De Bommeler- en de Tielerwaard

[p. 454]

Waardenburg.

Deze gemeente, op den noordelijken oever van de Waal, tegenover Zaltbommel gelegen, omvat het dorp Waardenburg met den polder van dezen naam, en het dorp Neerijnen met den gelijknamigen polder, benevens de Rijswaard langs de Waal.

⁺ Het wapen der gemeente, toegekend 20 Juli 1816, wordt beschreven als zijnde van keel beladen met drie palen van vair en een schildhoofd van goud. - Afgebeeld bij d'ablaing v. giessenburg (Gelderland, pl. IV, n^o. 47).

+ Wapen.

Germaansche en Romeinsche oudheden.

Scherven van Germaansch en Romeinsch aardewerk, onder deze gemeente gevonden, zijn in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden (Catal. B III, 155-156; C. II, 1228).

Neerijnen.

⁺ Oorspronkelijk werden Neerijnen en het ten Oosten hiervan gelegen Opijnen (vgl. blz. 318-320) tezamen aangeduid onder den naam IJnen. Aldus in 996 Ine (sloet, Oorkondenb. 113), in 997 en in 1259 Yne. In 1265 spreekt men van Nederijnen cum Opijnen. Aangezien in een oorkonde van 1280 sprake is van Ynen et Oppinen, schijnt de naam Inen ook in het bijzonder voor Neerijnen te zijn gebruikt. In het einde van de 14e eeuw vinden we herhaaldelijk Nederijnen. De tegenwoordige naam Neerijnen komt voor in 1481 en 1504.
Een geslacht van Inen wordt in 1250 vermeld, van Neerrijn in 1427. - Zie: nomina geogr. II, blz. 136 en III, blz. 147-148.
⁺ In de oudste oorkonden is het bezwaarlijk te onderscheiden, welke van de beide plaatsen, Neerijnen of Opijnen, onder den op beide toepasselijken naam, Ine of Ynen, wordt bedoeld. Wanneer in 1227 Gerard, graaf van Gelre en Zutfen, aan de bewoners van de Veluwe zekere vrijheden verleent, wordt onder de getuigen, met de abdis Richardis van Roermond en met gravin Margaretha van Gelre, o.a. ook genoemd een Hermannus de Nederinen (sloet, Oorkondenb., n^o. 504).
Bij oorkonde van 5 Augustus 1265 geeft graaf Otto van Gelre zijne ‘curtes’ Heyrn (Waardenburg, zie hieronder) ‘cum Nederijnen, cum Opijnen’, als leen aan Rudolf Cock (sloet, Oorkondenb., n^o. 883). Dit geslacht voerde verder den naam Cock van Neerijnen, en het schijnt, dat Gijsbert Cock van Neerijnen hier omstreeks 1350 een huis Clingenburg liet bouwen, ter plaatse van het hierna te beschrijven huis Neerijnen (op de stafkaart 1:25000 als ‘Klingelenburg’ aangeduid). Overigens was Neerijnen een dagelijksche heerlijkheid, die steeds dezelfde bezitters had als Waardenburg (v. spaen, Inleiding, III, blz. 294).

+ Naam.

+ Geschiedenis.

Kerk.

⁺ De kerk van Neerijnen was in 1287 nog een kapel van de kerk te Hyre (of Heyrn), en behoorde als zoodanig aan het kapittel van St. Jan te Utrecht. Later werd zij een

+ Geschiedenis.

[p. 455]

afzonderlijke parochie, die na de Hervorming, tot 1618, gecombineerd is geweest met Opijnen, en sindsdien met Waardenburg (joosting en muller, Bronnen II, blz. 420).

De thans Ned. Hervormde kerk, in 1865 gebouwd ter vervanging van een⁺ oudere, bezit:

Een eiken preekstoel, in 1868 vervaardigd (blijkens jaartal) naar het voorbeeld van dien te Waardenburg (zie blz. 458-459).

Een koperen doopbekken met houder (XVIII A).

Een koperen zandlooperhouder (XVIII A).

Een klok (middellijn: 0,895 M.) met in Romeinsche hoofdletters het opschrift: ‘Me fecit Jan Albert de Grave: Amstelodami Anno Domini 1724 †’.

