Kind van de Oost

[p. 46]

IV
Surabaya (1948-1953)

Intro

Surabaya, de krokodillenstad, de tweede stad van Indonesië. Mijn stad. Een grote, voortvarende haven- en handelsstad met brede straten en koele koloniale huizen. In het hart de winkelstraat Tunjungan met de centrale pasar, de boekhandels Kolff en Van Dorp (op mijn verjaardag mocht ik een boek kopen) en het Hoenkwee-huis, de ijssalon waar we op feestdagen noga-ijs met slagroom aten.

Ik woonde er van mijn negende tot mijn veertiende jaar en veranderde van kind in puber. De eerste jaren zat ik nog op de lagere school, de Theresiaschool. Ik zong in het kerkkoor en zwierf met mijn vriendje Ronnie Eekhout over het spoorwegemplacement waar we langskwamen als we van school naar huis liepen. Daar vonden we een keer een handgranaat en waren zo verstandig die niet op te rapen maar mijn vader erbij te halen. Aangemoedigd door dit succes alarmeerden we hem een paar weken later omdat we een dode man in de berm van

[p. 47]

de weg hadden zien liggen. Ik zag aan mijn vader dat hij absoluut geen zin had in een lijk, maar hij wilde ons niet in de steek laten en ging toch mee. Daar was de overledene overeind gekomen en zat een kreteksigaretje te roken.

‘Pap, hij was echt dood!’ probeerde ik nog. ‘Ik zweer...’

‘Ja, het is goed, jongen. Laten we dit het Wonder van Surabaya noemen.’

Hij nam me soms mee naar de film, Tarzan meestal. Ik leerde eraan te wennen dat na anderhalf uur het gewone leven weer begon, dat je dan weer naar buiten moest in het volle licht. Het kostte wel moeite.

Er was ook een bibliotheek in de buurt, maar ik mocht er geen lid van worden. ‘Eerst laten zien dat je op school mee kunt komen.’ Ik snakte naar lectuur en vond het niet eerlijk, al die overplaatsingen waren toch niet mijn schuld? Maar het ouderpaar hield stand en ze kregen hun zin. De bibliotheek bleek vervolgens een complete Karl May te hebben en nog vele vele planken van andere schrijvers. In het zicht van zo'n overvloed durfde ik eindelijk ook eens wat pagina's over te slaan, de oersaaie natuurbeschrijvingen van het land van Old Shatterhand en Winnetou had ik altijd braaf gelezen. De Indische Courant die ik dagelijks voor mijn vader haalde, stond vol berichten over de politionele acties, maar dat nieuws ging langs me heen. Ik was negen, ik was tien, ik had mijn eigen besognes.

Eind 1949 werd dat anders. Indonesië kreeg zijn zelfstandigheid en in de gezinnen van mijn Indische schoolvriendjes begon men zich af te vragen hoe het verder moest. Ze konden Warga Negara worden, dus kiezen voor de Indonesische nationaliteit. Maar de bloedige Surabayaanse bersiaptijd van vlak na de oorlog zat nog vers in het geheugen; zouden de

[p. 48]

nationalisten niet opnieuw de Europees georiënteerde Indo's gaan tjintjangen?

Naar Nieuw-Guinea dan maar? Of naar het onbekende moederland, waar het zo koud scheen te zijn en rijst onbekend was? Ik kon ze vertellen over Nederland, omdat ik er geweest was.

‘Daar word je in de winkel gewoon geholpen door belanda's,’ vertelde ik Ronnie.

‘Nee... Niet waar.’ Hij kon het niet geloven. Geen Chinezen achter de toonbank?

Voor ons melkblanke gezin was van meet af aan duidelijk dat het moederland de enige optie was. Maar dan graag zo laat mogelijk, besloten mijn ouders. Ze hielden van de tropen. Een kans om langer te blijven deed zich voor toen de Militaire Missie werd opgericht. Een kleine groep Nederlandse militairen zou nog een paar overgangsjaren mogen blijven om aan de Indonesische militairen kennis over te dragen. En zo gaf mijn vader van 1950 tot 1953 les in militaire administratie aan de kaderschool in Tretes, een bergdorpje boven Surabaya.

Hij reed dagelijks de zestig kilometer op en neer, we bleven in Surabaya wonen. De Militaire Missie had een eigen woonerf toegewezen gekregen, de Jalan Raya Adityawarman, voorheen Wonokitri-boulevard. Een korte brede straat met een strook groen in het midden, zoals het in Indië hoorde bij een boulevard.

Aan beide kanten een vijftiental grote laagbouwhuizen met piramidedaken, de Hollands-Indische bouwstijl die koelte gaf. Hier woonden we op nummer 34. Ik maakte de lagere school af en ging naar de rooms-katholieke hbs aan de Coenboulevard.

[p. 49]

Maar de uittocht was begonnen, blank en halfblank vertrok naar Nederland of Nieuw-Guinea, of emigreerde naar de Verenigde Staten. Met een handdruk en een zwaai werd afscheid genomen. In 1952 hield de rooms-katholieke hbs op te bestaan en de nog resterende leerlingen werden overgeplaatst naar de laatste Nederlandstalige middelbare school in Surabaya: de ssv (Soerabaiase School Vereniging) aan de Gentengkali.

