De weg naar het binnenland. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1700-1800: de Zuidelijke Nederlanden

[p. 9]

Inleidingaant.

Een geschiedenis van de Nederlandse literatuur in de Zuidelijke Nederlanden in de achttiende eeuw: het lijkt een geschiedenis zonder voorwerp, en in zekere zin is het dat ook. Weinig lezers zullen zich spontaan auteurs of teksten voor de geest kunnen halen die in deze geschiedenis thuishoren. Geen auteurs of teksten uit de Zuid-Nederlandse achttiende eeuw hebben een plaats gekregen in de canon van de Nederlandse letterkunde. Zelfs in de ‘dynamische canon van de Nederlandstalige literatuur vanuit Vlaams perspectief’, die in de zomer van 2015, onder impuls van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde en het Vlaams Fonds voor de Letteren, werd samengesteld, is geen Zuid-Nederlands werk uit de achttiende eeuw te bespeuren.

Er is in deze periode geschreven en gepubliceerd, maar slechts weinig daarvan heeft de aandacht van de literatuurhistorici getrokken. In de literatuurgeschiedenissen uit de negentiende en de twintigste eeuw worden meestal niet veel woorden aan de achttiende eeuw in het Zuiden vuilgemaakt. In de beknopte overzichten krijgt deze eeuw überhaupt niet veel aandacht, en blijft het Zuiden daarbij helemaal onvermeld. Dat geldt niet alleen voor de geschiedenissen die in het Noorden worden geschreven, ook de Vlaamse literatuurhistorici en handboekenschrijvers zijn op dit punt behoorlijk stil gebleven. En als er al iets wordt gezegd, dan is het om vast te stellen dat er niet veel te melden valt en in het beste geval om te verklaren waarom dat zo is. In een Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, een Vlaams schoolhandboek (met bloemlezing) waarvan tussen 1901 en 1933 een zevental edities zijn verschenen, wordt de evolutie van de zuidelijke letterkunde in de zeventiende en de achttiende eeuw beschreven als een periode van ‘gestadige langdurige verkwijning’. Die heeft ertoe geleid dat de letterkunde er ‘in een zandig-dor Sahara kwam te staan, dat haar slechts op enkele plekjes een schraal lommerige oase bood’. Het verval wordt geweten aan de politieke omstandigheden en de oorlogen die in de Zuidelijke Nederlanden hebben gewoed. Onder invloed daarvan zijn de intellectuele krachten naar het Noorden getrokken, waarna de beoefening

[p. 10]

van de Nederlandse letterkunde in het Zuiden in handen bleef van de rederijkers. Hun werk was niets anders, aldus de auteurs van het handboek, dan ‘handig knutselwerk en hard gerijmel’ en hun invloed was ‘doodend voor de litteraire kunst’. Ze zien hierin dus een langdurige neergang. In de zeventiende eeuw ging het al dramatisch achteruit, en in de achttiende eeuw werd de bodem bereikt. Pas in de negentiende eeuw zou een einde komen aan wat Cornelis Gerrit Nicolaas de Vooys en Garmt Stuiveling in een ander (Noord-Nederlands) schoolboek, hun talrijke malen herdrukte Historische schets van de Nederlandse letterkunde, omschrijven als ‘bijna twee eeuwen van onbeduidendheid’.

In de grote, meerdelige geschiedenissen van de Nederlandse letterkunde wordt uiteraard meer gezegd, maar de teneur is vaak dezelfde. Bij Jan te Winkel (1847-1927) heet het dat het in de achttiende eeuw in de Zuidelijke Nederlanden ‘met de letteren treurig geschapen’ en ‘droevig gesteld’ was. Gerrit Kalff (1856-1923) stelt vast dat er ‘het genie afwezig en het talent schaarsch’ was. Dat was reeds zo in de zeventiende eeuw en in de achttiende bleven de Zuidelijke Nederlanden ‘in stoffelijk, geestelijk en zedelijk opzicht even achterlijk’ en was er in de letterkunde ‘tenauwernood een enkel groen plekje te zien te midden der algemeene dorheid’. Gerard Knuvelder (1902-1982) is wat minder beeldrijk in zijn beschrijving, maar ook voor hem heeft de achttiende eeuw in het Zuiden ‘weinig produkten van betekenis opgeleverd’, al bespeurt hij aan het einde van de eeuw enige ‘nieuwere opvattingen’, waarmee een aantal auteurs zich geleidelijk uit de ‘traditionele beschouwingen’ losmaken. Deze literatuurhistorici noemen wel enkele namen, geven hier en daar een spaarzaam compliment. Dat betreft dan een auteur die als uitzondering de regel bevestigt, een enkeling die (een klein beetje) boven zijn tijdgenoten uitsteekt. Bovendien gaat het daarbij meestal om schrijvers die in het begin van de achttiende eeuw nog wel leven (en soms nog actief zijn), maar toch vooral de zeventiende eeuw vertegenwoordigen. De meest geciteerde naam in dat verband is die van Michiel de Swaen (1654-1707), die we, aldus Te Winkel, ‘met volle recht mogen plaatsen aan het hoofd der Zuidnederlandsche dichters van de achttiende eeuw, niet alleen omdat hij die eeuw opent, maar ook omdat er in die eeuw na hem niemand is opgestaan, die hem overtrof’. Kalff, alweer scherper, wil De Swaen zelfs niet rangschikken ‘onder de Nederlandsche dichters van beteekenis’. Hij schrijft zijn ‘bescheiden plaats in onze letterkunde’ slechts toe aan zijn rol als ‘voorpost van het Nederlandsch, die in een uithoek van ons taalgebied onze taal voor het laatst heeft doen hooren in haar zuiverheid, in een deel van haar rijkdom en kracht’. In elk geval was het ook volgens Kalff na De Swaen afgelopen. In de tweedelige geschiedenis van het Nederlandse toneel die Jacob Adolf Worp (1851-1917) in het begin van de twintigste eeuw laat verschijnen, worden aan het achttiende-eeuwse Zuiden amper enkele bladzijden