Afb. 392. Waardenburg. Ingang van het huis Neerijnen.

+ Beschrijving.

[p. 456]

Particuliere gebouwen.

1. Het Huis Neerijnen ligt vrij, in een park, ten Noord-Oosten van de kerk.

⁺ a. l(oosjes), Het Huis Neerijnen, in: Weekbl. ‘buiten’, 1920, blz. 154.
⁺ Zooals wij hierboven zagen, schijnt het eerste huis te dezer plaatse omstreeks 1350 te zijn opgetrokken door ridder Gijsbert Cock van Neerijnen. In later tijd woonden hier de heeren van Waardenburg, waarschijnlijk nadat hun oorspronkelijk kasteel (zie beneden) in 1574 was verwoest. Sinds 1800 is het huis in het bezit van het geslacht van Pallandt.

⁺ Het door een gracht omgeven, eenvoudig van baksteen opgetrokken gebouw, heeft aan de voorzijde een sterk vooruitspringenden risaliet, waarin de langs een gemetselde boogbrug toegankelijke ingang (afb. 392). Hierin bevindt zich een dubbele deur van twee eiken vleugels, waartegen twee bronzen grepen (XVIIIc) met leeuwenfiguren (afb. 393). De ingang is gevat in een gebeeldhouwde omlijsting in rococo-trant, met als bekroning een wapenschild, gehouden door een eenhoorn (rechts) en een liggenden leeuw (links),

Afb. 393. Waardenburg. Bronzen deurbeslag van het huis Neerijnen.

waarin, gevierendeeld, de wapens van Tjaard van Aylva en Margaretha van Gendt. Hieronder bevindt zich een uitvoerig opschrift betreffende Jhr. Hobbe baron van Aylva, heer van Waardenburg van Hierne en van Neer-IJnen, met de dateering 20 Juli, 1769. Boven de meeste van de gemoderniseerde vensters baksteenen paanderbogen.

In het inwendig geheel gewijzigde huis bevinden zich stucplafonds en wanden (± 1800), en voorts o.a. vier kleine bronzen kanonnen, waarvan een met ‘Anno 1621’, en een met het opschrift: ‘Peters Wytties fecit Anno 1622’.

Deze kanonnen zijn afkomstig uit het bezit van generaal Hobbe van Aylva, den gouverneur van Maastricht, 1756-1772 heer van Waardenburg.

Voorts een verzameling schilderijen, waaronder familieportretten.

2. B. 11. Eenvoudige kleine boerenwoning met rieten dak. In den voorgevel ankers: 1628.

3. B. 60. Boerenhuis ‘Kweldam’, op ⊤-vormigen plattegrond (± 1800), met dubbel dwarshuis, waarvan het voorste gedeelte in later tijd is aangebouwd (afb. 394).

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

[p. 457]

4. Ten Zuiden naast de Ned. Hervormde kerk een boerenhuis (± 1800) van hetzelfde type (afb. 395).

Afb. 394. Neerijnen. Boerderij ‘Kweldam’.

Waardenburg.

j. gerdes oosterbeek, De Heerlijkheid Weerdenburg, leen ten Zutfenschen regte,⁺ in: geldersche volksalm. XL (1874), blz. 7-40.

Afb. 395. Neerijnen. Boerenwoning.

Oorspronkelijk luidde de naam van deze plaats Hiere of Hiern. Nadat in 1265 Rudolf⁺ Cock in de curtis Heyrn het kasteel Weerdenbergh had laten bouwen, is deze naam geleidelijk op het dorp en de latere heerlijkheid overgegaan. Intusschen bleef de

+ Literatuur.

+ Naam.

[p. 458]

benaming Hiere in hare verschillende vormen nog lang voortbestaan. Zoo: Hier, in 1407; Hyer in 1481 en in 1532. - Zie: nomina geogr., III, III, 136-137 en 269. - Voorts: ‘gelre’ XII, blz. 467; XVI, blz. 178; XVIII, blz. 13; XXIX, blz. 95. - martens v. sevenhoven, Marken in Gelderland, blz. 17.

