gehouden.

Tzavonts quam Don Frederico weder in de stat ende naedat hij die muijren, wallen ende strijckweren gevisitert ende besichticht hadden, is zijne Ex^e wederomme uuijtghereeden.

[21 Juli 1573]

⁺Den 21 smiddachs lieten die burgemeesters noch offleesen, dat alle die burgers, die haer schattinge noch niet opgebrocht hadden, dat zij dezelve noch voor desen avont opbrengen souden op lijffs straffe, ende die noch eenich geweer binnen zijnen huijse hadde, dat hij tzelfde metterdaet boven opt stadthuijs souden brengen, op lijffs straffe.

Op desen dach worden alle tgroot gheschut, dat indt belegge indt stadt was, opte Marckt gebrocht, omme aldaer bij Don Frederico gesien te worden, want hij in den avonstont tzelfde van stuck tot stuck besien heeft.

+ folio 90v.

[22 Juli 1573]

⁺Den 22e op Maria Magdalena en dach, waeren die collectoers gestadelicken doende omme die gheeijschte somme van twee hondert ende veertich duijsent karolus gulden onder die burgers te vergaederen, sulxs dat een igelick belast worden, meer dan hij mogelijck was te lijde ofte op te brengen, want het overmidts die groote haeste zeer ongelijck te werck ginck, zoe daer gheclacht worden.

+ Mari Magdelena

[p. 116]

Daer zijn in als omgebrocht aen Goese soudaten 1450, meestal Nederlanders, Fransosen, Engelsen ende Schotten, dewelcke alle binnen Haelmeer in dienste geweest hadden. Die henckers, die justici deden binnen ende buijten Haerlem, hebben geseijt na hoer enthouden hebben zij er gedoot, onthalst, gehangen, int water verdroncken 1735 ende na ons vermoeden 1450³⁴³.

343 Volgens Alva hadden er een 2300 terechtstellingen plaats gevonden, Gachard, II, 391).

[23 Juli 1573]

Den 23 op desen dach ende tijt quam daer dagelixs groote quantiteijt van kooren ende alle andere victalie in de stadt, dan twas dier om gelt te coopen.

[24 Juli 1573]

⁺Op St. Jacobsavont. Den 24 op desen dach ontfingen die Spaensche soudaten indt stadt leggende elx zestien croonen van de penningen, die de burgers opgebrocht hadden. Des naemiddachs worden alle die uuijtlanders vant anno 1566 tot 72 toe, die te voren ballings lant van de Co. Mt. geleijt waren, gevangen, doer cause, dat zijluijden relaps wesende, die oorsaeck gheweest waren, dat de goede stadt in sPrinschen handen gecomen was.

De gevangen waren dese naegescr. personen:

Pieter Janss. Kies, burgemeester, Jacob Gerritsz. de Jong, generael tresorier, ontfanger penningmeester, Arent Dirrikxen de Gorter³⁴⁴ †, Floris Willemsz. scoenmacker³⁴⁵, Arent Dirrikxz. Coman op die Beck †, Hagemen Staes kercmeester³⁴⁶, Adriaen Bogaert plateelbacker³⁴⁷, Schagen bosschieter, Jan Michiel de Waelen zoen³⁴⁸. Maer dese twee laetste personen, omdat den een voir zijn zoen ende dander voir zijn vader gevangen waren, zo zijn corts daernae weder uutgelaeten den 28 July.

+ folio 91

344 Arent Dirkszn. Gorter was op 15 maart 1570 om geloofszaken gevangen gezet, maar zag kans om, tezamen met o.a. Alewijn de Jager en Mr. Tating, te ontsnappen. Zie Overmeer 185 en loket 7.11.6.

345 Floris Willemsz. en Arent Dirksz. koopman waren in 1568 uit de stad gevlucht. Hun goederen werden toen verbeurd verklaard.

346 Hageman Staes is niet uit het register van kerkmeesters bekend; zijn naam komt ook niet voor in de lijsten van ballingen uit 1567-1568. Mogelijk is hier bedoeld Ysbrand Staats. Hageman (blz. 123).

347 Adriaen Bogaert was in 1568 uit de stad gevlucht, zijn goederen werden toen verbeurd verklaard. Zijn echtgenote werd op 17 juni 1570 op het stadhuis verdronken en onder de galg begraven. Zie Overmeer, 184.

348 Jan Michielsz. de Wael (st. 1618), was in december 1572 vroedschap geworden. Hij werd in 1586 luitenant van de Krijgsraad en in 1588 opnieuw vroedschap, waarna hij vele malen schepen en burgemeester werd.

[25 Juli 1573]

⁺Den 25 smorgens worden mette clocke affgheleesen ende met trommelen omgeroepen, dat men gheene van de uuijtlanders, diewelcke hem verstecken hadden, souden huijsen ofte hoven opte verboerte van lieff ofte

+ Jacob Apostel folio 91v.

[p. 117]

goet, maer dieselfde terstondt comen anbrengen of in haer eijghen dore ghehanghen te worden.

[26 Juli 1573]

Den 26 dach worden weder affgeleesen, dat alle burgers ende inwoenders die enijghe webben hadden, twaere heelen ofte halven, dat men diezelffde terstont zouden opt Stadthuijs brengen opte correctie van der stadt ende dit al in minderinge van de somma voors., daer die burgers op geseedt waren.

[27 Juli 1573]

Den 27 op desen dach worden die andere wethouders geapprehendeert ende gevangen, te weeten:

Arent Janss van Doredrecht, scout van Haerlem †,

Jan Zael, onderscout †,

Jan van Vliet, burgemeester,

Gerrit Stuijver, burgemeester,

Jan Aelbertsz. Raet, secretarius,

Joncker Jan van Duijvenvoorde, coronel †,

Jacob Bartelmeesz. Pellicaeh, capiteijn †,

^+Pieter Willemsz. Bal, scheepen,

Jacob Barentsz.^349, capiteijn †,

Jan Aerentz. de Jong, luietenant van den coronel,

Jan Dirickxz. Scatter } vaendrixs van de stadt Haerlem,

Pieter Dirickxz. Hasselaer^350 } vaendrixs van de stadt Haerlem,

Jan Kies^351 van Amsterdam †.

Parentesis. Item is te weeten, dat alle, die hier met een † geteijckent zijn, in gevanghenisse gestorven zijn haer natuerlicke doot.

+ folio 92

349 Jacob Barentsz. was in 1543 vinder van de Cloveniersdoelen.

350 Pieter Dirksz. Hasselaer (1554-1616), brouwer en koopman, neef van Kenau, werd in 1594 vroedschap van Amsterdam en in 1595 schepen aldaar.

351 Jan Jansz. Kies, vaandrig van de burgerij van Amsterdam, broer van Pieter Jansz. Kies.

[28 Juli 1573]

Den 28e desen voorleeden nacht hebben die Spangaerts, int stadt leggende, groot roumoer gemaeck ende seditie over die gheheele stadt³⁵².

352 De muiterij duurde tot 12 augustus.

[29 Juli 1573]

Den 29e smiddernachs isser groot roumoer buijten ende ock in stadt geweest onder die soldaten, want sij gelt hebben wilden ende in stadt weesen, zoedat die van buijten ende binnen dapperlicken tegen malcanderen scooten. Maer zijn nochtans savonts thuschen 5 ende 6 uuren tot 4 of vijff duijsent Spangerden in stat gecomen ende hebben nieuwe capiteijnen, vaendrichs ende scarganten alle 24 uren geordineert, welcke goede ordi-

[p. 118]

nantie in de stadt hielden, sulxs datter weijnich burgers beschadicht worden, niettegenstaende datter nochtans groote vreese onder die gemeente was.