[p. 11]

besteed. Van het overwegend religieus theater van deze periode is ‘heel veel verloren gegaan’, aldus de auteur, wat, zo voegt hij eraan toe, ‘geen onoverkomelijke ramp schijnt’. En Jan Frans Cammaert (1699-1780) is niet alleen de meest productieve toneelauteur van zijn tijd, maar tevens ‘van alle Nederlandsch schrijvende dramatische dichters de brutaalste letterdief’.

Het beeld van leegte en dorheid, en van verval, zowel kwantitatief als kwalitatief, wordt door zowat alle literatuurhistorici gedeeld en lijkt door de achttiende-eeuwse auteurs zelf te worden gevoed en bevestigd. Als de Brugse priester en rederijker Jan Pieter van Male (1681-1735) in zijn Ontleding ende verdediging vande edele ende reden-rijcke konste der poëzye (1724) het letterkundige landschap van zijn tijd overschouwt, stelt hij vast dat het met de dichtkunst in het Noorden beter is gesteld dan in het Zuiden. Hij geeft het ruiterlijk toe: in de Republiek zijn veel meer schrijvers actief, die bovendien ‘ons al wijd over-treffen’ met hun manier van schrijven, ‘zoo in de schicking der mate, als beneerstigde zuyverheyd van Taele’. Anders dan in het Noorden zijn er in het Zuiden maar weinigen ‘die het lust de konst-wercken te lesen’. Er zijn critici noch enthousiasten die de dichters kunnen stimuleren of hun leren slechts met het beste tevreden te zijn. Daarom zijn er maar weinigen die in staat zijn ‘iets uytnemende te aerbeyden’ en nog minder die ‘iets aende konsten willen toe-leggen’, aldus nog Van Male. In de loop van de eeuw hebben wel meer Zuid-Nederlanders de verfransing van het maatschappelijke leven en de verwaarlozing van het Nederlands aangeklaagd en de staat van de Nederlandstalige letterkunde betreurd. Aan het einde van de eeuw, in de Franse tijd, verzucht de Brugse uitgever Joseph Bogaert in zijn Brugsche Gazette (op 10 augustus 1795) dat het een schande is ‘voor ons vaderland, voor alle onze landgenooten’ dat ze hun moedertaal verwaarlozen en ‘zoo weynig gevoordert zyn in hunne eyge letterkunde’. Deze klachten mogen dan al door een algemene cultuurkritiek zijn ingegeven of een retorisch middel zijn geweest om een pleidooi voor het Nederlands als cultuurtaal kracht bij te zetten, ze zijn in elk geval niet in staat geweest om de literaire productie van deze periode bij latere lezers en onderzoekers aan te prijzen. Als Prudens van Duyse in 1846 een blik werpt op het Vlaanderen van de voorgaande eeuw, velt hij een vernietigend oordeel. ‘Taelkunde was er bitter weinig, letterkunde waerlyk niet veel,’ zo stelt hij vast. En wat er was, was van slechte kwaliteit. Het toneel ‘kroop nog altyd in het spoor der Franschen of bleef vry onbeschaefd’ en op het vlak van de dichtkunst werd vooral gelegenheidswerk geproduceerd, door ‘poëten op krukken en stelten’.

[p. 12]

Eenzaam in de woestijn

Dat de Zuid-Nederlandse literatuurhistorici zich niet massaal op hun achttiende eeuw hebben gestort, is dan ook niet verwonderlijk. Op een braakland valt nu eenmaal niet veel te oogsten. Dat betekent uiteraard niet dat niemand op verkenning is getrokken. Er zijn, soms in het kader van lokaal onderzoek, wel degelijk bijdragen gewijd aan Zuid-Nederlandse letterkundigen van de achttiende eeuw. Meestal zijn zij het werk van onderzoekers die gespecialiseerd zijn in de literatuur van een belendende eeuw of in een ander aspect van de achttiende-eeuwse cultuur. Deze studies zijn meestal beperkt, als het resultaat van een uitstapje of een afgeleide van een onderzoek waarvan het zwaartepunt elders ligt. Ze getuigen zelden van een bezieling voor de letterkunde van deze periode en leiden in de regel dan ook niet tot een fundamentele bijstelling van het bekende beeld, veeleer juist tot een bevestiging daarvan. Als bijvoorbeeld Edward Rombauts in 1959 met een biografische bijdrage ‘de nagedachtenis wil eren’ van Willem Verhoeven (1738-1809), dan concludeert hij toch dat deze Mechelse auteur ‘geenszins behoort tot de topfiguren van onze 18de eeuw’. En, zo voegt hij er ten overvloede aan toe: ‘Die zijn er trouwens niet in de in geestelijk opzicht zo slecht bedeelde Oostenrijkse Nederlanden.’ Als zelfs de auteurs die er wel over schrijven het zeggen, waarom zou iemand zich dan op deze ‘schrale tijd’ toeleggen?

