|
| |
| |
| |
III. Hoofdletters, Leestekens, Aaneenschrijven
III.1. Hoofdletters
Hoofdletters zijn van oudsher veel gebruikt om het exclusieve karakter van een tekst te verhogen. Het Duits, aan welke taal natuurlijk niet toevallig het woord ‘Wichtigmacherei’ ontleend is, heeft het met al zijn hoofdletters dan ook als wereldtaal ver gebracht. Wie het Hogere of het Verhevene nastreeft, kan de hoofdletter niet missen.
De officiële spelling heeft dit ingezien en ons alle ruimte gelaten, zoals de volgende overweging uit ‘Het Groene Boekje’ aantoont.
‘In aanmerking nemend dat de keuze tussen de hoofdletter en de kleine letter in tal van gevallen moet blijven voorbehouden aan het oordeel van de schrijver, die, al naar de gevoelswaarde die hij met een bepaald woord wil verbinden, dit woord op deze of gene wijze zal schrijven, hebben we, hoewel ons zoveel mogelijk aansluitend aan de traditie, afgezien van een strenge formulering van de desbetreffende regels’.
(Zoals de bouw van deze zin bewijst, kan het Verhevene ook met àndere stilistische middelen bereikt worden.) Als het rijden in een diesel u zo'n tweedehands gevoel geeft, kunt u rustig overstappen in een Diesel.
Het lijkt daarom niet onverstandig dat in een goede tekst per pagina enkele ongebruikelijke hoofdletters staan. Gebruik daarvoor bij voorkeur zo abstract mogelijke begrippen: het Exclusieve, de ware Literatuur, de inspirerende Muze wekken meer ontzag voor de Auteur dan de gewone tekst op zakelijke basis voor de schrijver doet.
| |
| |
| |
III.2. Leestekens
De leestekens vormen vaak de finishing touch van de ware verfijnde tekst. Aangezien slechts zeer weinig lezers van de diepere achtergronden der leestekens op de hoogte zijn, kunt u hiermee al gauw een aparte indruk maken, hetgeen onze bedoeling is. Hoofdregel hierbij is: maak een overdadig gebruik van leestekens. Ter illustratie wil ik hier een drietal tekens behandelen.
De komma is het meest interessante leesteken voor ons. Sommigen zien de komma vooral als ritmisch teken: het geeft rust, een pauze in de intonatie aan. Welnu, hier ligt een kans. U mag uiteraard zoveel mogelijk rusten en pauzes aangeven in uw tekst. De spreektoon van de ware autoriteit kenmerkt zich immers vaak door het langzaam en nadrukkelijk uitspreken van gewone woorden; dat geeft te denken.
Anderen willen met de komma vooral de structuur van de zin markeren. Wie derhalve de ingewikkelde ambtelijke zinsbouw cultiveert (zie het citaat in III.1.) zal dus vanzelf naar zoveel mogelijk komma's streven. Wie beide principes combineert, zit dus zeker goed. Slechts in de voor imbecielen geschikte teksten van de radio- en TV-reclame ontbreken de komma's vrijwel geheel. Nee, dan liever de weldoortimmerde zinsbouw van de volgende wettekst.
‘De bezitter van een getuigschrift van met goed gevolg afgelegd eindexamen aan een gymnasium of atheneum, dan wel van een hiermede wettelijk gelijkgesteld getuigschrift, die examen wenst af te leggen in een andere faculteit, interfaculteit, afdeling of tussenafdeling dan die, waarin hij op grond van het tweede en derde lid van dit artikel tot het afleggen van examens is toegelaten, is verplicht ten genoegen van die faculteit, interfaculteit, afdeling of tussenafdeling, aan te tonen dat hij voldoende kennis tot het volgen van het onderwijs in die faculteit, interfaculteit, afdeling of tussenafdeling bezit in vakken, nader bij het academisch statuut aan te wijzen, waarin hij bij het verkrijgen van het getuigschrift niet of niet in voldoende mate, is geëxamineerd’.
| |
| |
Dat zijn welgeteld 15 komma's in één zin. Vakmanschap is meesterschap! Welke onverwachte effecten overigens ook met het weglaten van een komma te bereiken zijn, toont de volgende zin.