Ende alle die burgers worden van die burgemeesters met den clockgheslach ontbooden te comen met haer scoppen ende graven, om ant bolwerck te wercken, dat die buijten soudaten niet in souden comen ende die Spangers van binnen slogen die burgers, zoedat zij mosten nae huijs trecken.

[30 Juli 1573]

⁺Den 30e hebben die Spangers wel twee of 3 alarm gemaeckt ende daer is een bende ruijteren in stadt gecomen ende terstont wederom uuijt.

Item isser een brief geleesen van Gerrit Bosten huijse op die Merckt, daer die gevangens lagen voor die Spangerden, tzavonts omtrent 7 ende 8 uuijren ende eer die brief half geleesen was, soe mackten die Spangers een oproer, zoe datter den leeser uuijtscheijden ende sloot den door ende venster toe. Ende doen zij wat gestilt waren, quam den leeser wederom voort ende menden die brieff vorts te leesen. Als hij wat weeder geleesen hadden, zoe riepen die Spangers: haier, haier, ende laet den overste uutcomen, wij willen hem sprecken ende anders en quam daer niet af op dien tijt.

+ folio 92v.

[31 Juli 1573]

Den 31e op desen dach hebben die Spangiaerts 14 groote stucken gheschudts uuijt het leger in de stadt gehaelt ende opte Marckt gebrocht, sulxs dat zij vermeijnden ende geaccordeert waren Don Frederico te dwingen, dat hij haer soude betalen.

Item isser mede groot rumoer onder die Spangers gheweest nae den noene, sulxs dat zij Hendrick van Wamelen ende Mr. Philips Matius burgemeesteren twee of drie uuijren gevangen hilden ende daernae lieten se weder gaen, als die raserie gedaen was.

[1 Augustus 1573]

⁺Den eersten Augusti op desen dach is gestorven den E. ende zeer doechtsaemen heere H. Joris van Gheervliet³⁵³, decken vandt capitel tot Haerlem, doer woens sterven die gheheele gemeente van ganscher harten bedroeft waren, overmidts den grooten arbeijt ende ghetrouwicheijt, dien hij bewesen heeft indt soliciteeren ende overgeven van de stadt. Die Heer wil zijn ziele genadich wesen.

Dees naevolgende daeghen isser groot rumoer ende ghecrijsch onder die Spangaerts gheweest, waerdoor die burgers geduchten, dat zij die stadt van uuijt tot uuijr souden plonderen.

+ Peters banden folio 93

353 = Lestanier.

[6 Augustus 1573]

Den 6 op desen dach is Scipio Vitellius, een vervaeren oudt capiteijn van Co. Mt. in de stadt ghesonden, omme die Spaensche soudaten te paeijseeren. Sulxs datter tot dien eijnde een preeckstoel uuijt die Groote kerck

[p. 119]

gehaelt ende opte Marckt gebrocht worden, daer opt een oudt bedacht ende welbespraecke man stonden, die, de soudaten al in een rijnck rontom hem staende, het relaes van Vitellius wegen gedaen heeft, met veel scrifte exempelen om hem ter neder te setten, maer die Spangaerts zijn al even volhaerdich gebleven, zoedat hij weder uuijt de stadt gereeden is.

[7 Augustus 1573]

Den 7e op desen dach zijn alle die Duijtse soudaten van Lazarus Muller regiment, met haere hopluijden ende capiteijnen starick 500 personen, buijten die stadt ghebrocht in een dorp, dat Schooten hiet; elxs hadden een halve daelder, om nae zijn huijs te trecken³⁵⁴.

354 Naar de hofstede van Claes van der Laen. Vandaar werden zij verder geleid naar de grens, maar werden onderweg bij Nieuwerkerk door overste Broeckhuijsen bevrijd (Sterlincx).

[8 Augustus 1573]

⁺Den 8 dach worden Simon Scorel gevangen. Desen nacht te 12 uuren wasser weder groot alarm ende ghecrijt onder die Spangiaerts in de stadt, zoe datter niemant slaepen mochten.

Op den selfden zijn die Walsche capiteijnen met die burgers nae thuijs ter Cleeff ghebrocht, waeromme ondier burgers ende vrinden grooten rouwe was.

+ folio 93v.

[11 Augustus 1573]

Den 11e zijn die Scotten, Engelsen, Walen, Fransoisen - exeptis quibusdam - tot noch toe gevangen geweest hadden ter Cleef ende daeromtrent onthooft tot 214 toe, sommighe scriven drie hondert.

[12 Augustus 1573]

Den 12e op desen dach is het accoordt gemackt ende beslooten tuschen Don Frederico ende die soldaten in de stadt leggende, op sulcker conditie, dat elcke soudaet gereedt ontfangen souden 30 gouden croonen ende dat voorts alle die ceditie ende trouble voors. vergeven ende vergeeten soude weesen.

Op desen dach is Don Frederico met grooter triomphe in de stadt gecomen. Die Spangers opte Marckt, alle in slachoorden staende, hebben alle haer roers gelijck offghescooten.

[13 Augustus 1573]

Den 13 hebben die Spangers een deel geschuts uut die stadt laeten voeren nae die Spaensche leeger met noch plancken, vlotten ende deelen.

[14 Augustus 1573]

⁺Den 14e is Duc Dalve gouverneur van de Nederlanden int leger voor Haerlem gecomen smorgens te 9 uren, met zijn staet ende quam van Amsterdam ende zij schooten met haer roes dapperlick. Omtrent te 10 uren slogen die trommelen van die Spangers binnen der stadt ende terstont trocken alle die Spangers na het blockhuijs ende zij scooten dapperlick ende Duc Dalven quam die wallen besichtigen, maer hij en quam niet in die stadt, terstont wederom nae Amsterdam getrocken.

+ folio 94

[15 Augustus 1573]

Den 15 welck was Maria Hemels. Op desen dach heeft den E. Heere ende vader in Goede Godefridus a Mirlo, den 2 biscop van Haerlem, die

[p. 120]

groote kerck gewijdt, ende ock heeft zijn E. den misse gesongen ende sermoen gedaen, daerin hij vermaenden den burgers, dat zij voortaen den anderen lieffhebben souden, ende malcanderen niet beschuldighen, op datter geen quaeder nae en quame. Ende ondert Evangelie werden Don Frederico 9 articulen voorghehouden - doer den verstandigen ende geleerden Mr. Antonius a Cuijck³⁵⁵, doctor in den beijde rechten, men E. heere consiliarius, die zijn Ex^e met zijnen besworen heeft ende het H. Sacerment opgenomen, dat hij niet mer souden gedencken de voorgaende torbelen, roumor ende insolencie van zijne Spaensche soudaten, dije zij in stadt bedreven hebben of anders.

355 Antonius a Cuijck, priester en rechtsgeleerde, officiaal van de bisschop van Haarlem.

[16 Augustus 1573]

⁺Den 16 dach zijn die Spangiaerden in de Groote kercke gheweest, om aldaer te monsteren ende gelt te ontfangen, maer want men die leeninge haer offtrecken wilde, zoe sijn sij ghescheijden.

+ folio 94v.

[17 Augustus 1573]

Den 17e zijn die Spangerden in de Groote kerck ghemunstert, alwaer sij haer gelt ontfangen hebben tot 30 croonen toe, daermede zij op die tijt tevreden zijnde, terstont sonder vertreckt alle getrocken nae die stadt Alcmaer.