Toch heeft één literatuurhistoricus - slechts één - er zijn leven en zijn wetenschappelijke carrière aan gewijd: Jozef (of Jos) Smeyers (1926-2009). Die schreef een licentiaatsverhandeling (1949) en daarna ook een proefschrift (1958, publicatie 1959), beide in de Germaanse filologie, over het ‘Vlaams taal- en volksbewustzijn in het Zuidnederlands geestesleven van de 18de eeuw’. Deze studies vormden het begin van een grote stroom bijdragen, over talrijke aspecten van en figuren uit de culturele geschiedenis van de Oostenrijkse Nederlanden. Smeyers groeide uit tot de autoriteit op dit gebied. Decennialang nam hij in algemene overzichten en collectieve studies met betrekking tot het achttiende-eeuwse België de bijdragen over het Nederlandstalige culturele en literaire leven voor zijn rekening. Hoewel het perspectief van zijn onderzoek aanvankelijk veeleer cultuurhistorisch dan literair-historisch was, was hij toch de enige die zich, misschien enigszins noodgedwongen, op de Zuid-Nederlandse letterkunde van de achttiende eeuw toelegde. Toen in de meerdelige en collectieve Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden (1939-1975) een deel aan de achttiende eeuw moest worden gewijd, was het Smeyers die daarin het Zuiden voor zijn rekening nam. Zijn overzicht, dat samen met het stuk van Hermine J. Vieu-Kuik over de achttiende-eeuwse letterkunde in het Noorden het zesde deel (1975) van de reeks vormt, is nog steeds de meest uitgebreide behandeling van het onderwerp.

[p. 13]

In het voorwoord tot zijn aandeel was Smeyers bescheiden. Veeleer dan ‘een wellicht voorbarige synthese’ heeft hij slechts ‘in kaart gebrachte verkenningen’ willen bieden ‘op een nog gedeeltelijk onontgonnen (en ook wel eens dor) terrein’. Het boek zou, zo waarschuwde hij de lezer, ‘meer vragen en suggesties bevatten dan antwoorden geven’ en ‘herhaaldelijk materiële en concrete gegevens stellen in de plaats van strikt literaire waardebepalingen’. Er was nog veel meer onderzoek nodig om tot een echte synthese te kunnen komen. De ambities van het overzicht waren beperkt, maar toch zou het bijdragen, zo hoopte de auteur, aan ‘een geleidelijke (zij het ook relatieve) herwaardering van een literair tijdperk dat totnogtoe al te zeer weggedrukt zat tussen een rijk verleden, waaraan het de herinnering trouw bewaren bleef, en een periode van vernieuwde bloei, die, althans voor een gedeelte, haar wortels in deze 18de eeuw heeft gehad’. Een eerherstel, ma non troppo.

Dat Smeyers met zijn talrijke studies het beeld van de Zuid-Nederlandse achttiende eeuw als een tijd van onbeduidendheid heeft willen bijstellen, is duidelijk. Met vasthoudendheid heeft hij daarvoor drie strategieën ontwikkeld. De eerste stond centraal in zijn proefschrift en zijn andere vroege werk. Daarin beschreef hij niet alleen de verfransing en de voor de ontwikkeling van een Nederlandstalige letterkunde ongunstige omstandigheden, maar wilde hij vooral ook aantonen dat er in de Zuid-Nederlandse achttiende eeuw wel degelijk (veel) mensen zijn geweest die zich van het ‘verval’ bewust waren en zich voor het herstel hebben ingezet. Zij hebben de basis gelegd voor de vernieuwing en de herleving die zich later, in de negentiende eeuw, zou voordoen. In dat kader past de toekenning van een hoofdrol aan Jan Baptist Chrysostomus Verlooy (1746-1797). Diens Verhandeling op d'onacht der moederlyke tael in de Nederlanden (1788) geldt als het krachtigste, meest expliciete en invloedrijke pleidooi voor het Nederlands als cultuurtaal uit deze periode. Om die reden staat Verlooy soms ook als de belangrijkste letterkundige van de achttiende eeuw te boek en laat men zelfs, zoals René Lissens deed in zijn De Vlaamse letterkunde van 1780 tot heden (1953), de Vlaamse literatuur zowat met hem beginnen. Het is kenmerkend voor de manier waarop de Vlaamse Beweging met deze erfenis omgaat. De waarde van de letterkunde wordt helemaal afhankelijk gemaakt van en zelfs vereenzelvigd met het statuut van het Nederlands in de betreffende periode. Wie zich daar in de achttiende eeuw voor heeft ingezet, krijgt de erkenning en de eer een voorloper te zijn. De keerzijde van de medaille is dat wat aan deze ‘herleving’ voorafgaat, als ‘nog niet’ wordt afgedaan en naar de vergeetput van de geschiedenis wordt verwezen. Het is een normatieve benadering: de bloei van de Nederlandse letterkunde in de Zuidelijke Nederlanden is een ideaal en een doel, en het uitblijven van deze bloei is betreurenswaardig. De beperking van de Nederlandstaligheid maakt van de Oostenrijkse Nederlanden een land in verval.

[p. 14]

Een tweede lijn die in veel van Smeyers' latere werk centraal staat, is de aandacht voor de Verlichting. In een hele reeks publicaties heeft hij aangetoond dat de ideeën van de (voornamelijk Franse) Verlichting in de Zuidelijke Nederlanden ruim verspreid en bekend waren, dat ze er werden verwerkt en hun sporen in de geesten en in teksten hebben nagelaten. Op die manier wilde hij de voorstelling bestrijden van de Oostenrijkse Nederlanden als een wat achterlijk gebied, waar men ouderwetse opvattingen en vormen bleef koesteren en blind was voor de veranderingen en vernieuwingen die zich elders voordeden. Als de Zuidelijke Nederlanden ogenschijnlijk weinig vernieuwende teksten hebben voortgebracht, dan betekent dat niet dat deze vernieuwingen er niet bekend waren of dat ze niet werden begrepen of geaccepteerd. Het was het gevolg van het feit dat de Zuid-Nederlandse geletterden Franstalig waren, rechtstreeks toegang hadden tot buitenlandse publicaties en, als ze zich intellectueel wensten te manifesteren, dat niet in het Nederlands maar in het Frans deden. De kwaliteit van een cultuur kan niet enkel worden afgemeten aan haar intellectuele productie - en al zeker niet aan de productie in slechts een van de meerdere talen waarin zij zich uitdrukte - maar ook aan haar consumptie van denkbeelden en teksten.