⁺ Het is niet zeker of met den curtis Hero, dien de krijgsman (miles) Frethebaldus in 997 aan de kerk te Utrecht schonk, het latere Hier, of Waardenburg, wordt bedoeld (vgl. v. spaen. Inleiding, III, blz. 177 en 288). De graven van Gelre bezaten in later tijd Hier in eigendom, en graaf Otto gaf het in 1265 aan Rudolf Cock (zie hierboven, blz. 454). Diens oudste zoon, ridder Rudolf Cock, nam in 1287 de tienden van Hiern in pacht van het kapittel van St. Jan te Utrecht. Het geslacht Cock bleef in het bezit van de heerlijkheid tot 1401¹⁾, toen Johan van Broekhuisen, oudste zoon van Gerhard Cock's dochter en eenig kind, met Waardenburg werd beleend. Deze voerde sindsdien als wapen gedeeld Broekhuisen en Waardenburg. Zijn minderjarige kleinzoon Gerhard van Broekhuisen werd in 1480 met de heerlijkheid beleend door aartshertog Maximiliaan, die op 14 Mei 1481 Waardenburg met de dorpen Hiern en Neerijnen tot een hooge heerlijkheid, met recht van galg en put, verhief. Doordat deze Gerhard kinderloos stierf, erfde de echtgenoot van zijn zuster, Otto van Arkel, zijne goederen, tengevolge waarvan de heerlijkheid aan Arkel kwam. Tengevolge van een geschil tusschen de stad Zaltbommel en den heer van Waardenburg werd op 29 Juli 1538 het hooge gericht van Waardenburg afgeschaft; pogingen, in 1543 en 1564, om het recht van hooge heerlijkheid terug te bekomen bleven vruchteloos. Karel van Arkel stierf kinderloos in 1580 en zijn bezittingen kwamen nu aan Maria, dochter van zijn oudsten broeder Otto, en na haar overlijden, in 1595, aan hare tante, Elisabeth van Arkel, echtgenoote van Thomas van Thiennes. Haar zoon verkocht de heerlijkheid aan Johan Vijgh (v. spaen, Inleiding, III, blz. 288-294). Sindsdien veranderden deze goederen meermalen van bezitters, om in de tweede helft van de 18e eeuw aan het geslacht Aylva te komen en vervolgens, in het begin der 19e eeuw aan de familie van Pallandt, die tot heden in het bezit van Waardenburg en Neerijnen is gebleven.

+ Geschiedenis.

1) v. spaen, Inleiding, III, blz. 291, geeft hier het jaar 1410, wat op een vergissing of een drukfout moet berusten. Vgl. geld. volksalm. 1874, blz. 7 en 19 vv.

Kerk.

De thans Ned. Hervormde kerk, blijkens een gedenksteen herbouwd in 1862, bezit:

⁺ Een in den stijl van het Regentschap gesneden preekstoel op vaasvormigen voet, versierd met acanthus-ornament. Op het klankbord een uitgezaagd lint met: MDCCXXXX. (afb. 396).

⁺ Een koperen doopbekken met houder (XVIIIb).

Een opengewerkten koperen lezenaar (XVIId).

Een acht-lichts koperen kroon (± 1700), gewijzigd voor electrisch licht.

Twee koperen zandlooperhouders (XVIIIb), gewijzigd tot lichtarmen met blakers.

⁺ Een kleine hardsteenen zerk met gebeeldhouwd wapen-Vijgh en opschrift: ‘Hier leet begrave den saligen ioncheer Gerard Vijgh in syn leve Heer tot Weerdeborch, Hier ende Nederijnen sterf den 16 November A^o 1632’.

+ Preekstoel.

+ Koperwerk.

+ Grafteekenen.

[p. 459]

Een grijs marmeren epitaaf met het opschrift: ‘Judith Mari Gravinne Van Wied Ronckel en Isenburg Geboore Baronesse Van Aylva Vrouw van Waerdenburg Hiern en Neerijnen, ec. ec. ec. Gestorven den 22 Mey 1736. - Frans Kaarl Christoph Graave

Afb. 396. Waardenburg. Preekstoel der Ned. Hervormde kerk.