[18 Augustus 1573]

Den 18e op desen dach zijnder in Schooten, in een dorp geleegen int Noorden, buijten Haerlem, een halif ure van die stadt, achtien van de Walsche capiteijnen ende vaendragers metten zwaerde geexecuteert, onder diewelcke mede waeren:

Lanslot, bastert van Brederode, Joncker Jan van Duvenvoort, rentmeester en baeliu in den Briel, Mons^r Rosemij, Capiteijn Vemij.

Op dese tijdt is graeff Otto von Oversteijn met vijff vaendelen Duijtsche knechten in die stadt gecomen, daer hopluijden over waren: Het olde fandel van graeff Otto: Hupertus graeff van Everstein, Christoffel Pfaff van Speijr, Hans Frust van Raperschwijr, Rudolf Christoffel Sneff van Ering, Hans Muschenheim van Francfort.

[19 Augustus 1573]

⁺Den 19e op desen dach zijn dese naebescreven burgeren, als vroetschappen ende raeden der stadt gheweest zijnde, gevangen genomen:

Loeff Baertsz.³⁵⁶ †, Baertout Janss. van der Nieuwenburg³⁵⁷, Pieter van Panderen, wollen lackenvercooper³⁵⁸, Jan Gerritsz. aliaes Effesz. †, Cor-

+ folio 95

356 Loeff Baertsz. was december 1572 vroedschap geworden.

357 Barthout Jansz. van der Nieuwenburg (1539-1625), schepen in 1577 en 1578, daarna opnieuw in 1613 en burgemeester in 1615. Hij was juni 1573 door de schutterij tot mede-vroedschap benoemd.

358 Pieter van Paanderen (st. november 1574) werd oktober 1574 weer door de Spanjaarden vrijgelaten. Hij was december 1572 tot vroedschap benoemd.

[p. 121]

nelis Gerritsz. zijn broeder³⁵⁹, Jan de Wael, Mr. Maerten aptequer †³⁶¹, Louweris Wijnantsz. †³⁶², Dirrick Fransz. bloockemacker.

Item noch zes personen ofte burgers ghevangen, diewelcke opten XXI^en hiernae mette zwaerde geexecuteert worden, zoe ghij noch naehooren sult. Haer namen waeren dese: Claes Pietersz. Groen timmerman †, Dirrick Arentsz. Gorter, kistemacker †, Jan van Zanen, koster †, Jan Heijmansz. zeijlemacker †, Jan van den Bosche, linnewerver †, Pieter Govertsz. hoochgebooren †.

⁺Op dee tijdt worden alle die ziecke Geusche soudaten, die indt gasthuijs³⁶³ ende pesthuijs³⁶⁴ cranck laegen, mede opt erff vandt voors. Pesthuijs gebrocht ende aldaer onthalst. Alle die burgers, die buijten ghebrocht waeren, gevangen, zoe voors. is, sijn op dees tijdt wederomme gevangen in de stadt ghebrocht opte Merckt in die huijse van Berckenroe³⁶⁵, daer zij noch op huijden gevangen leggen in bewaringe van een vaendel Duijtsche knechten.

359 Cornelis Gerritsz. (st. 1588/9) was juni 1573 door de schutterij tot mede-vroedschap benoemd. In 1568 waren de goederen van een Cors Gerritsz., schoenmaker en voortvluchtig, verbeurd verklaard.

361 Mr. Maerten Aeriaensz. was juni 1573 door de schutterij tot mede-vroedschap benoemd.

362 Laurens Wynantsz. was juni 1573 door de schutterij tot mede-vroedschap benoemd.

+ folio 95v.

363 Het Sint Elisabeth's gasthuis was gelegen aan de noordzijde van het tegenwoordige Verwulft.

364 Het Pesthuis was gelegen aan de Tuchthuisstraat.

365 Aan de noordzijde van de Grote Markt, nabij de Barteljorisstraat.

[21 Augustus 1573]

Den 21e smorgens te neegen uuijren worden in den groote kerck een solemneele misse ghedaen, daemae ghepredickt ende den gemeente gecundicht die gratie, perdoen ende afflaet, twelck ons alderheijlichsten Vader den Paus van Romen medegedeelt ende verleent heeft, committerende alle die burgers, zoewel vrouwen als mannen, hem naer tinhouden van denzelven te reguleeren, te bichte ende ten H. Sacramente te gaen ende van denzelven zijnen biechtvader daer een attestatie aff te nemen, ten eijnde zij hiernaemaels niet geachterhaelt en worden.

Als nu den dienste Goodts ende voors. sermoen uuijt was, soe zijn ten aenzijen van alle die burgers die voors. zes gevangen opte Marckt voort⁺Stadthuijs gebrocht ende aldaer terstont mette zwaerde onthalst. Ende worden terstondt daernae met die stadtclocke vanwegen Don Frederico, hartoch van Alva, etc. alle die burgeren ende ingesetenen van Haerlem bij zijne openen bezegelden brieve perdoen ende gratie ghepubliceert, in

+ folio 96

[p. 122]

presentie van die president ende procuroer generael ende andere raden over Hollant.

Uijt desen perdoen gehouden LVII personen, diewelcke zijne Ex^e. wilden gevangen gehouden te worden, om te zijn, hoe hem die burgers voortaen souden reguleeren³⁶⁶, breder blijckende bijdt zelve perdoen, twelck hiernae volgen zal.

366 Alva schrijft dat hij diegenen van het pardon had uitgesloten, die burgemeester, schout of schepen waren geweest en alle functionarissen, die door de prins van Oranje waren benoemd, alsmede de ballingen, de dekens der broederschappen en andere particulieren, die zich vijanden van de koning hadden getoond. Hij wilde niet aan de magistraat komen, omdat hij met hen zo voorzichtig mogelijk wilde omgaan (Gachard, II, 392).

57 personen voor zijn Ex^tie:

Aerent Janss., schout van Haerlem

Jan Cornelisz. Zael, onderschout

Burgemeesteren:

Joncker Jan van Vliet

Gerrit Stuvijer

Pieter Janss. Kies

Scheepenen:

Pieter Willemsz. Bal

Nicolaes Mathheeusz.*^367

367 Diegenen die op deze pagina en de volgende met een * zijn aangegeven, waren uit de stad gevlucht.

Secretarius:

Jan Aelbertsz. Raet

Penningmeester:

Jacob Gerritsz. de Jong

Capiteijnen van der stadt Haerlem:

Jan van Duijvenvoirde, coronel

Jacob Bartelmeeusz. Pellicaen

Cornelis Matheeusz., brouwer Moutheaen*

Jacob Barentsz.

^+Michiel de Wael*

Jan Arentsz. de Jong, lijeutenant van den coronel

+ folio 96v.

Vaendrichs der stadt Haerlem:

Gerrit Pietersz. Ruijckhaver*^368

Jan Dirrickxz. Scatter

Vrerick Cornelisz. Coussebant*

Pieter Dirrickxz. Hasselaer

368 Gerrit Pietersz. Ruijchaver (st. 1625) werd in 1578 vroedschap en burgemeester.

[p. 123]

Kerckmeesters:³⁶⁹

Dominicus Janss. Schoenmacker*

Jan Cornelisz. van Amsterdam*

IJsbrant Staets Hageman^370

Christiaen IJsbrantsz. Olij*^371

369 Deze 4 kerkmeester komen niet voor in het register van kerkmeesters in het archief der Herv. Gemeente (inv. nr. 229). Zij waren slechts enkele maanden kerkmeester, toen de Grote Kerk bij de Hervormden in gebruik was.