Een derde, meer algemene strategie waarmee Smeyers, met name ook in zijn overzicht uit 1975, het eerherstel van de Zuid-Nederlandse achttiende eeuw heeft bepleit, is die van de veelheid. Met een streven naar volledigheid overstelpte hij de lezer met namen en titels. Op die manier wilde hij de indruk tegengaan dat er in die periode simpelweg niets was, dat er nauwelijks werd geschreven en gepubliceerd. Dat gebeurde wel degelijk, zo laat hij overvloedig zien: op grote schaal werd toneelgespeeld en werden gedichten en allerlei andere teksten geschreven. De meeste daarvan zijn inderdaad nog onbekend gebleven, maar wie ze zoekt en bestudeert zal hier en daar, zo suggereert hij, schatten ontdekken.

Jozef Smeyers heeft niet alleen zelf veel over de Zuid-Nederlandse achttiende eeuw geschreven, hij heeft ook anderen tot onderzoek aangezet. Dat heeft hij onder meer gedaan door een institutioneel kader te creëren, met de oprichting van een Studiecentrum voor de Studie van de 18de-eeuwse Zuid-Nederlandse Letterkunde. De voornaamste activiteit daarvan was de uitgave van een reeks ‘Cahiers’, waarvan er tussen 1987 en 2004 zesentwintig zijn verschenen. Smeyers nam er zelf een aantal voor zijn rekening, maar de meeste werden geleverd door een hele reeks literatuurhistorici (en enkele historici), onder wie Jozef Huyghebaert, Kåre Langvik-Johannessen, Werner Waterschoot en Jean Weisgerber. Het gaat ook hier om wetenschappers van wie de specialiteit niet in (de letterkunde van) de achttiende eeuw lag, maar die in de marge van hun onderzoek op een interessant fenomeen of een intrigerende auteur

[p. 15]

waren gestuft en op vraag of aansporing van Smeyers bereid waren een cahier voor hun rekening te nemen. Het zijn overwegend dunne boekjes die wat amateuristisch ogen (de uitgave en verspreiding waren ook letterlijk eenmanswerk en huiskamervlijt van Smeyers), maar met becommentarieerde tekstedities (vooral van theaterteksten), bio-bibliografische studies van afzonderlijke auteurs en meer algemene bijdragen over bijvoorbeeld rococo en Verlichting, vormen zij toch het meest uitgebreide en belangrijkste corpus aan studies van de Zuid-Nederlandse letterkunde van de achttiende eeuw.

Ondanks zijn essentiële inspanningen heeft Smeyers de perceptie niet kunnen keren. School heeft hij niet gemaakt. Zelf verbonden aan een kleine en - het is tegelijk typerend en ironisch - Franstalige universitaire instelling (de Facultés Universitaires Saint-Louis in Brussel), heeft hij geen leerlingen kunnen vormen. Aan andere universiteiten zijn af en toe wel licentiaatsverhandelingen geschreven over teksten en auteurs uit de achttiende eeuw, maar geen van de betreffende studenten is met dat onderzoek verdergegaan. Geen van de specialisten die in Smeyers' reeks hebben gepubliceerd, heeft zich definitief tot de achttiende-eeuwse letterkunde bekeerd. Lange tijd zijn er ook geen proefschriften aan gewijd. Slechts recent is daar verandering in gekomen en hebben aan verschillende universiteiten jonge literatuurwetenschappers als Christophe Madelein, Bram van Oostveldt en Timothy de Paepe zich op de achttiende eeuw toegelegd. Zij hebben belangwekkende proefschriften geschreven over het sublieme, de zoektocht naar natuurlijkheid en de evolutie van het theatergebouw en de opvoeringspraktijk in de Zuidelijke Nederlanden. Het is kenmerkend dat zij de literatuurgeschiedenis niet zozeer opvatten als de studie van literaire teksten, maar van begrippen, opvattingen en praktijken, die bovendien niet aan de beoefening van één taal zijn gebonden. De cultuur die zij bestuderen is ‘multimediaal’ (ze verraden ook een voorliefde voor theater) en meertalig. Hun studies behoren tot de literatuurgeschiedenis, maar niet - zo zullen velen zeggen - tot die van de Nederlandse letterkunde.