Van Wied. Overleeden den 5 7ber 1757’. Hierboven gebeeldhouwd het alliantiewapen Wied-Aylva.⁺ Een bijbel met rijk koperen beslag (± 1700).

Twee zilveren avondmaalsbekers⁺ (hg. 0,255 M.) in den vorm van miskelken, waarvan een verguld (XVIII A). Op den voet gegraveerd het wapen Van Wied-Aylva, gehouden door twee engeltjes, waaromheen een lint met het opschrift: Si Deus pro nobis Quis contra nos’. Merken: 's-Gravenhage, jaarletter E, Holland en een kopje in gekroond schild (in den vergulden kelk; de zilveren heeft geen merken).

Een zilveren broodschaal met hetzelfde wapen als voren, en de merken: 's-Gravenhage, Holland, gekroonde W en kopje in gekroond schild.

Een zilveren wijnkan (hg. 0,36 M.) met oor en deksel, waarop hetzelfde wapen als voorgaande. Merk: P.H.S.

Vier tinnen schotels. Merken: Ive en gekroonde X.⁺

Een klok (middellijn: 0,87 M.), met het opschrift: ‘Geraerdt van Bronckhorst⁺ heer tot Weerdenburch Hiir ende Nerinen. Willem Petersen Kerckmester i.d. tit Loft Godt altidt. Wouter Both et Eppe van der Arck me fecerunt Tutrecht 1636’.

+ Bijbel.

+ Avondmaalszilver.

+ Tin.

+ Klok.

Particuliere gebouwen.

1. Het Kasteel De Waardenburg (in de omgeving ook bekend als ‘de Stomp’), aan de oostzijde van het dorp, achter den Waalbandijk gelegen, behoort thans aan mevrouw de baronesse van Pallandt van Waardenburg en Neerijnen te Neerijnen.

[p. 460]

⁺ robidé v.d. aa, Oud-Nederland. - w.v.d. poll, Het kasteel Waardenburg, in het tijdschr. Gelderland, 1853, II, blz. 205. (Ook afzonderlijk uitgegeven te Tiel, 1853). - h.m. werner, Het kasteel W., in: Het Huis oud en nieuw, XII (1914), blz. 305-328 (met geslachtslijsten). - a. l(oosjes), Het kasteel Waardenburg, in: Weekbl. ‘buiten’, 1920, blz. 152. - b.h. van 't hooft, Doctor Faust en Gelderland, in: ‘gelre’, XXXIII (1930), blz. 73 v.v., en de literatuur aldaar vermeld.

Afb. 397. Waardenburg. Ruïne van het kasteel. Gravure van J. Schijnvoet naar een teekening van R. Roghman.

⁺ Bij de hierboven reeds genoemde oorkonde van 5 Augustus 1265 (zie blz. 454) kreeg Rudolf Cock van graaf Otto van Gelre de vergunning, op den berg te Hiere (‘super montem de Hyere’) een houten versterking te bouwen tot een bedrag van driehonderd Leuvensche ponden (sloet, Oorkondenb., blz. 861). Waarschijnlijk was deze ‘berg’ een natuurlijke of kunstmatige hoogte ‘motte’, in den toenmaligen drassigen Waaloever, of, indien de Waal hier toen reeds bedijkt was, in den uiterwaard buiten den toenmaligen Waaldijk. Hieraan ontleende de burcht zijn oorspronkelijken naam ‘Weerdenberch’, later veranderd in Weerdenburg en Waardenburg, welke naam ook op het gebied en de burgerlijke gemeente is overgegaan (‘gelre’, 1930, blz. 73). De eerste heer van Waardenburg heeft zijn houten burcht niet voltooid, of deze is reeds vrij spoedig door een steenen gebouw vervangen. Althans ‘maecten’, in 1283,

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 461]