370 Ysbrant Staets Hageman (st. 1610), schipper, was in 1567 wegens zijn bemoeiing met de Geuzenkerk aan de Baan naar Embden uitgeweken, waarna zijn goederen werden verbeurd verklaard. Hij werd in 1578 vroedschap en van 1583-1607 fabriekmeester. Hij was juni 1573 door de schutterij tot mede-vroedschap benoemd.

371 Christiaen Ysbrantsz. Oly was juni 1573 door de schutterij tot mede-vroedschap benoemd.

Vroetscappen ende raden ende burgeren der stadt Haerlem:

Loeff Baertsz. †

Pieter IJsbrantsz. Olij*^372

Jan Effsz. †

Cornelis Gerritsz. Janeffsz.

Simin Janss. Schootgen*^373

Baerthout Heindrickxz schilder*^374

Willem Wiggersz. brouwer*^375

Jan Claes Lotsz.^376

Baertout Janss. van der Nieuwenburch

Pieter Dirrickzsz van panderen. S.G. is int Spaeren verdroncken ende hij snovelde van die Visburg 1574 24 Novembris †

Ja die Wael

Mr. Maerten Aeriaensz. apteequer

Louweris Wijnantsz. †

Steven Janss. van Amsterdam*^377

Claes IJsbrantsz. alias Vet*^378

372 Pieter Ysbrantsz. Oly (st. 1583/4) was in 1568 vinder van de Sint Jorisdoelen. Hij was in december 1572 tot vroedschap benoemd en werd herbenoemd in 1577.

373 Simon Jansz. Schootgen was in 1567 beschuldigd van bemoeiing met de Geuzenkerk. Hij week uit naar het buitenland, waarna zijn goederen werden verbeurd verklaard. Hij werd in december 1572 tot vroedschap benoemd en werd herbenoemd in 1578.

374 Baerthout Hendriksz. was december 1572 tot vroedschap benoemd.

375 Willem Wiggersz. van Paenderen (st. 1585/6) was december 1572 tot vroedschap benoemd en werd herbenoemd in 1577.

376 = Jan Claes Lotsen Gael.

377 Steven Jansz. was juni 1573 door de schutterij tot mede-vroedschap benoemd.

378 Claes Ysbrantsz. was december 1572 tot vroedschap benoemd.

[p. 124]

^+Jan Claess. sceepmacker*^379

Heijman Janss. zeijlemacker*^380

Dirrick Fransz. bloockemacker

Aerent Meijnartsz.*^381

Dirrick Joost cuijper*

Aerent de Gorter †

Cornelis Ban zijn swager*^382

Floris Willemss.

Barent Gerritsz.^383

Claes Cincq* } van Amsterdam

Jan Kies † } van Amsterdam

Dirrick Kaeter* } van Amsterdam

Cornelis Pieterss., alias galichmacker*

Adriaen Boogaert

Jacob Anthonisz.

Mr. Tating ceurgin*^384

Alewijn de Jager, dienaar van Lanselot van Brederode*

Arent Dirrickxsz. coman op die Beck †

Jacob Claesz. timmerman*^385

+ folio 97

379 Jan Claesz. scheepsmaker was in december 1572 tot vroedschap benoemd.

380 Zie blz. 74.

381 Arent Meynarts. Fabritius (1547-1624) had een scheepswerf. Hij werd vroedschap in 1577 en later burgemeester. Zie Kurtz, Stamvader, 81 e.v.

382 Cornelis Ban was scheepsmaker.

383 Mogelijk is hier bedoeld Embert Gerrits. Moutmaker. Zie blz. 196.

384 Mr. Tating Zegersz. was sinds 1563 chirurgijn te Haarlem. Hij was in 1568 voortvluchtig en zijn goederen werden toen verbeurd verklaard. In 1570 zit hij te Haarlem gevangen, maar hij weet uit te breken in gezelschap van o.a. Aernt Dirksz. Gorter en Alewijn de Jager (loket 7.11.6).

385 Jacob Claesz., timmerman, was in 1568 voortvluchtig, zijn goederen werden toen verbeurd verklaard.

[22 Augustus 1573]

⁺Het perdoen van Haerlem van Co^e M^t wegen³⁸⁶ 1573.

Wij Ferdinandus Alvarez van Toledo, hertoch van Alva, marcgrave van Coria, grave van Salvaterra etc., ridder van der oirden van den Gulden Vliese, stadthouder, gubernator ende capiteijn generael van weghen des Coenijncx onse genedichs lijffs heeren in den landen van herwaerts over allen den ghenen, die dese thegenwordighe zijn sullen, saluijt.

+ folio 97v.

386 Origineel in Loket, kl. lade 10. lett. a.

[p. 125]

Alzoe die burgers ende inwoenders der stadt van Haerlem in den landen ende graefschap van Hollandt hen zoe verre ende wijt verlopen ende vergeeten hebben, dat zij den Prince van Orangen, rebel zijnder Co^e Mt, aenghehangen, ock henlieden gantzelijcken begeven hebben tot rebellie ende crimen lese maiestatis tegen den Coninck voors. hoeren natuerlicken princen ende souverainen heeren, niet achtende, jae versmadende de natuerlijcke fidelijteijt ende getrouwicheijt, eedt, plicht ende verbontenisse, die zij zijne Co^e M^t als delselver vassallen schuldich waeren. Ende gedaen hadden maeckende secrete liguen, verbontenissen ende conspiratien tegens zijne Co^e M^t, hen ghelijck werpende ende treckende uuijt derzelver onderdanicheijt ende ghehoersaemheijt ende anderen van haere liguen ende verbontenisse assisterende, om ock van ghelijcken te doen. Tot dien eijnde aennemende de wapenen ende niet villende binnen de voors. stadt innelaten Co^e M^t, maer ter contrarie daer inne ontfangende des van Orangen chrijsvolck in zeer grooten getalle van verscheijde vreemde natien, ende ock onder dien rebellen, metten welcken zij hem hebben gestelt,⁺ghehouwen ende geweert tegen den voors. zijne Co^e M^t ende derzelver oversten ende crijsvolck, een goet deel van dijen ende onder denzelven enijghe zijne Co^e M^t notable dienaren omgebracht ende voerts anderss mits alderleij viantschap aengericht ende geexecuteert hebbende. In sulcker wegen, dat men genodicht is geweest vanwegen Co^e M^t hen te belegeren, besluijten ende met wapenen te dwingen, als ock ghescijet is omtrent zeven maenten lanc, zoedat int leste zij met Goodts hulpe zoe verre ghebrocht zijen ghewest, dat zij hem in derselver zijner Co^e M^t genade ende ongenaede hebben moeten opgeven. Ende hoewel die voors. borgeren ende inwonders, vrouwen ende kinders van Haerlem bij alle tgene voors. is wel verdient hebben alle uuijterste strengheijt ende straff, nochtans wel kennende ende weetende den wil ende nature Co^e M^t ende dat diezelve gewonelijck is in gelijcken saecken zijn eijghen particulier niet aen te zijn, maer te rugge te stellen, ende als een oprecht goet vader ende goedertieren ende genadige prince zijne verdwalde ende verloren ondersaten, wederkerende tot kennisse ende schuldighe gehoirsaemcheijt, wederomme aen te nemen, ontfangen ende hem gratie voer riguer te prefereren. Ende willende de voors. zijner Co^e M^t wil ende nature tot den voorgescreven van Haerlem, hoewel zij tot die voors. kennisse ende gehoirsaemheijt van zelffs niet gecomen en zijen, de gantze werelt openbaren, condigen ende doen kennen, hebben in namen, van wegen ende in cracht des bevels ende machts, die wij hebben van zijne Co^e M^t den voors. burgeren ende inwonders van Haerlem, zoewel mannen, vrouwen als kinderen geremitteert ende vergeven, remitteren ende vergeven generalicken⁺ende volcommelijcken uuijt sonderlinge gratie bij desen alle of-

+ folio 98

+ folio 98v.