My Truly Fair van Guy Mitchell was de tophit van die tijd. Pauline ten Klooster, op verlof geweest in Nederland, kwam terug met een gewaagde haartooi: de paardenstaart. Ik werd voor het eerst verliefd. Meermalen zelfs. Het ritme van zo'n schooldag was simpel: om half acht begonnen de lessen en om half een fietste je met je vrienden naar huis, onderweg stoppend om de meisjes voorbij te laten komen. Het fietspad was smal, meestal stopten zij ook. Dan enige stoerdoenerij van de jongens en gegiechel van de meisjes. Veel tijd was er niet, want om één uur werd je aan tafel verwacht voor de rijstmaaltijd. Daarna volgde de verplichte middagdut. Surabaya was in de middag zo warm dat het asfalt van de straten zacht werd. Je zag de lucht erboven zinderen. Niemand deed in die uren iets. Ik las wat of speelde in de grote achtertuin krijgertje met mijn hond Bobby. Tenminste, als hij er was. Bobby was vaak in de naburige kampong op zoek naar vrienden of vijanden. Soms bloedde hij aan zijn nek of aan een oor als hij in slenterdraf huiswaarts keerde, maar hij was altijd goedgemutst als we elkaar tegenkwamen. Op een dag kwam hij niet meer thuis en na enig aarzelen vertelden mijn ouders dat hij wegens hondsdolheid naar het asiel was gebracht. Afmaken betekende dat, zoveel wist ik er wel van.

[p. 50]

Ik geloofde hun verhaal niet, want bij hondsdolheid moest iedereen die met het dier in aanraking geweest was, een aantal injecties halen. En dat hoefde nu niet. Mijn moeder had vaak geklaagd als Bobby met vuile poten over de tegelvloer liep en ik verdacht haar ervan dat ze mijn vader had overgehaald om de hond weg te doen. Dagenlang zon ik op de mogelijkheid om Bobby te bevrijden uit het asiel, maar in mijn hart wist ik dat hij er niet meer was. Tientallen jaren later viel zijn naam een keer en ik hoorde mijn moeder zeggen: ‘Ja, Bobby. Die is vergiftigd door de overbuurvrouw, omdat hij altijd achter haar kippen aan zat. Ze gingen van de leg af.’ Eindelijk hoorde ik dat de vrouw van sergeant Van de Wall, die aan de overkant woonde, mijn hond vlees had gevoerd dat met vergif was vermengd. Ik kende haar wel, een tanige Indische vrouw met eeuwig een sigaret aan de onderlip gekleefd en altijd in de weer met haar kippen. Mijn ouders hadden het me niet durven vertellen en kozen voor een leugentje om bestwil dat ik hen vervolgens de rest van mijn jeugd heb kwalijk genomen. Zonder dat zij dat wisten.

Om drie uur werden mijn ouders wakker, we dronken thee. Dan begon de middag. Soms vroeg mijn vader me om mee te gaan ijs halen. De frigidaire, de elektrische koelkast, kwam later, maar de eerste jaren hadden we een echte ijskast, een kast waar je ijs in deed. De ijsfabriek lag aan de rand van de stad. Een werkman van de fabriek sloeg een stalen haak in een grote staaf ijs, gooide er een juten kleed overheen en tilde het zware blok in de achterbak. Dan snel in de jeep terug naar huis waar we getweeën zuchtend en steunend het blok ijs de ijskast in manoeuvreerden. Daarna mocht ik op pad om met

[p. 51]

vrienden te sporten. Volleybal, badminton of zwemmen waren favoriet, totdat onze hormonen ontdekten dat er een korfbalvereniging was waar enkele van de mooiste meisjes van de school op zaten. Een prachtige sport dus. We hadden maar een paar uur, want stipt om half zeven viel de nacht als een baksteen. Dan moest je naar huis. Surabaya was in die tijd niet echt gevaarlijk, maar na zonsondergang kon je toch beter niet over straat gaan. Een licht avondmaal volgde.

Dan deed je je huiswerk, en luisterde je naar het roepen van de tokeh en het klepperen van passerende verkopers van etenswaren: saté, mie bakso, kolobak. Soms hadden je ouders zin in nog iets lekkers, dan bofte je.

Eén keer per week gingen mijn ouders 's avonds naar het zwembad Tegalsari, waar zwemclub De Krokodillen bijeenkwam om langs het bad wat te dansen en soms een verfrissende duik te nemen. De meeste leden van die club waren Hollandse of Indische employés van grote bedrijven. Op een avond kwamen mijn ouders wat vroeger dan gebruikelijk terug, enigszins geschokt. De luxe auto's van andere blanke leden van de vereniging waren bekrast met anti-Nederlandse leuzen, het was de tijd waarin Sukarno zijn land definitief losmaakte. De jeep van mijn vader was niet aangeraakt, omdat er tni op stond, de initialen van het Indonesische leger die ze uitleende aan de Nederlandse Militaire Missie.

Alhoewel kinderen eigenlijk nooit gevaar liepen, kreeg ik in die tijd de schrik van mijn leven toen ik, al fietsend, door onoplettendheid een bewoner van de aangrenzende kampong met mijn voorwiel raakte en hij met getrokken mes achter me aan rende. Nooit heb ik zo hard gepeddeld. En vervolgens

[p. 52]

werd op een nacht een buurman op zijn platje neergeschoten, zonder aanleiding of duidelijke reden. Rampokpartijen (overvallen) waren niet ongebruikelijk, maar golden meestal rijke Chinese huizen. Dit was iets anders, het begin van het uit de Indonesische samenleving stoten van de blanke en Indische bovenlaag.

Toch waren het mooie jaren.