‘heer Rodolph, ridder, heer Roloffzoon voirsz. tot Werdenberch den sael ende den ronden toern’ (geld. volksalm. 1874, blz. 14).
Nadat Gerrit heer van Broeckhuisen en Ammerzoden in 1470 met Waardenburg was beleend, loopt de geschiedenis van dit slot vrijwel evenwijdig met die van het kasteel Ammerzoden in de Bommelerwaard (vgl. hierboven, blz. 18 vv.). Evenals dit laatste komt ook de Waardenburg in het bezit der Arkels. Terwijl Catharina van Gelder, als weduwe van den in 1556 overleden Walraven van Arkel, het kasteel bewoonde, werd dit in 1574 door de troepen van Willem van Oranje belegerd, ingenomen en verwoest. Haar jongste zoon, Joris van Arkel, kwam om het leven bij den brand van het slot Ammerzoden in 1590.
De Waardenburg schijnt daarna een ruïne te zijn gebleven tot hij in 1618 werd gekocht door Johan Vijgh, die het slot, althans gedeeltelijk, heeft laten herstellen in 1627. Hoewel het huis, in tegenstelling met Ammerzoden, bij den inval der Franschen in 1672 gespaard bleef, schijnt het in de eerste helft van de 18e eeuw tot verval te zijn gekomen. Wanneer Cornelis van Aylva op 8 Augustus 1701 door zijn vader Tjaard met de heerlijkheid wordt beleend, wordt het kasteel in de leenacte omschreven als ‘het slot voorzien met een wijde gragt rondom het slot met cingels, schueren, stallingen ende groote hooven rondom 't selve slot gelegen’. De in 1741 verschenen Tegenwoordige Staat v. Gelderland echter zegt, Waardenburg besprekend: ‘Eertijds heeft 'er een Adelijk slot gestaan, waar van nog groote overblijfsels te zien zijn’ (a.w., blz. 286).
Inderdaad schijnen de Aylva's, die hunne belangen voornamelijk in Friesland hadden, uitsluitend het huis Herwijnen te hebben bewoond.
Het is waarschijnlijk in deze periode van verlatenheid en verval geweest, dat de volksmond dit slot tot het tooneel der Faustsage heeft gemaakt, kennelijk tengevolge van de gelijkluidendheid van Werdenburg met Wittenberg, dat, volgens het in 1587 te Frankfort a.d. Main verschenen volksboek ‘Historia von D. Johann Fausten’, de woonplaats van Faust was.¹⁾
Ook toen Anna Jacoba Wilhelmina van Aylva, eenig kind van Hans Willem baron van Aylva, in 1800 trouwde met mr. Frederik Willem Floris Theodoor baron van Pallandt, waardoor Waardenburg en Neerijnen aan dit geslacht kwamen, bleef het kasteel onbewoond.
Eerst in het laatst van de 19e eeuw kwam hierin verandering, toen mr. Jacob baron van Pallandt het huis betrok met zijne zusters Cecilia Johanna Louise en Maria Catherina, in 1905 overleden als weduwe van Reinhart Boelens baron van Lynden. Laatstgenoemde zuster heeft den oostvleugel van het kasteel nog omstreeks 1895 laten verbouwen.

Het kasteel (afb. 398) bestaat uit drie stomphoekig op elkaar staande vleugels,⁺ en wel: een rechthoekig middengedeelte, een westvleugel, en een oostvleugel met een modernen aanbouw, tezamen een naar het Zuiden open voorplein omsluitend. In den hoek tusschen middengebouw en oostvleugel is een achtkante traptoren ingebouwd; aan de noordzijde van het middengedeelte springt een toren halfrond uit in de gracht, die het geheel omringt.

Alle vleugels zijn twee verdiepingen hoog. De noordelijke of middenvleugel⁺ is opgetrokken van baksteen (formaat: 0,27 × 0,13 × 0,065 M.; 10 lagen:

1) Zie hieromtrent: robert petsch, Das Volksbuch vom Doktor Faust. 2. Aufl., Halle a.d. Saale, 1911 - ‘gelre’, XXXIII (1930), t.a.p. - august heyting, Over den oorsprong der Faustsage, 's-Gravenhage (1939).

+ Beschrijving. Plattegrond.

+ Uitwendig.

[p. 462]

Afb. 398. Waardenburg. Kasteel van het Zuiden gezien.