[p. 126]

fensien, fauiten, misdaden, crimen ende delicten, die zij uut saecken van wegen deselve zijne Co^e M^t gerebelleert, den voors. Prince van Orangen gevolcht ende anghehangen ende die wapenen tegens Co^e M^t genomen ende gewert te hebben, gecommitteert hebben. Mitsgaders alle penen, boeten ende amenden, corporate, criminele ende civile, daerinne sij ter causse van de voors. offensien, fauten, misdaden, crimen, delicten, rebellien, naevolginge ende aenhanginge aen den voors. Prince van Orangen, aenneminge ende weringe van wapenen gevallen mogen zijn, in wat manieren dattet zij tegens Zijne Co^e M^t oft der justicie. Ende uut meerder gratie hebben die voerges. van Haerlem ende eenen ijghelick van hem weder gestelt ende gerestitueert, stellen weder ende restitueren bij desen tot hoere goede naeme, fame ende goeden, roerende ende onroerende, in alle voegen ende manieren, als zij waren voer der toecoempste van de dingen voirgeruert, ontlastende daerboven den voors. van Haerlem bij desen ende elcken van hem bijsondere van alle infamie, vlecke ofte note, daerinne zij ter caussen voerges. vervallen zijn. Ende imponerende voirts hierop een ewich zwijghen den Procuroer generael ende alle anderen rechteren, justiciren ende officiren, wije dije zijen. Behoudelick, dat zij schuldich ende ghehouden sullen zijn op te brengen, fourneren ende betalen die somme van penningen, bij hem belooft, tot redemptie ende affcopinge van de plunderinge der voors. stadt, behoudelick ende welverstaende ock, dat in dese tegenwordige gratie niet begrepen en sullen wesen⁺57 burgeren ende inwonderen der vors. stadt, die wij zullen doen uutkijsen ende in bevankenisse bewaren, om te besien, hoe die van de voors. stadt hem voortaen sullen regeren.

Ontbiedende daerop ende bevelen in namen ende van wegen zijner voorges. Co^e M^t den presidenten ende luijden van den Secreten ende Groten Raden, stadthouders, president ende luijden van den Raede in Hollandt ende allen anderen Co^e M^t rechteren, justiceren, officiren ende ondersaeten, hun stedehouderen ende elcken van hem bijsundert, soe hem toebehoren sal, dat zij den voors. burgeren ende inwonderen van Haerlem, mannen ende vrouwen ende kinderen, van dese tegenwordighe gratie, remissie ende perdoen ende van allen den inhouden van dijen, nae zijne forme ende wegen ende manieren voerseijt doen laeten ende gehengen volkomelick, vredelick ende ewelijck genijten ende gebruijcken, sonder hem te doen oft te laeten gheschijden nu oft in toecommende tijden enich hinder, letzel oft moetijenisse ter contrarie aen lijff oft goet in eniger manieren.

Dit is alzoe zijne Co^e M^t wille ende meninge. Des torconde hebben wij onssen naemen hijeronder gestelt ende derselver Co^e M^t secret zeghel bij affwesen anderen zegelen hieronder aen doen hangen.

+ folio 99

[p. t.o. 126]

9. Het hoofdkwartier van het Spaanse leger was gevestigd in het Huis ter Cleef. (Tekening in hs. Arend van Buchell in U.B. Utrecht).

[p. t.o. 127]

10. De Zijlpoort te Haarlem met het daarvoor liggende rondeel in 1620. Aquarel Claes Jansz. Visscher.

[p. 127]

Gegeven in stadt Utrecht den zeven ende twintichsten dach des maents Julij int jaer ons Heeren vijffthijn hondert drie ende tzeventich.

⁺Ondergheteijckent F.A. Duc Dalva.

Opte ploije stondt gescreven:

Ter ordinancie van zijne Ex^e

Ondergeteijckent Bertij.

⁺Den 22 Augusti op desen dach heeft die president, die procuroer generael ende andere des Coninxs over Hollandt die wet tot Haerlem affgesedt ende worden wederomme bij hemluijden tot wethouders ende regeerders der stadt ghekooren ende geeligeert bij provisie dese naebescreven personen:

Vincent Jacobss, schout van Haerlem. Dese schout worden anno 1574 den 15 dach Februarii van die Duijtse ghequest op die Maerckt ende sterff den 25 dach der voorss. maent omtrent elff uuijren.

Burgemeester Mr. Jan van Zuijeren, Mr. Phillips van der Mathe, Isbrandt van Sperwou, Heijndrick van Wamelen.

Sceepenen Mr. Dirrick Ramp, Mr. Frans Nesse, Dirrick Claesz. Wij, Wouter van Rollandt³⁸⁷, Jan Janss. Verwer den ouden, Thomas van Zuijren^387a, Frans Janss. Ting³⁸⁸.

Tresorier Cornelis van Berkenrode³⁸⁹.

+ folio 99v.

+ folio 100

387 Wouter van Rolland was een broer van b.g. Dirk Ramp, terwijl Ph. v.d. Mathe gehuwd was met zijn halfzuster. Hij had in Haarlem al vele functies bekleed.

387a Thomas van Zuijren was o.a. vele jaren regent van het Gasthuis geweest.

388 Frans Janss. Teyng was in 1565 reeds vroedschap.

389 Cornelis van Berckenrode (c. 1525-c. 1595) was vele jaren schepen van Haarlem geweest. Van 1568-1588 was hij tresorier. Zie Dólleman, Berckenrode, 114/5.

[24 Augustus 1573]

⁺Den 24 op desen dach is Claes van der Laen³⁹⁰ die jonge bij den schout voors. gevangen genomen doer expresse laste van Monsr. de Liques (ende doer den raet van Haerlem) etc. governoer van de stadt, om welcke zaecke veel burgers een vreese aengejaecht is, beduchtende, dat den haertoch van Alva het perdoen, den burgers verleent, niet houden en soude. Dese Claes voors. is gerelaxeert uuijt die gevangenisse anno 1574 omtrent Lichmis³⁹¹ ende is uut gegaen tegen die kinderen van Joncker Sebastiaen Craenhals³⁹², hemelraet ende naemaels schout van Haerlem, die

+ Bartholomeus folio 100v.

390 Nicolaes Claesz. van der Laen (st. c. 1603), was van 1578-1586 baljuw van Amstelland. Zie Dólleman en Schutte, Van der Laen, 323.

391 2 februari.

392 Jhr. Sebastiaen Craenhals van Hottinga (st. 1577) was sinds 1565 dijkgraaf van de Uitwaterende Sluizen van Kennemerland en Westfriesland. In 1574 benoemd tot schout van Haarlem, na de Satisfactie door de Prins herbenoemd.

[p. 128]

van de Geussen omtrent Hooren ende int Noorderquartier gevangen waren, twee jonge dochterckens van 12 jaer of daeromtrent ende een jonck gheseel van Oudenaerden in Flanderen ende zoe is dese Claes voors. op zijn vrije voeten ghestelt tegegens dese drie personen voors. ende die dochterckens quamen in Haerlem den 18 dach Februarii anno 1574, daer groote blijscap om was.