Geen probleem

Dit boek is geschreven door een historicus. Nochtans is ook in de historische vakgroepen aan de Vlaamse universiteiten de achttiende eeuw niet meteen de meest geliefde periode. Zij wordt minder intens bestudeerd dan pakweg de zeventiende of de negentiende eeuw. Toch is het verschil in aandacht er minder uitgesproken dan onder de literatuurhistorici (van de Nederlandse literatuur) en werden gedurende de voorbije decennia wel degelijk historische studies, onderzoeksprojecten en proefschriften aan de periode gewijd. Dat

[p. 16]

gebeurde onder meer vanuit het perspectief van de politieke geschiedenis (de Brabantse Omwenteling), de sociale geschiedenis (stadsgeschiedenis, geschiedenis van de consumptie, sociale organisatie) en de cultuurgeschiedenis (geschiedenis van de Verlichting, boekgeschiedenis, historiografie). Het is wellicht geen toeval dat met name aan de Franstalige Belgische universiteiten (en in het bijzonder aan de vrijzinnige Université Libre de Bruxelles) veel werk is verricht. Geïnspireerd door interesse voor de Verlichting ging de aandacht daarbij vooral uit naar het Franse intellectuele leven van de achttiende eeuw en zijn invloed in het (Franstalige) buitenland. Onder invloed van (de romanist) Roland Mortier en (de historicus) Hervé Hasquin werd in 1974 de reeks Etudes sur le xviiie siècle opgezet, met in opeenvolgende bundels talrijke bijdragen, van historici, filosofen, kunsthistorici en literatuurhistorici, over diverse aspecten van de cultuur en het geestesleven van de Oostenrijkse Nederlanden. De aandacht voor de Nederlandse literatuur daarin was niet geheel afwezig (ook Smeyers publiceerde in de Etudes), maar bleef beperkt.

Hoe nu, met deze erfenis, de geschiedenis van de Nederlandse literatuur aan te pakken? Ik moest een weg inslaan, heb keuzes gemaakt die, naar ik hoop, geen boze geesten zullen opwekken. Waarover dient deze geschiedenis te gaan? Wat is de Nederlandse literatuur in de Zuidelijke Nederlanden in de achttiende eeuw? Is zij de literatuur die in deze periode in de Zuidelijke Nederlanden werd geschreven (en gepubliceerd) of is zij (enkel) het Nederlandstalige deel daarvan? Het lijkt voor de hand te liggen, of beter gezegd onvermijdelijk, om van dat laatste uit te gaan. De reeks waarin dit boek thuishoort, vertelt immers het verhaal van de Nederlandstalige literatuur, van begin tot eind. Toch is de toepassing van dit uitgangspunt op de achttiende eeuw minder eenvoudig dan ze lijkt. Nog meer uitgesproken dan in andere periodes het geval is, vormt deze Nederlandse letterkunde immers slechts een (klein) onderdeel van alles wat in de achttiende eeuw in de Zuidelijke Nederlanden is geschreven en gepubliceerd. Veel daarvan is namelijk in het Frans of (in mindere mate) in het Latijn gesteld, maar het kan niet de bedoeling zijn hier uitgebreid in te gaan op Franstalig of Latijns werk. De focus exclusief richten op Nederlandstalige letterkunde impliceert echter dat een eentalig corpus wordt losgesneden uit een meertalige cultuur. Niet alleen dreigt op die manier de indruk te worden gewekt dat de Oostenrijkse Nederlanden (of een deel daarvan) eentalig Nederlands waren, het betekent ook dat teksten van een groot deel van hun context worden beroofd en daardoor misschien ook van hun begrijpelijkheid en relevantie.

Zoals in dit boek nog verder zal worden toegelicht, waren de Oostenrijkse Nederlanden geenszins eentalig. Ook het noordelijke deel daarvan (dat we nu Vlaanderen noemen) was dat niet het geval. Weliswaar was van het grootste deel van de inwoners van dat noordelijke deel de spreektaal het Nederlands,

[p. 17]

of beter gezegd een dialect daarvan. Als schrijftaal werd daarbij een (min of meer) gestandaardiseerd Nederlands gehanteerd. Het hoger onderwijs verliep echter in het Latijn en het Frans was de taal van het bestuur, de (hogere) cultuur en het sociale verkeer van de elite. De schriftelijke cultuur was dus drietalig en bijgevolg waren ook de geletterden dat. Wie geschoold was en schreef en publiceerde, kon kiezen of hij dat in het Latijn, het Frans of het (gestandaardiseerd) Nederlands deed. Deze keuze werd niet bepaald door persoonlijke smaak of willekeur van de auteur, en evenmin door de stad of de provincie waar hij werkte, maar door andere factoren, zoals het prestige en de status van de verschillende talen, de aard en het genre van de betreffende tekst en (vooral) de doelstellingen en het publiek die de auteur wilde bereiken. De keuze kon dus verschillen naargelang van de tekst, met als gevolg dat heel wat auteurs in meer dan één taal hebben gepubliceerd. Auteurs zijn met andere woorden niet Nederlandstalig of Franstalig: de meesten zijn beide.

Dat voor sommige teksten het Nederlands werd gebruikt en voor andere niet, geldt niet alleen voor het oeuvre van individuele auteurs, maar ook voor de Zuid-Nederlandse letterkunde als geheel. Aangezien de status als cultuurtaal van het Nederlands nog niet was verworven, werd het als schrijftaal vooral gekozen - in wat volgt zal ik dit zowel onderbouwen als nuanceren - als de auteur een breed publiek wilde bereiken. Breed, niet in de geografische, maar in de sociale zin van het woord: niet de lezers in het buitenland (daarvoor dienden juist het Frans en het Latijn), maar wel zo veel mogelijk leden van de eigen gemeenschap en dus niet enkel (hoog)geschoolden. Concreet betekent dit dat het Nederlands werd gebruikt in het theater, en voor gelegenheidsliteratuur (geschreven naar aanleiding van en voor gebruik in een context van publieke feesten) en teksten die bedoeld waren om (zo veel mogelijk mensen) te beïnvloeden en te verbeteren, zoals stichtelijke, moraliserende en andere opvoedende geschriften, en politieke pamfletten. Zoals nog zal blijken was er ook een specifiek milieu waarin het Nederlands als schrijftaal simpelweg gebruikelijk was en niet ter discussie stond, namelijk dat van de rederijkers. Omdat voor hen het Nederlands als cultuurtaal gold, vormden zij een uitzondering, maar tegelijk bevestigen ze ook het algemene beeld: ook hun productie bestond immers grotendeels uit toneelstukken en gelegenheidsgedichten, en dus uit werk dat niet in de eerste plaats was bedoeld om ‘in een hoekje’ gelezen te worden, maar om publiek en in een specifieke sociale context te worden geconsumeerd.

Er werd dus in de Zuidelijke Nederlanden in de achttiende eeuw wel degelijk heel wat in het Nederlands geschreven en gepubliceerd. Het ging daarbij echter vooral om toneelwerk, dat bedoeld was om opgevoerd te worden, en ver-

[p. 18]

der om teksten die niet tot de ‘schone letteren’ of tot de ‘hogere’ of ‘zuivere’ literatuur worden gerekend. Aan de productie van een ‘literaire letterkunde’ was in de Oostenrijkse Nederlanden weinig behoefte. De liefhebbers daarvan kenden immers Frans en verkozen in het Frans te lezen. Daar diende het Nederlands niet voor. Voor romans en ‘zuivere’ poëzie in het Nederlands was er nauwelijks een markt en het is dan ook niet zo verwonderlijk dat maar weinigen zich tot de beoefening daarvan geroepen voelden.

Wat ik in dit boek niet wil doen, is op zoek gaan naar de schaarse bloemen in het braakland. Ik wil niet de uitzonderingen centraal stellen en wil die evenmin als zodanig behandelen. Dat zou immers veronderstellen dat ik het geheel van de Zuid-Nederlandse letterkunde als een braakland blijf voorstellen. Ik verzet me tegen dat beeld, niet zozeer omwille van de achterliggende appreciatie van de literatuur uit deze periode, maar omdat het een historische situatie als een probleem voorstelt. Ik wil dat beeld dan ook niet corrigeren door te betogen dat de Zuid-Nederlandse letterkunde van de achttiende eeuw veel rijker en beter was dan we altijd hebben gedacht. Dat is niet waar het mij om gaat. In het licht van de hierboven geschetste traditie lijkt het bovendien erg vermetel en riskant een alom gedeelde inschatting door haar tegendeel te willen vervangen. Relevanter is het, en bovendien beter in overeenstemming met een historische interesse, na te gaan welke plaats de Nederlandse letterkunde in de cultuur en de maatschappij van de Zuid-Nederlandse achttiende eeuw innam. De aard, plaats, functie en status van deze letterkunde waren bepaald door de manier waarop deze cultuur en maatschappij werkten. De analyse en verklaring van haar positie zullen als vanzelf ook leiden tot een ‘deproblematisering’ ervan, en dat is goed. De opvatting van de Zuid-Nederlandse letterkunde van de achttiende eeuw als een probleem is ideologisch gekleurd. Daar afstand van te nemen is doelmatiger dan een ongewisse poging tot eerherstel. Deze letterkunde was wat ze was en deed wat ze in haar tijd kon en moest doen, en daar is niets mis mee.

Dit uitgangspunt impliceert dat het niet mijn ambitie is hier een (nieuwe) canon voor te stellen. Niet alleen omdat ik geen neiging voel om auteurs en teksten op hun literaire kwaliteit te beoordelen en te selecteren, maar vooral ook omdat dit de protagonisten van dit boek nodeloos kwetsbaar zou maken. Het zou immers betekenen dat zij hun plaats hier moeten verdienen. Dat ze in eerste instantie mij en in tweede instantie de lezers (en de recensenten) moeten overtuigen van het literaire belang van hun werk. Dat hoeven ze niet. Als het erom gaat te onderzoeken welke plaats de Nederlandstalige letterkunde in de maatschappij en de cultuur van de Zuid-Nederlandse achttiende eeuw innam, dan kan in principe iedere auteur of elke tekst aan het begrip daarvan bijdragen. Dat wil uiteraard niet zeggen dat ik hier alles en iedereen zal behandelen of

[p. 19]

noemen. Dat is wat Smeyers met zijn overzicht uit 1975 heeft gedaan en het heeft geen zin deze oefening hier nog eens over te doen. Overigens heeft deze hang naar volledigheid de aantrekkelijkheid en daarmee ook de impact van zijn boek wellicht niet in de hand gewerkt, maar die integendeel juist verminderd. Bovendien lijkt, in het geheel van de lopende Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, een bescheidener omvang van dit deel over de zuidelijke achttiende eeuw, om de redenen die hierboven al zijn geschetst, niet alleen logisch en gerechtvaardigd, maar ook onvermijdelijk en zelfs noodzakelijk.

Natuurlijk had ik meer namen kunnen noemen en meer voorbeelden kunnen geven dan ik zal doen. De redenen waarom sommige auteurs en teksten wel uitdrukkelijk worden behandeld en andere niet, waarom sommigen worden geciteerd en anderen niet, zijn divers en ongelijksoortig. In niet geringe mate is de selectie gestuurd door de stand van het onderzoek en de beschikbare literatuur. Dat impliceert dat onrechtstreeks toch literaire oordelen kunnen meespelen: ongetwijfeld hebben zij immers (mede)bepaald dat sommige auteurs en teksten al zijn bestudeerd en andere niet. Tegelijk betekent het ook dat allerlei toevalligheden een rol hebben gespeeld. Die kunnen in de achttiende eeuw zelf liggen, in de omstandigheden die er bijvoorbeeld toe hebben geleid dat zekere teksten zijn gedrukt en andere niet, dat drukwerk of handschriften zijn bewaard en overgeleverd of juist verloren zijn gegaan. Ze hebben ook te maken met de keuzes van onderzoekers in het verleden, die op basis van esthetische, ideologische, historische of lokale overwegingen aan deze of gene auteur een artikel hebben gewijd en hem zo bekend en belangrijk hebben gemaakt. In de mate waarin ik boven de gegevenheden en de beperkingen van het beschikbare materiaal kon uitstijgen, heb ik, in overeenstemming met de hierboven geschetste uitgangspunten, geselecteerd op basis van zowel representativiteit als impact. Dat neemt niet weg dat ook daarbij toeval en de meanders van mijn eigen verkenning van de achttiende eeuw hun rol hebben gespeeld. Uiteraard waren andere keuzes mogelijk geweest.

Een brede letterkunde

Omdat de Nederlandstalige letterkunde in de Oostenrijkse Nederlanden vooral een publieke en maatschappelijke functie had, is het noodzakelijk ‘literatuur’ hier breed op te vatten. Het gaat om teksten in een veelheid aan vormen en genres, inclusief gelegenheidsteksten, religieuze en stichtelijke literatuur, en moraliserend, beschouwend, politiek en polemisch werk. ‘Alle mondeling of schriftelijk overgeleverde teksten’, zoals het begin luidt van de definitie van ‘literatuur’ in het Lexicon van literaire termen, zonder de precisering die daarop

[p. 20]

volgt: ‘die men op uiteenlopende gronden van andere teksten onderscheidt vanwege hun veronderstelde specifieke, meestal kunstzinnige karakter’.

De keuze voor een brede opvatting van letterkunde behoeft nauwelijks een verantwoording. Zo gebruikelijk als de opvatting van literatuur als het geheel van poëzie, romanliteratuur en theater is in de literatuurgeschiedenis van de negentiende en de twintigste eeuw, zo gewoon en haast vanzelfsprekend is een bredere invulling in de behandeling van de letterkunde in het Ancien Régime. Het einde van de achttiende eeuw vormt in dit opzicht juist het scharnierpunt, omdat dan het concept van ‘schone letteren’ (belles-lettres) - overigens naar analogie met dat van de ‘kunst’ en de ‘kunstenaar’ - ontstaat. Een beperking tot literatuur in de engere zin van het woord, tot enkel poëzie, verhalen en toneelstukken, zou in dit boek over de achttiende eeuw anachronistisch zijn geweest. Bovendien zou zij deze geschiedenis voor de Zuidelijke Nederlanden - inderdaad - min of meer zonder voorwerp hebben gemaakt. Misschien was er nog theater en wat rederijkerspoëzie overgebleven. Als aan deze beperking tot ‘schone letteren’ ook nog was toegevoegd dat alleen oorspronkelijke en vernieuwende teksten in de literatuurgeschiedenis thuishoren, dan waren ook zij grotendeels gesneuveld.

Dat betekent echter niet dat hier werkelijk ‘alle schriftelijk overgeleverde teksten’ voorgesteld en behandeld kunnen en zullen worden, of dat aan alle soorten teksten (evenveel) aandacht zal worden besteed. Juridische, administratieve en wetenschappelijke publicaties laat ik min of meer terzijde. Ook de geschiedschrijving (waarover ik vroeger al heb geschreven) wordt niet als zodanig besproken, evenmin als kranten, almanakken en volksboeken. Dit is geen negatieve keuze - de behandeling van deze teksten was niet noodzakelijk ongepast geweest - maar een positieve keuze om de nadruk te leggen op andere aspecten van de letterkunde. Onvermijdelijk staan de schone letteren en de vraag naar de aan- en afwezigheid daarvan in dit boek toch centraal. Verder wordt vooral ingegaan op de verhouding en verbanden tussen letterkunde, religie en politiek. Niet alleen hoop ik op die manier de plaats van de Nederlandstalige letterkunde in de maatschappij van de Zuidelijke Nederlanden te kunnen schetsen en verklaren, maar ook het eigen karakter van de achttiende eeuw in de geschiedenis van de cultuur van deze gewesten.

De opbouw van het boek weerspiegelt uiteraard de genoemde keuzes. Eerst wordt de maatschappelijke en culturele context geschetst waarin de literatuur functioneert. Dit gebeurt uitgebreid, omdat deze context een wezenlijke verklaring biedt, niet alleen voor de specifieke aard van de Zuid-Nederlandse letterkunde van de achttiende eeuw (dat spreekt vanzelf), maar ook voor wat sommigen zien als haar gebrek aan kwaliteit. Beide zijn - zo meen ik en wil ik betogen - het logische gevolg van de positie van de Nederlandstalige literatuur

[p. 21]

in een meertalige maatschappij en cultuur, en dus alleen in het licht daarvan te begrijpen. In het tweede hoofdstuk wordt de aandacht gericht op de meer directe omgeving waarin de letterkunde wordt geproduceerd, en op de concrete organisatie van het literaire leven. Omdat de Nederlandstalige letterkunde geen eigen speelveld heeft, is de infrastructuur daarvan beperkt. Er zijn zo goed als geen literaire genootschappen of tijdschriften. Dat de lezers die in schone letteren zijn geïnteresseerd Frans kennen, zorgt ervoor dat voor dergelijke ‘instituties’ nauwelijks een draagvlak bestaat. Toch is er op een aantal domeinen van de letterkunde wel degelijk een (intense) activiteit. Zoals gezegd is dat het geval in het theater en de rederijkerij, en die staan in dit hoofdstuk dan ook centraal.

In de volgende hoofdstukken wordt ingegaan op de letterkundige productie zelf. In het derde hoofdstuk staat de ‘echte’ literatuur centraal, en met name de literaire opvattingen en de beoefening van de onderscheiden genres. Het gaat daarbij hoofdzakelijk om dichtkunst en toneel. Romans zijn er in de achttiende eeuw in het Zuiden niet geschreven. Daarna wordt de aandacht gericht op de rol en werking van de Nederlandstalige letterkunde op twee belangrijke domeinen van het maatschappelijke leven, namelijk de religie en de politiek. Dat auteurs voor het Nederlands kiezen als ze een breed publiek willen bereiken, leidt ertoe dat juist op die domeinen, waar volksopvoeding en opinievorming van belang zijn, de letterkunde in het Nederlands wordt ingezet.

Zuid en Noord

De weg naar het binnenland vormt de zuidelijke pendant van Worm en donder van Inger Leemans en Gert-Jan Johannes. Dat het hier echter niet om een symmetrisch tweeluik gaat, moge duidelijk zijn. In het Noorden was het Frans als schrijf- en publicatietaal zo niet volledig dan toch grotendeels verdwenen en was het Nederlands veruit de voornaamste cultuurtaal. In het Zuiden was dat absoluut niet het geval en dat maakt de situatie in beide landen, precies met betrekking tot wat het onderwerp van deze geschiedenis is, fundamenteel verschillend. De context en de voorwaarden voor de beoefening van de Nederlandstalige letterkunde waren geheel anders, en zij verklaren dat de literatuurproductie in het Noorden onvergelijkelijk veel groter en gevarieerder was dan in het Zuiden. Dat geldt voor de letterkunde in de brede zin van het woord, en zo mogelijk nog meer voor de ‘schone letteren’. Van Male had geen ongelijk. De fundamenteel verschillende problematiek van de Nederlandse letterkunde in Noord en Zuid rechtvaardigt een gescheiden behandeling en maakt deze zelfs noodzakelijk. De problematiek die in de geschiedenis van de zuidelijke

[p. 22]

literatuur centraal moet staan, speelt in het Noorden geen rol van betekenis. Zij kan dan ook niet het spiegelbeeld vormen van het verhaal dat in Worm en donder wordt verteld.

Bovendien waren de relatie en de wisselwerking tussen Noord en Zuid in de achttiende eeuw weinig intens. Wellicht was er in hun geschiedenis geen eeuw waarin beide landen zo weinig met elkaar te maken hadden en met de rug naar elkaar toe stonden. En de wederzijdse interesse was niet alleen beperkt, ze was ook asymmetrisch. Auteurs die in het Zuiden het Nederlands cultiveerden en als cultuurtaal wilden promoten, moesten wel een beroep doen op het Noorden als inspiratiebron en voorbeeld. Zoals we zullen zien, verwezen ze daarbij overigens vooral naar oudere (zeventiende-eeuwse) schrijvers als Vondel en Cats, en heerste zelfs onder deze taalijveraars geen bijzondere interesse voor wat in de eigen tijd op literair gebied in het Noorden gaande was. De gemeenschappelijke taal maakte het mogelijk dat af en toe iemand, al dan niet om politieke of religieuze redenen, de grens overstak en zich in de andere Nederlanden vestigde en daar literair actief werd, of dat theateracteurs er optraden, maar daar bleef het bij. Er was geen verwevenheid van de letterkundige activiteit in Noord en Zuid. Op geen enkele manier vormden ze een culturele eenheid.

Ze waren elkaars buitenland. En dat werd zichtbaar, omdat ze in deze periode elk hun eigen binnenland vormgaven. In de loop van de zeventiende en de achttiende eeuw groeide in elk van beide landen een nationaal bewustzijn. Lokale en regionale identiteiten verdwenen niet, maar werden aangevuld met een zich langzaam ontwikkelende nationale identiteit. In de laatste decennia van de achttiende eeuw trad in dit proces een versnelling op, die onder meer tot uiting kwam in de versterking van een publieke opinie en de politisering daarvan in de jaren 1780, met de Patriottentijd in het Noorden en het verzet tegen Jozef ii en de Brabantse Omwenteling in het Zuiden. Het gaat daarbij uiteraard om twee gescheiden identiteiten. Zelfs de domeinen waar een gemeenschappelijke basis denkbaar was, droegen juist aan de scheiding der geesten bij. Toen in het Zuiden aan de standaardisering van het Nederlands (als schrijftaal) werd gewerkt, resulteerde dit, zoals we nog zullen zien, niet in het overnemen van de Noord-Nederlandse normen of in de keuze voor een gemeenschappelijke standaard, maar in een eigen Zuid-Nederlands. Ook in het Noorden werd niet de noodzaak gevoeld om de taalkundigen in het Zuiden tot de vastlegging van een gemeenschappelijk Nederlands uit te nodigen.

Het is aan deze wending naar het binnenland dat dit boek zijn titel ontleent. Hij verwijst bovendien naar het feit dat, zoals hierboven geschetst, auteurs ervoor kozen in het Nederlands te schrijven als zij zich uitdrukkelijk tot een zo groot mogelijk deel van het publiek richtten. De Nederlandstalige letterkunde

[p. 23]

in het Zuiden werd daarom bij uitstek gekenmerkt door publieksgerichtheid, dienstbaarheid en betrokkenheid op de eigen gemeenschap. Zij richtte zich niet tot het buiten-maar tot het binnenland. En ten slotte is er ook de connotatie met een klein eiland: het binnenland daarvan, weg van de kust, is bergachtig en onherbergzaam. Een weg naar dat binnenland klimt en kronkelt.