0,76 M.). In den zuid- of voorgevel van dit gedeelte bevinden zich korfbogige ontlastingsbogen met zandsteenen blokken boven deels dichtgemetselde, deels in de 19e eeuw gewijzigde vensters. Boven in den gevel vier jaartalankers: 1627. Een zandsteenen waterlijst, die de beide verdiepingen scheidt, is doorgetrokken over den aan het voorplein gelegen zijgevel van den, overigens sterk verbouwden westvleugel, waarin sporen van dichtgemetselde vensters. In den zuidgevel van dezen vleugel zijn onder den top twee wapensteenen ingemetseld: links met het wapen-van Arkel, rechts met dat van Gelder.

Het grootere oude gedeelte van den oostvleugel is opgetrokken van groote gele en roode moppen (formaat 0,29 × 0,15-0,16 × 0,07 M.; 10 lagen: 0,765 M.), waartusschen vele groen verglaasde. In het gelijkvloersche bevinden zich gewijzigde vensters, ten deele met houten kruiskozijnen, waarboven een bergsteenen tandlijst, en hierop, boven elk venster een op acanthusconsoles rustend, driehoekig fronton, met schelpvormige vulling. In de verdieping dergelijke vensters, doch met korfbogige ontlastingsbogen. Bergsteenen neg- en boogblokken. In het tegen dezen vleugel aangebouwde nieuwe gedeelte is de beschreven architectuur nagevolgd. Deze aanbouw sluit met een overstekend dak aan bij den aanmerkelijk breederen zuidelijken eindgevel van het oude werk (afb. 399). De ingebouwde traptoren gaat in den hoek tusschen midden- en oostvleugel op boven de bedakingen. In zijn sterk vervallen bovengedeelte is een deurtje aangebracht, uitkomend op het dak.

[p. 463]

Afb. 399. Waardenburg. Kasteel van het Zuid-Oosten met links den nieuw aangebouwden vleugel.

Aan de eveneens sterk verbouwde noordzijde (afb. 400) snijdt de halfronde toren met een stuk recht muurwerk in den middenvleugel, boven welks noordelijk dakschild hij wordt afgedekt met een scheef kegelvormig dak. Tusschen dezen toren en den oostvleugel is een aan weerszijden koud aansluitende uitbouw opgetrokken.

Het inwendig geheel vertimmerde gebouw heeft in den oostvleugel eenige⁺ vertrekken met balkenzolderingen op geprofileerde sleutels. In den achtkanten traptoren bevindt zich een eveneens gewijzigde hardsteenen wenteltrap. In een trede het gat van een vroegere spil. Het bovengedeelte is verbroken en kennelijk in later tijd verlaagd.

Het kasteel heeft in den loop der eeuwen zoo vele wijzigingen ondergaan, dat omtrent⁺ zijn vroegere gedaanten en zijne bouwgeschiedenis weinig te zeggen zou zijn - althans niet zonder graven en breken - ware het niet, dat we beschikten over enkele oude afbeeldingen, die ons althans eenig licht kunnen verschaffen.

+ Inwendig.

+ Bouwgeschiedenis.

[p. 464]

De oudste ons bekende afbeeldingen zijn uit de jaren 1612 en 1616, en hiervan is de eerstgenoemde slechts tot ons gekomen door een copie, die Abraham Rademaker (1675-1735) daarvan graveerde voor het ‘Kabinet van Nederlandsche Outheden’ (Amsterdam, 1725, n^o. 272). De tweede is een gravure van Jan v.d. Velde d.J. (1593 - nà 1641), behoorende tot een serie van zes kasteelen (cf. wurzbach, II, 753). Voorts graveerde Jacob Schijnvoet omstreeks 1710 een prentje voor Ludolf Smids' ‘Schatkamer der Nederlandsche Oudheden’ (Amsterdam 1711, t.o. blz. 372) naar een teekening van Roeland Roghman (1597-1686), die niet veel later kan zijn ontstaan dan 1620, aangezien zij eveneens het kasteel nog als ruïne weergeeft; maar ook niet veel vroeger, met het oog op den leeftijd van dezen schilder (zie afb. 397).
Uit genoemde afbeeldingen blijkt, dat het kasteel oorspronkelijk een veel grooter complex was, bestaande uit het eigenlijke kasteel, waarvan slechts resten bewaard bleven, en eenen ten Zuiden daarvan gelegen en eveneens door een gracht omringden voorburcht, met een naar de Waalzijde gekeerd poortgebouw (afb. 397).
Wat het hoofdgebouw zelve betreft, dit was van den voorburcht toegankelijk over een houten jukbrug voerend naar een aan de zuidzijde van het tegenwoordige voorplein gelegen poortgebouw, waarnaast een vleugel met twee hangtorentjes aansloot tegen de resten van een hoektoren. Tusschen dezen en den nog bestaanden halfronden toren aan de Noord-Oostzijde (afb. 400), staan op de afbeeldingen uit 1612 tot ± 1620 nog slechts spaarzame resten van muurwerk, daar, waar thans de oostelijke vleugel (afb. 399 en 400) zich verheft. Hieruit blijkt, dat geheel deze vleugel,