‘Begonnen werd met de bouw van een voorlopige huisvesting van de basisopleidingen, die in september 1957 na opening van de TH door H.M. de Koningin werd betrokken’.
Dit middel dient echter slechts spaarzaam toegepast te worden.
Een uiterst verfijnde beschrijving van het gebruik der komma's heeft Louis Couperus eens gegeven. Deze schrijver behoorde zowel in gedrag als in taalgebruik tot de hypergevoeligen, voor wie het gewone nooit bevrediging schenkt. In een van zijn feuilletons, Belangrijke mededelingen van Louis Couperus door zijn vriend ‘Jan’, voert hij zichzelf sprekend in. Zijn vriend ‘Jan’ heeft een tekst geproduceerd en ter beoordeling aan maestro Louis voorgelezen.
‘Louis heeft aandachtig, o beste lezer, o trouwe lezer, toe geluisterd, elegant gestrekt over gouden kussens. ‘Maar Jan!’ zegt hij, héél verwonderd. ‘Het is waaràchtig wel goed, wat je daar hebt samengeflanst! Het is geestig, en er is stijl in’. Je beweerde, dat je nooit kon schrijven! Je kan heel goed schrijven! Je moet maar eens méér met een feuilleton voor me invallen...’
(‘Dat nooit!’ zei Van Speijk!)
‘Alleen’, zegt Louis en leest vluchtig de bladen over, die hij mij uit de trillende vingers genomen heeft, ‘er mankeert iets aan, Jan... Maar dát is gemakkelijk te verhelpen...’
‘En wat mankeert er dan Louis?’ vraag ik, gevleid, en nieuwsgierig. ‘Komma's, beste Jan’, zegt Louis kalm en een beetje droog. ‘Komma's. Vergeet nooit, Jan, als je weer schrijven gaat, dat komma's je halve stijl maken. Maar zoals ik zeg, het is een gemis dat heel gemakkelijk is te verhelpen. Geef mij dus’ - voltooit Louis - ‘maar even dat antieke Chinese ivoren doosje aan, dat, schuin, drie centimeter vanaf mijn inkt- | |
| |
| |
| |
koker staat, Jan...’
Ik vond het ivoren doosje dàdelijk en bracht het aan Louis, die zich half oprichtte vanaf de gouden kussens. Zijn 'slanke vingers' openden voorzichtig het doosje en tussen de tippen dier vingers nam Louis sierlijk, zoals een vroegere markies snuif nam, een hoopje komma's en strooide die over de bladen heen mijner ‘Belangrijke Mededelingen’... Beste lezer, trouwe lezer, zó ‘gesaupoudreerd’ met de artistieke komma's van Louis, bied ik, zijn remplaçant voor een enkele zaterdag, u áán dit kunstloos feuilleton, deze unieke causerie van Louis veel kletsende vriend Jan...’
Gedachtenstreepjes zijn zeer ondoorgrondelijke leestekens, waarmee u ook heel geschikt kunt suggereren dat u, zoals het woord gedachtenstreepjes al enigszins aanduidt, enkele diepe gedachten hebt geformuleerd. De officiële spellingsleidraad zwijgt over dit leesteken geheel, terwijl particuliere taaladviseurs in hun boeken op dit punt ook opmerkelijk vage en algemene richtlijnen formuleren. Slechts weinigen zullen u dus kunnen betrappen op het onjuiste gebruik van gedachtenstreepjes.
Omdat ze de lezer dwingen tot zeer aandachtig lezen, wil hij de draad niet kwijtraken, kunt u met de gedachtenstreepjes dus heel goed de indruk van de diepe denker vestigen. En dat verdient eerbied. Let op de rijkdom aan streepjes in de volgende krantenzin.
‘Leg ik dit alles - al kost het moeite - naast mij neer, dan rest het werk van een man die - naar het heet - met het op muziek zetten van lonesco's eenakter ‘De Nieuwe Huurder’ vroeger zijn sporen heeft verdiend, maar die men - te oordelen naar deze latere vrijmoedige muzikale transpositie van een der bekendste werken van de Franse Nobelprijswinnaar - daarom nog niet het brevet ‘operacomponist’ zou willen geven.’