[11 September 1573]

⁺Den XI dach Septembris. Op dees tijdt heeft Don Frederico bij zeeckere missieven die burgers van Haerlem ontbooden voer Alcmaer³⁹³ te comen poeijenieren opte verboerte van lijff ende goet. Sulxs dat alle die burgers opt Stadthuijs mosten comen looten ende diet te boer viel werden met zeeckere convoeij van paerden nae den leger voor Alcmaer gedreven (als die schapen) alwaer datter veel geschooten ende gheleemt zijn. Dit gheboerden tot drie reijsen toe telck 200 man nae malcanderen, elcke reijs om versch volck, om welcke onbehoerlicke zaecken veel burgers die stadt verlaeten hebben ende nae ander plaetsen vertrocken zijn. Maer ten laetsten is tzelfde doer naerstich aensoucken van den biscop van Haerlem ende die Burgemeesters aen den hertoch van Alva affgedaen ende met zijn eijgen scrijven doen cesseren ende ophouden ende alle die burgers weder ontslagen ende nae huijs ghesonden.

+ folio 101

393 Het beleg van Alkmaar was op 21 augustus begonnen.

[16 October 1573]

October. Den 16 Octobris quam doctor Delrijro³⁹⁴ van Brussel in Haerlem ende was raetsheer van Duc Dalven.

394 Luis del Rio (c. 1530-1578) was o.a. lid van de Raad van Beroerten en van de Geheime Raad.

[21 October 1573]

⁺Den 21 dach Octobris voermiddach omtrent neegen uuijren is den capiteijn Jacob Steenbach met zijn consorten voerghehouden doer den hoechgheleerden doctor Delrijo, als consiliarius wesende van Don Frederico ende van den bloetraet tot Brussel, bij hem hebbende hopman Cristoffel Pfaff ende die wachtmeester van de grave van Eberstein, alsdat zij souden sweeren, den Prince van Orangen niet meer te dienen tegen die Coe. Mt. van Spangen. Dat gedaen zijnde, zoe hebben zij hem metten zijnen dien dach van haer gevangenis ontslagen ende gevrijt ende corts daernae zijn sij na haers vaders landt getrocken ende een deel zijnder onder het regiment van Coe. Mt. gebleven.

+ XI.M. maechden folio 101v.

[23 October 1573]

Den 23 Octobris wederom die wet afgeset ende vernieut ende vercooren te weten:

Burgemeesteren Mr. Philpis der Math, Hendrick van Wamelen, Mr.

[p. 129]

Dirrick Woutersz. van Beckesteijn³⁹⁵, Mr. Ghisbert Ness³⁹⁶.

Schepenen Mr. Frans Ness, president, Mr. Pieter Hals³⁹⁷, Roel Claess. Olijslager³⁹⁸, Steffen Claess. Soutman³⁹⁹, Claes Janss. Rembrantsz. int Gulden Hooft⁴⁰⁰, Andries Janss. Brau, Jan Dirickxz.⁴⁰¹, zone van Dirrick Janss. Coster, pottebacker.

⁺Item thuschen den 24 ende 25 Octobris snachts omtrent 12 uuijren worden dese navolghende personen gevangen ghevoert nae Amsterdam, maer en quamen nijet binnen die stadt, waeromme zij terstont wederom aen ketenen ghesloten nae Haerlem gebrocht zijn in haer oude gevanckenisse ende mosten elcxs voer haer hooft van oncosten gheven 41 stuvers, sonder daer ijet voer te hebben van eten ofte drincken ofte andere goede tractement: Joncker Jan van Vliet, Geraert Stuver, Pieters Jansz. Kies, burgemeesters, Jan Aelbrechtsz. Raet, secretarius, Pieter Bal, Jan de Wael, Pieter Dirrickxsz. van Panderen, Baerthout Jansz. van den Nieuwenburch, Jacob Gerritsz. de Jonge, penningmeester, Jan Arentsz. de Jonge.

395 Mr. Dirk Woutersz. van Beckesteyn (st. c. 1593). Zijn vader was in 1566 en 1568 vroedschap geweest.

396 Mr. Ghisbert van Nes (1542-1611), was tweelingbroer van Frans van Nes. Hij promoveerde te Angers en was in 1568 voor het eerst tot schepen benoemd. Beresteyn, Nesse, 25.

397 Mr. Pieter Hals (st. nà 1592), was een zwager van de schrijver van het dagboek.

398 Roel Claesz. Olislager (st. 1574).

399 Steffen Claesz. Soutman (st. 1602), was sinds 1573 opperfabriek.

400 Claes Janss. Rembrandtsz. Verwer werd later burgemeester en na de alteratie weesmeester. Hij woonde in Het Gulden Hoofd in de Damstraat.

401 Jan Dirksz. Holle, pottebakker.

+ folio 102

[11 October 1573]

⁺Parentesis. Op den XI dach Octobris wort het groote metalen gescut van Alcmaer te Haerlem wederom gebracht en vandaen tot Utrecht weder gevoert, vier metalen stucken tot Haerlem gelaten zijnde.

+ folio 102v.

[12 October 1573]

Op denselfden dach⁴⁰², te weeten op een Maenendach, is die grave van Bossu, stadthouder van Hollant, opperdammerael van de Co Mt (in een zeegevecht tegen)⁴⁰³ Enckusen, Hooren, Edam met alle die daarop waren, edelen en onedelen, in handen van die Geusen gecomen; als zij hem van Sondaechs te voren tot Smanendaechs na den middach vromelick tegen zijn vianden verwert hadden ende zoe met die sceepen gevangen na die stadt Hooren gebrocht ende in bewaerder handt gehouden.

402 Hier stond eerst, ten onrechte, 12 oktober, wat inderdaad een maandag was in 1573.

403 Het tussen haakjes geplaatste ontbreekt in de tekst.

[13 September 1573]

1573 den 13 Septembris⁴⁰⁴ quam die graeff van Bussu over die Wrack, een water omtrent Hooren zoe genampt.

404 De tekst van 13 september tot en met 13 oktober is later bijgeschreven.

[p. 130]

[5 October 1573]

Den 5 ende 6 dach van Octobris hilden zij schutgewaert.

[12 October 1573]

Den 12 Octobris clancten zij met haer scepen aen boert.

[13 October 1573]

Den 13 dach Octobris worden Bussu met zijn edelen ende onedelen binnen Hooren als gevancgen gebrocht ut supra.

[30 October 1573]

⁺Anno 1573 den 30 dach Octobris hebben die Geusen den Hage verlaten omtrent 12 uuijren op den noene ende die Spangers zijnder in gecomen met gemoet.

+ folio 103

[31 October 1573]

Item den 31 Octobris, welck was Saterdachs, zijn die Spangers nae Maersluijs getrocken ende dat met ghewelt ingenomen, alwaer Algondo, commissarius van den Prins van Orangen, voors. op den 9 dach Decembris 1572 afgescreven is⁴⁰⁵, gevangen worden met veel sorten van soudaten ende den Prins hadde een groote neerlach op die tijt.

⁺Op dese tijdt heeft den hartoch van Alva, noch gouvernoer, XXII van de rijxste manpersonen ende burgers, die eensdels in de belegge ghescooten ende gestorven ende andere uuijt der stadt van vrese gheweecken waren, diewelcke ingeroepen ende haere goeden terstondt voor gheconfisqueert gehouden worden van eenen Pieter Coort Janss. van Amsterdam, diewelcke de commissie van den hartoch voors. daervan verworven heeft gehadt. Diewelcke dagelixs procedeerde tot vercoopinge ende verhuijringe van de voors. XXII, mitsgaeders de LVII, uuijt den perdoen geexcipieert, haeren goeden sulxs, dat alle die voors. persoenen de groote lasten van de soudaten, midtsgaeders oock die groote renten ofte scattinge mosten helpen dragen.

405 Zie blz. 26.

+ folio 103v.

[13 November 1573]

⁺Hiernae volcht den copie van die XXII personen der burgeren.

Copie. Achtervolgende seeckere missive van den Ex^ce van den hertoge van Alva, marquis de Coria, gouvernoer ende capiteijn lieutenant van de landen van herwertsoover, in date den XVI Octobris lestleden, lasten ende bevelen van Conninxs wegen wel expresselick allen ende een ijghelick, die aen de LVII personen, hiernae verclaert als Aerent Janss, schout van Haerlem, etc. (supra fol. 96 zijn die rest gesreven.) wesende geexcipiert uuijten perdoen deser stadt ende den inwonders vandien vanwegen onser alder genadichte heere den Coninck van Spangen verleent, midtsgaeders aen de XXII personen, hiernaer verclaert hem uuijter stadt Haerlem absenterende, in stede, soe men presumeert ofte vermoet, zijne voors. Mt. niet subiect oft onderdanich te wesen ofte overleden duerende tbelegge de voors. stadt van Haerlem, als te weeten:

(Dese met het † geteijckent zijn in ende buijten stadt gescooten ende gestorven)

+ folio 104

[p. 131]

⁺Dirrick Jacobss. de Vries, Claes Verlaen, burgemeesters, Gerrit Claesz. Verlaen, secretarius †, Pieter Janss. Raet, fabrieckmeester †, Willem Ariaensz. moutmaecker †, Matheus Augustijnsz., Jacob Augustijnsz. broeders, Dirrick Theuesz. Comen †, Nicolaes Borritsz. †, Jacob van Huessen, Dirrick van Huessen, Pieter Vlasman, lacenvercooper †, Gerrit de Jong⁴⁰⁶, Tomis Tomesz. goutsmit⁴⁰⁷, Gerrit Claesz. Verlaen, boxbeen, capiteijn tot Sparendam, Willem de Jong, Mr. Dirrick Nieuwenborch, advocat⁴⁰⁸, Ariaen Pietersz. in de Fuijck, Cornelis Rijcken, conijnvercoper, Ariaen Gerritsz. Janefsz. †, Pieter Cornelisz. Douwensen, vaendreger⁺tot Sparendam, Adriaen van Berckenrode, ten achteren zijn zoe van renten, schulden als anders, dat zijluijden deselve heure ghepretenderde achterwesen binnen een tijt van ses dagen nae der publicatie van desen sullen angeven Pieter Cort Janss., gelogert ten huijse van Hendrick den Abt, ten presentie van mijn heere den schoudt, als daertoe bij sijne Ex^e volgende de voors. missive gecommitter op peijne, indien ijemant van des te doen binnen den voors. tijdt in ghebrecken vile, van versteecken te bliven van zijn voors. achterwesen ende te verliesen die eijghendom van dien. Dat van ghelijcken alle dengeene, die de voors. LVII personen, mitsgaeders de 22^en personen ende een ijghelick van hem bijsonder in perticulire, schuldich zijn ende jaerlixs uuijtkeren eenighe renten, huere van huijsen, landen ofte eenighe andere schulden, van wat qualiteijt ofte in wat maniere, dattet zij ghehouden zullen zijn, de voors. gecommitterde mede an te geven binnen der tijt van ses daghen op peijne van dubbelt te betalen, te verbueren bij degheene, die van des te doene, onwillich waere. Belasten voorts wel scherpelick, dat die gevangens van de voors. LVII personen huere huijsvrouwen, kinderen, erffgenamen, factuers, dienaers ende administranten van de goede van de voors. gevangens ende andere⁺voors. andere personen, die overleeden ende noch latiterende zijn, mitsgaeders alle schouten, wethouderen ende waerschuden van de dorpen, waertonder dese selve personen goeden leggende hebben, terstont ende sonder vertreckt deleij den voors. gecommitterde sullen aengeven huere huijse, landen, renten, schulden ende inschulden, hoe die genaempt moegen wesen, ende deselve gecommitterde openen huere registers, die zij elcxs bijsonder daeraff houdende zijn, omme alle dieselfde bij de voors.

+ folio 104v.

406 Gerrit de Jong, was kapitein op de grote galei.

407 Thomas Thomasz. (st. 1602), goudsmid, werd in staat van beschuldiging gesteld wegens zijn aandeel in de bouw van de z.g. Geuzenschuur aan de Baan in 1566. Hij werd in 1578 vroedschap en nadien vele malen burgemeester. Hij is de maker van de bekende plattegrond van Haarlem in 1578.

408 Dirk Nieuwenburg = Dirk van Egmond van de Nijenburg (1537-1596), sinds 1573 raad in het (prinselijke) Hof van Holland, later president van dit college.

+ folio 105

+ folio 105v.

[p. 132]

gecommitterde geannotert, daerinne gherecht te worden, ghelijck zijne voors. Ex^cie voer eijgendom ende gelegentheijt van de saecken bevinde sal te behoren. Op peijne te weten, indien de voors. gevangens huijsvrouwen, kinderen ofte erffgenamen van des te doene in ghebrecken blijve, omme te verliesen ende te verbueren huerlieder contigenten portie derselver goederen ende de voors. andere op peijne van hondert gouden reaelen. Ende alsoe veele huijsvrouwen, kinderen ofte gherechte erffgenamen van den gheexcipierde ende die andere voors. personen, soe die noch in tleven, als die deser werelt overleeden zijn, uuijter steden vertrocken ende hem daerbuijten onthouden zijn, zoe dat men geen perfecte annotacie van huere immobelen, incommende ende uuijtstaende schulden en mach doen, voer ende aleer zij weder binnen deser stadt gecomen sullen zijn,⁺ende dieselve aengegeven sullen hebben, soe eest dat men van Coninxs wegen gebiet ende bevelt, dat die naeste vrienden van de voors. geexcipieerde personen ende die andere personen, de huijsvrouwen, kinderen ende erffgenamen van deselve respective terstont van desen publicatie sullen adverteren ende insinueeren, te eijnden zij binnen vijff daghen nae der publicatie van desen voor de voors. schoudt ende gecommitterde sullen compareren, omme die voors. immobelen, incommende ende uuijtstaende schulden perfectelick aen te geven, op die peijne mede van verbuertenisse ende versteecken van huere contingent ende portie derselver goeden. Tinhout van desen gepubliceert in expresse autoriteijt van den voors. Pieter Cort Janss. metter clocke ter presentie van de schoudt, burgemeesteren ende scheepenen, den 13 Novembris 1573.

⁺Dese publicatie voors. is weder met den clockgheslach afghelesen op den 27 Jannuarii 1574.

Item noch ees gepubliceert ten derden mael als boven verhaelt op den 11 dach Februarii 1574.

⁺Somma van dengheene, die in de stadt gestorven zijn, diewijle de stadt belegert was, 1573:

Die soudaten, die ghescooten, gestorven ende in de Groote kerck ende opt groote kerckhoff begraven zijn waren in als 2800.

Item die soudaten, die opt Minnebroeders kerckhooff begraven zijn, waeren 68.