Afb. 400. Kasteel Waardenburg uit het Noord-Oosten.

[p. 465]

van den halfronden toren tot het in het eind van de 19e eeuw aangebouwde gedeelte, na omstreeks 1620 moet zijn vernieuwd. Hij zal dus het werk zijn van de herbouwing in 1627 onder Johan Vijgh. Op dezen tijd wijzen trouwens ook de vormen der vensters, en met name de met schelpen gevulde frontons.
Overigens schijnt dit gedeelte te zijn opgetrokken met gebruikmaking van de baksteen van het oude werk, dat, blijkens het formaat (0,29 × 0,15 - 0,16 × 0,07 M.), overeenkomend met o.a. dat van de kerk te Brakel (blz. 35), van het koor der St. Maartenskerk te Zaltbommel (blz. 209) en van de ruïne Wadestein (blz. 345), uit omstreeks 1300 kan dagteekenen. Wellicht zou dit materiaal dan afkomstig kunnen zijn van de ‘sael’ die heer Rodolph Roloffzoon in 1283 liet bouwen, en de halfronde toren is dan mogelijk de ‘ronden toern’ van zijn slot.
Wat we verder op de genoemde afbeeldingen nog van het vroegere kasteel zien, de voorburcht met zijne trapgevels en de ingangsvleugel van het hoofdgebouw met zijn hangtorentjes, vertoont een laat-gothisch karakter, dat geen vroegeren bouwtijd doet onderstellen dan de 15e eeuw.
De bouwgeschiedenis is dus vermoedelijk deze, dat de in 1265 door Rudolf de Cock begonnen houten versterking, in het eind van de 13e eeuw werd vervangen door een steenen gebouw, dat wellicht in de 14e eeuw nog werd uitgebreid, waarna in de 15e eeuw, ter plaatse van het tegenwoordige voorplein een nieuwe zuidvleugel met ingang

Afb. 401. Waardenburg. Korenmolen.

[p. 466]

en een voorburcht zijn opgetrokken. Deze laatste uitbreiding kan geschied zijn in verband met de verheffing tot hooge heerlijkheid in 1481.
Toen Johan Vijgh in 1627 het verwoeste slot herstelde, heeft hij misschien den zuidelijken ingangsvleugel laten sloopen, om zoodoende de drie overblijvende vleugels te kunnen verbouwen tot een meer open buitenhuis in den geest van zijn tijd. Hierbij kon hij de west- en noordvleugels, met den noordelijken halfronden toren, wat het muurwerk betreft grootendeels behouden, terwijl hij den verwoesten oostvleugel geheel nieuw liet optrekken. Deze laatste is dan in het eind der 19e eeuw nog vergroot met den bovengenoemden zuidelijken aanbouw (afb. 399).

2. Waalbandijk A 200. Gepleisterd baksteenen huis (± 1800) met pannen zadeldak en drie dakkapellen. Deur met eenvoudig gesneden naald.

Molen.

Ten Westen van het kasteel de Waardenburg staat aan den voet van den Waalbandijk een korenmolen, behoorend aan baronnesse van Pallandt. Zeskante bovenkruier, met riet bekleed, op baksteenen voet (afb. 401). Op den baard, te weerszijden van de as: ‘Anno 1780’. Inwendig: zware eiken stijlen, korbeelen en balken, afkomstig van een vroegeren standerdmolen. In het kroonwiel gesneden: ‘G.v.A. 1799. W.v.H. 1799’.