Het enkele verbindingsstreepje ofwel koppelteken heeft op een woord dezelfde verrijkende, verdiepende werking als de gedachtenstreepjes op de hele zin. Hoeveel suggestiever is het niet om te spreken over de be-teken-is van een woord, in plaats van over
| |
| |
de betekenis? En zou er niet een verschil kunnen bestaan tussen de hoedanigheid - waarin ik schrijf en de hoedanigheid, waarin ik dat doe? Zulke kleinigheden hebben vaak verreikende gevolgen! Ook hier kan de exclusivist weer geheel binnen de officiële perken van de leidraad uit het groene boekje al zijn streepjeskunsten vertonen. Immers, als 8e geval waarin het koppelteken gebruikt wordt, staat daar:
‘In enigszins ongewone, geconstrueerd aandoende samenstellingen en andere formaties; voorts in het algemeen ter verduidelijking van de bouw van het woord of ter voorkoming van misleidende of zonderlinge spellingbeelden.’
Let wel hoe aardig hier oorzaak en gevolg verwisseld worden: men gebruike een streepje ter voor-koming van mis-leidende of zonderlinge spellingbeelden!
De exclusivist, die zichzelf wellicht in het (krijt)-streepjespak hult, doet er mijns-inziens goed aan ook zijn zinnen van tijd tot tijd in streepjes te verhullen.
Aanhalingstekens tenslotte, zijn vaak een prima middel om de intelligentie van uw lezer op de proef te stellen. Behalve voor het aanduiden van rechtstreeks aangehaalde woorden - hun hoofdfunctie, waarmee verder weinig bijzondere effecten te bereiken vallen - kunnen aanhalingstekens ook gebruikt worden om ironie, afstand, dubbele bodems of talenkennis te suggereren. En dat zijn allemaal kwaliteiten die uw tekst boven de grauwe, zakelijke duidelijkheid kunnen verheffen. Ook hier zijn gelukkig weer geen knellende regels, die u in het toepassen van dit middel belemmeren. De bewijslast bij ontstane ‘misverstanden’ rust dus geheel op de lezer. Hij moet namelijk begrijpen dat u de houding van de ‘kritische’ vakbeweging juist helemaal niet kritisch vindt.
Maak er een sport van de lezer zich te laten verstrikken in het weefsel van uw zgn. ‘eenvoudige’ zinnen met aanhalingstekens. Een voor de ware exclusivist nog wel interessante verfijning in het gebruik van aanhalingstekens is de buitenlandse wijze. Een cosmopolitisch vleugje over uw tekst bereikt u door de aan- | |
| |
halingstekens tweemaal hoog i.p.v. hoog-laag te plaatsen. Nog beter is het effect als ze daarbij ondersteboven geplaatst worden, terwijl het maximale resultaat behaald wordt bij het gebruik van een enkele komma. De normale Nederlandse verdubbeling is pure verspilling.
| |
III.3. Het aaneenschrijven
Het aaneenschrijven van samengestelde woorden is een van de belangrijkste verschillen tussen de spellingsvoorschriften van het Engels en het Nederlands. Het Nederlands schrijft in principe samenstellingen altijd aaneen, het Engels juist niet.
Hier ligt dan ook een kans om op subtiele wijze te demonstreren dat men de Engelse taal beheerst. Vooral in technischwetenschappelijke kringen geldt de beheersing van het Engels als een soort basisvoorwaarde om serieus mee te tellen.
Schrijf ingewikkelde samenstellingen dus uiteen. Wie de keuze heeft bij de naamgeving van zijn bedrijf, zal derhalve liever de naam Plastic Buizen Fabriek (de P.B.F.) nemen, dan plastic buizenfabriek of plastic-buizenfabriek. De derde vorm is een voorbeeld van overdreven schoolmeesterij, die streeft naar eng-Nederlands perfectionisme. Ons aller Koninklijke Luchtvaart Maatschappij, de K.L.M., bewijst wel welke vlucht uw onderneming op een dergelijke taalkundige basis kan nemen. En wie weet nu eigenlijk precies of koude kas beregeningsinstallatie één woord moet worden of niet?
De groene zeepfabrikant zou ik echter om misverstanden over zijn gezondheid te voorkomen aanraden tenminste een verbindingsstreepje te gebruiken.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd
