Als oorlog echt is

[p. 38]

Gewone mensen, gewone daden?

Op het eind, het laatste jaar van de oorlog, was het voor de meeste gewone mensen pas echt oorlog. Alle mannen tussen de 17 en 50 jaar hadden zich moeten melden om in Duitsland te gaan werken. Er moesten wapens gemaakt en daar hadden ze mensen voor nodig. Wie zich niet aanmeldde was strafbaar en moest onderduiken.

De Duitsers namen daar natuurlijk geen genoegen mee en hielden regelmatig razzia's. Een razzia is een soort overval, een drijfjacht op mensen. Plotseling verschenen er overvalwagens. Ze stopten, zetten straten af en gewapende soldaten doorzochten alle huizen van boven tot onder. Wie gevonden werd moest mee. Het verstoppen werd steeds moeilijker, want de soldaten kenden op den duur alle plekken. Veel jongens en mannen probeerden over de daken of via tuinen te ontkomen.

Met de joden was het iets anders.

Joden werden niet opgepakt om te werken. Joden werden naar concentratiekampen gebracht en daar, in gaskamers, vermoord.

Waarom?

De Duitsers vonden joden minderwaardig, zoals nu negers, gastarbeiders of homo's soms minderwaardig worden gevonden.

[p. 39]

Je mag ze nu niet vermoorden. Dat is het enige - maar wel een groot - verschil.

De joden werden uit hun huizen gehaald en geloof me: dat ging niet zachtzinnig. Ze werden vaak geschopt en geslagen. Ook de kinderen. In auto's werden ze naar een verzamelplaats gebracht en vandaar werden ze in beestenwagens naar kampen vervoerd.

Een heel beroemde verzamelplaats was de Hollandse Schouwburg in Amsterdam. In Delft was geen vaste verzamelplaats. Op een dag was er een, zomaar, vlak bij het huis van mijn oom en tante.

Mijn tante liep op die ochtend naar huis en zag dat er op de Hertog Govertkade tientallen, misschien wel honderden mensen stonden. Mannen, vrouwen en kinderen, door soldaten onder schot gehouden. Mijn tante hoorde dat het een verzamelplaats was en dat al die mensen om vijf uur afgevoerd zouden worden.

Ze moesten daar nog uren staan.

Opeens zag mijn tante tot haar verbazing dat allerlei meisjes naar de soldaten gingen. Er werden grapjes gemaakt, er werd gelachen en de soldaten hadden al gauw meer aandacht voor die aardige, mooie meisjes dan voor hun gevangenen. Het was allemaal doorgestoken kaart. Mijn tante zag dat enkele vrouwen langs liepen, vliegensvlug een joodse man een arm gaven en met hem doorliepen of ze al jarenlang met elkaar getrouwd waren. De soldaten merkten niets.

Mijn tante deed hetzelfde. Een andere vrouw nam een kind mee. Zo werden er toch nog mensen gered. Maar

[p. 40]

probeer je eens in te denken hoe de achterblijvers zich gevoeld moeten hebben. Stel je voor dat jouw ouders hadden moeten toezien hoe je door wildvreemden werd meegenomen. Geen reden om blij te zijn en toch moesten ze het zijn: misschien bleef hun kind nu leven.

Mensen deden dikwijls heldhaftige dingen, al was het maar om aan voedsel voor hun familie te komen. Ze gingen op hongertocht en dat wilde zeggen dat ze tientallen kilometers moesten lopen of fietsen om ergens, bij boeren, eten te kopen. Of te ruilen voor lakens, kleren, zilver of goud.

Fietsen was in die tijd trouwens geen pretje. Er waren geen gewone banden meer en je fietste op houten bandjes. Niet echt lekker.

Je moest voortdurend opletten. De Duitsers waren dol op fietsen en pakten ze vaak af. Met een open vrachtwagen stonden ze ergens in de stad of op het platteland en als je pech had, niks had gezien of niet was gewaarschuwd, was je je fiets kwijt.

Ze pikten ook het eten dat je had gekocht. Ze stonden het liefst bij een brug waar je wel overheen moest om thuis te komen. Ze hielden je aan, keken in je tas, je oude kinderwagen of je koffer en als je spek, vlees, erwten, bonen of boter bij je had, pakten ze het af.

Die laatste winter was er ook geen brandstof meer. De meeste mensen hadden kachels, die werden gestookt met kolen. Hout werd voornamelijk gebruikt om de kachel aan te maken. Omdat er geen kolen meer te krijgen waren, hakten veel mensen bomen om. Eerst in hun

[p. 41]

tuin, later langs de weg en in parken. Ook zaagden ze oude meubels in mootjes, haalden planken uit hun kasten of haalden grote, zware bielzen onder spoorrails uit.

Mijn broertje Jaap ging vaak op kolenroof. Hij was een meester in het stelen. (Hij is het niet gebleven.)

Iedereen pikte wat hij pikken kon.

Tot het eind van 1944 was er, geloof ik, nog tot negen uur elektriciteit. Ik herinner me nog dat wij op een avond om een uur of acht in de kamer zaten, toen de bel ging. Het bleek dat één van ons het licht had laten branden. In de gang. En die was niet verduisterd. Er stond een landwachter op de stoep.

Een landwachter was een Nederlander in een zwart uniform. Hij was niet in dienst van de Duitsers, maar hij hielp ze wel.

Wij waren dolgelukkig dat hij niet binnenkwam - de kamer zat vol onderduikers - en ons alleen opschreef.

Binnen twee dagen kregen we bericht dat mijn vader, het hoofd van het gezin, of zijn oudste zoon voor straf een dag moest helpen graven.

Wat was ik nijdig dat ik moest.

Graven voor de Duitsers! Groter vernedering was niet denkbaar. Ik zou door iedereen worden uitgejouwd.

Dat viel mee. Toen ik een paar dagen later met een heleboel oudere mannen door de stad sjokte, keek iedereen ons geschrokken na. De meeste mensen hadden medelijden met ons. En geen wonder! Door de soldaten die

[p. 42]

met het geweer in de aanslag naast ons liepen, moet het er allemaal behoorlijk angstwekkend hebben uitgezien.

Dat was het niet.

Ik trof een aardige soldaat. Ik was een tenger jongetje en hij vond dat graafwerk te zwaar voor me. In plaats daarvan mocht ik wc's schoonmaken. Hij had al gauw in de gaten dat ik daar geen ster in was en toen geloofde hij het verder wel. Hij liet me foto's zien van zijn vrouw en zijn dochtertje, een baby nog.

‘Krieg schrecklich,’ zei hij. ‘Kiend nog nooit gesehen.’

Toen ik dat 's avonds thuis vertelde, zei mijn vader: ‘Die jongens moeten natuurlijk. Die kunnen het ook niet helpen.’

‘Jammer dat hij hem niet mee naar huis heeft genomen,’ zei iemand. ‘Dan hadden wij hem in mootjes kunnen hakken.’

Zo ging het.

Oorlog is oorlog.