Item die burgers, die met gheschudt doot ghescooten zijn, waeren in als 68.

Item indt gasthuijs ende S. Jansclooster ende ander plaetsen zijn noch aen soudaten begraven 10.

Somma in als 2948⁴⁰⁹ soudaten ende burgers.

+ folio 106

+ folio 106v.

+ folio 107

409 Deze optelsom klopt niet, de som zou 2946 moeten zijn.

[p. 133]

Dit hebben wij aldus van die gravemaeckers van Haerlem ende die die dooden begraven verstaen.

⁺Van alle dese zijnder drie van de cappiteijnen, die opt hooghkoer in de Groote kerck laegen, opgedolven ende op ongewijde plaetse gebrocht.

1573. Somma voor ende op Haerlem geschooten. Alsoe wij verstaen⁺van dijverse scrijvers ende geesten, zijnder gescooten: Eerst uut den Busse of Holt, leggende in den Zuijden; item buijten Scaliwijckerpoort op den wech int Oost-Zuijdoost; item oost van den Fuijck, leggende op die Haerlemmermeercant buijten die Sperwouwer ende Scaliwijckerpoort; item int Noorden tuschen die Cruijs ende St. Janspoort in dat quartier, daert meest te doen was 10824 scooten.

Maer thuschen die Cruijs ende St. Janspoort voors. zijnder gescooten thuschen beijde die poorten wel getelt net 10402 scooten.

Conclusi 1573. Hier staet te aenmercken, dat alle die burgeren, die noch⁺indt stadt waeren, doer die sterffte zoe mijnderden ende cleijn worden, want daegelixs over die 20 burgers begraven worden, datter nu van die tienden manpersoen in de stadt boven de een oft twee niet gevonden en zal worden. Want die principaelste ende treftichste van de gemeente zijn gestorven ende bijsonder storven die uutlanders aldermeest. Ende die reste, die alsnoch in de stadt tegenwoerdelicken zijn, moeten nu alle de lasten dragen, dewelcke zoe groot ende onverdraechelicken zijn, dat sonder Godts wonderlicke mogentheijt niet moegelick en hadde geweest dus lange te moegen harden. Want daer nu niemant en is, die eenen anderen helpen mach, want als men aenmercken, dat men moesten houden vijff vaendelen Hoochduijtsche knechten, midtsgaeders 200 Waelen, den gouvernoer van de stadt aengaende ende alle die ziecke Spangerden, daer die gasthuijsen ende veel burgershuijsen tot desen tijdt mede belast zijn geweest. Van gelijcken noch driehondert Italiaenschen ruijters, die mede opte burgers costen van den IIII Octobris 1573 tot Alderkinderendach⁴¹⁰ daernae gelegen hebben, diewelcke alleen aen hoij tot haere paerden gelevert is over die tweeduijsent karolus guldens - elcke koeij hoij coste X ghulden - van gelijcken oock die groote doertochten bij XX, XXX ende XXXX vaendelen teffens, die men meest alle die cost mosten geven soe⁺en is niet genoch te verwonderen, dat alle die burgers sterven ende vergaen van grooten honger ende aermoede.

Niettemijn die Heere, die ons tot noch toe zoe wonderlicken beschermt ende bewaert heeft, en sal haer, die Hem van harten, als David spreckt, vresen, lieffhebben ende dienen, niet gheheel laeten vergaen.

La fin.

+ folio 107v.

+ folio 108

+ folio 108v.

410 28 december.

+ folio 109

[p. 134]

⁺Anno 1572 den 9e decembris⁴¹¹ naemiddach tusschen 2 ende 3 uijren is Don Frederico de Alvaires de Toledo, de zone van den hartoghe van Alba, opperste veltheer des Co Mt chrijchvolck, met zijne Mt heijrleeger voir de stadt van Haerlem gecomen ende heeft de stadt beghonen te beschieten den 18 des selfden maents tot den 20e toe; des middachs omtrent 2 uijren hebben de stadt bestormt op die Cruijspoort, maer worden afgeslagen.

December	Januarius		Februarius		Martius
1572	Dagen	scooten	Dagen	scooten	Dagen	scooten
	1	0	in den dageraet gestormt.		1	0
Den 9e Decembris	2	0	1	10	2	76
des jaers ons Heeren	3	0	2	17	3	8
duijsent vijffhondert	4	0	3	57	4	2
twee ende	5	0	4	81	5	13
tzeventich hebben	6	0	5	41	6	20
die Span- giaerden de	7	0	6	38	7	199
schanssen tot Sparen- dame	8	24	7	36	8	55
in genomen,	9	133	8	39	9	153
daeruut gedreven	10	14	9	38	10	33
Gerrit Claesz. van	11	681	10	4	11	19
der Laen met zijn	12	150	11	19	12	27
soudaten, daer hij	13	283	12	114	13	16
van des Prince van	14	97	13	63	14	19
Orangien wegen capiteijn	15	31	14	23	15	18
over gestelt	16	35	15	22	16	48
was, maer zijen	17	60	16	20	17	60
lieutenant, Gerrit	18	7	17	17	18	111
Pietersz. van Berchhout	19	3	18	86	19	46
eertijts schout	20	182	19	19	20	26
van Haerlem, werden	21	18	20	38	21	28
geslagen	22	65	21	26	22	33
	23	35	22	69	23	12
15 Decembris 72	24	322	23	45	24	35
In dese maent gescooten	25	48	24	34	25	47
binnen drie	26	310	25	41	bosch ingenomen
dagen, den 18, 19, 20	27	360	26	2
1514 scooten	28	285	27	3	26	6
	29	228	28	1	27	3
	30	321			28	0
	31	168			29	4
					de meer verloren
					30	0
					31	19
	in dese maent		in dese maent		in dese maent
	gescooten 3860		gescooten 1003		gescooten 1136

+ Blanco folio 109v-111 folio l11v.

411 De schrijver laat het beleg beginnen met de strijd om Spaarndam. De eerste troepen kwamen op 11 december voor Haarlem.

[p. 135]

^+Aprilis		Maius		Junius		Julius
Dagen	scooten	Dagen	scooten	Dagen	scooten	Dagen	scooten
1	14	1	10	1	10	1	2
2	6	2	7	2	15	2	100
3	4	3	21	3	21	3	1008
4	0	4	0	4	6	4	358
5	3	5	3	5	15	5	8
6	19	6	13	6	26	indese maent
7	5	7	22	7	47	gescooten 1476
8	9	8	14	8	29	Somma in als datter
9	51	9	8	9	11	ter met groff geschut
10	13	10	22	10	14	gescooten
11	45	11	21	11	9	is voir ende op
12	4	12	21	12	3	die stadt van
13	0	13	32	13	29	Haerlem ende
14	2	14	2	14	5	Noortzijde op die
15	28	15	16	15	32	Cruijs ende St.
16	3	16	44	16	6	Jans poorten bebracht
17	4	17	3	17	8	bracht net ....
18	3	18	32	18	12	10402 scooten
19	0	19	42	19	8
20	14	20	73	20	6	Willem Janss.
21	1	21	16	21	10	Verwer
22	6	22	21	22	3
23	0	23	30	23	6
24	0	24	51	24	24
25	5	25	16	25	33
26	2	26	9	26	3
27	18	27	20	27	9
28	38	28	29	28	12
29	0	29	10	29	2
30	30	30	59	30	0
31	0	31	14
in dese maent		in dese maent		in dese maent
gescooten 317		gescooten 682		gescooten 414		Vicit vim virtus

+ folio 112