Als oorlog echt is

[p. 17]

Joden

Maar het liep niet altijd zo goed af.

Op een dag hadden mijn oom en tante een wat ouder echtpaar in huis. Mevrouw en meneer Groen. Ze zaten in de kamer of ze zo uit de lucht waren komen vallen. Hoe ze die mensen hadden leren kennen weet ik niet. Zulke dingen mocht je in de oorlog ook niet vragen.

Mijn oom en tante hingen een vreemd verhaal op.

Mevrouw Groen had een Amerikaans paspoort en daarom mocht ze binnen een paar weken naar het buitenland. Zij en haar man zouden worden uitgewisseld tegen Duitse krijgsgevangenen. Hoe dat dan moest met meneer Groen begreep niemand, want hij zat in een rolstoel. Hij was vanaf zijn buik verlamd.

Mijn tante was er niet gerust op.

‘Volgens mij is dat paspoort net zo vals als haar tanden,’ hoorde ik haar tegen mijn vader zeggen. ‘Ik denk dat ze joods zijn. Die vrouw heeft zulk raar rood haar. Ik weet zeker dat het geverfd is. Je ziet het op een kilometer afstand, maar ze gaat elke dag met die man rijden. Ik zie dat de mensen haar nakijken. Ik ben doodsbang.’

Mijn vader vond ook dat het wel eens levensgevaarlijk kon zijn om op straat te komen. Alle joden droegen een ster op hun kleren. Als je dat niet deed en je werd gesnapt, gebeurden er de vreselijkste dingen met je. Ook als je joden verborg. Als dat ontdekt werd, ging je de

[p. 18]

gevangenis in. Je had kans dat je werd gemarteld of doodgeschoten. Ze konden ook je huis in brand steken of alles kort en klein slaan. Het klinkt misschien als een avonturenverhaal, maar die dingen gebeurden echt. Het was geen wonder dat mijn tante zenuwachtig was.

‘Je moet met ze praten,’ zei mijn moeder.

Ik weet niet of dat de oplossing was.

Mevrouw Groen liet wel tien keer haar paspoort zien.

‘Ik ben heus Amerikaanse,’ zei ze steeds. ‘Mijn man is wel een beetje joods, maar dat geeft niet. Omdat ik een buitenlandse ben, hoeven wij niet naar Duitsland. Binnenkort mogen wij naar Engeland. Echt waar, gelooft u me toch. Ik heb alle papieren al ingevuld.’

Zulke dingen hoorde je wel vaker.

Een Amerikaans paspoort was een soort heiligverklaring.

‘En ik zal u maar niet vertellen wat wij daar allemaal voor hebben moeten betalen,’ zei meneer Groen.

Dat snapte iedereen.

‘U hoeft niet bang te zijn dat u last krijgt met de Duitsers,’ zei mevrouw Groen nog eens. ‘Wij hebben echt goede, geldige paspoorten. Heus. Door mijn huwelijk ben ik Nederlandse geworden. Ik heb daardoor twee nationaliteiten. Gelooft u me toch. Mijn man kan niet lopen. Het zou vreselijk zijn als we hier weg moesten. Ik zou niet weten wat ik moest beginnen.’

Mevrouw Groen straalde op de een of andere manier vertrouwen uit. Mijn oom en tante lieten zich geruststellen. Tot er op een avond zachtjes tegen het raam werd getikt.

[p. 19]

Het was half tien en donker.

Iedereen beefde van schrik. Na achten mocht je niet meer op straat en daar hielden bijna alle mensen zich aan. Alleen mensen die 's avonds werk hadden, zoals doktoren, verpleegsters en politie, mochten na achten buiten. Die hadden een speciale vergunning. Als je die niet had en je werd door een Duitser of een Nederlander aangehouden, was je nog niet jarig. Dat risico durfde bijna niemand te nemen.

Mijn oom liep op zijn tenen naar de voordeur en deed hem geruisloos open.

Op de stoep stond een rechercheur van politie.

Een ‘goeie’.

‘Mijn dienst op het bureau is afgelopen,’ zei hij, ‘maar voor ik naar huis ga, wil ik u waarschuwen. Er woont hier een joods echtpaar dat morgenavond om acht uur wordt opgehaald. Zorg dat ze wegkomen.’

‘Dat kan niet,’ zei mijn oom. ‘Ze worden binnenkort uitgewisseld. Zij is Amerikaanse.’

‘Daar weet ik niets van,’ antwoordde de rechercheur. ‘Het bevel ligt op het bureau en dat kan niemand tegenhouden. Ik kom u alleen maar waarschuwen. Ze worden morgenavond om precies acht uur opgehaald.’

‘Maar hij is lam,’ zei mijn tante.

‘Daar houden ze geen rekening mee,’ zei de rechercheur.

Dat kon mevrouw Groen niet geloven. Ook toen de rechercheur allang weg was, bleef ze volhouden dat er niets kon gebeuren. Ze had doktersverklaringen en ze was heus Amerikaanse.

[p. 20]

‘Maar ook joods,’ zei mijn oom. ‘U brengt ons allemaal in gevaar.’

‘Echt niet,’ zei mevrouw Groen. ‘Ik kan zo een verklaring van de Ortskommandant krijgen en die is hoger dan de burgemeester. Dat weet u toch?’

Ze was niet te overtuigen. Ze was er zeker van dat haar en haar man niets zou overkomen.

De volgende ochtend ging ze zelfs gewoon met haar man de straat op.

's Middags werd de sfeer om te snijden.

Iedereen was zenuwachtig en opgewonden.

Alleen meneer Groen niet. Die zat maar in zijn stoel en keek roerloos voor zich uit.

Om een uur of zeven klopte mevrouw Groen op de kamerdeur van mijn oom en tante.

‘Ik denk...’ zei ze. ‘Ik vermoed...’ zei ze. ‘Ik geloof dat we zo weer vrij gelaten worden als we toch mee zouden moeten. Maar je kunt natuurlijk nooit weten. Je...’

Ze gaf mijn tante een kistje.

Het zat vol kostbare sieraden.

‘Zou u die alsjeblieft zolang voor ons willen bewaren?’ vroeg ze zenuwachtig. ‘Het zijn onze familiejuwelen. Het is alles wat we nog bezitten. Maar als, áls we niet terugkomen...’

In een opwelling deed mijn tante het deksel van het kistje dicht. Ze draaide het op slot en gaf de sleutel aan mevrouw Groen.

‘Bewaar die als talisman,’ zei ze. ‘Hij brengt vast en zeker geluk.’

[p. 21]

Mevrouw Groen stopte het sleuteltje weg en begon te snikken. Ze was erg overstuur, maar ze leek doodkalm toen ze om precies acht uur door drie Nederlandse agenten werden opgehaald. Het waren gewone mannen, vaders met kinderen zoals jij nu bent en ik toen was.

‘Wees voorzichtig met mijn man,’ riep mevrouw Groen. ‘Hij kan niet lopen.’

‘Kop dicht,’ riep de ene agent.

‘Smerige rotjodin,’ zei de ander. ‘We zullen je wel leren.’

Daarna reden ze naar het politiebureau. De volgende dag werden ze op transport gesteld naar Duitsland.

Deze geschiedenis heb ik mijn tante vele malen, tot in bijzonderheden, horen vertellen. Ook dat mijn oom op het politiebureau urenlang was verhoord. Hij moest bewijzen dat hij nooit had geweten dat mevrouw en meneer Groen joden waren. Hij kon de commissaris overtuigen en kreeg geen straf.