De Bommeler- en de Tielerwaard

Herwijnen.

⁺ Zie nomina geogr. III, blz. 133 en 360.
⁺ Het wapen dezer gemeente, verleend 20 Februari 1816, vertoont een rood schild, beladen met twee gouden dwarsbalken.
⁺ Onder den naam Heriwina wordt Herwijnen reeds vermeld in een oorkonde van 12 Augustus 850 (sloet, Oorkondenb., nr. 41). In het begin der 14e eeuw had Johan van Herwijnen (1342) de tienden, het gemaal en den wind in leen van den Gelderschen graaf. In 1402 wordt Bruysten van Herwijnen met deze

+ Naam.

+ Wapen.

+ Geschiedenis.

[p. 343]

heerlijkheid beleend (v. spaen, Inleiding III, blz. 308)¹⁾. Zijne dochter Adelisse trouwde met Otto van Haeften, die dit leen op 5 April 1415 tot een open huis van den hertog maakte (nijhoff, Gedenkw. III, nr. 280). Sindsdien is de heerlijkheid in het geslacht van Haeften gebleven tot 1558, toen zekere Marten van Rossem, een neef van den bekenden maarschalk, haar in zijn bezit kreeg. Over dezen en de verdere bezitters dezer heerlijkheid zie men ‘gelre XIII (1910), blz. 333 vv.

1) Het is niet zeker, dat deze Bruysten dezelfde is van het Loevesteinsche avontuur in 1397 (Vgl. Bommelerwaard, blz. 131).

Kerk.

De Ned. Hervormde kerk is in eigendom en onderhoud bij de kerkelijke gemeente; de toren behoort aan de burgerlijke gemeente.

We vinden van de kerk te Herwijnen geen andere vermelding, dan eene in het Kerkelijk⁺ register op de rekeningen van den Vicaris generaal van het bisdom Utrecht, waarbij over 1493-1494 een bedrag van 1 sc. 11½ st. wordt geboekt ‘pro relaxatione interdicti positi in vigore sacrorum canonum in eccl. de Herwijnen’. Herwijnen is toen dus eenigen tijd in den ban geweest (Vgl. bijdragen bisd. haarlem, XXXIX, 1920, blz. 431).

De kerk, een onbelangrijk gebouw, waarvan de eerste steen werd gelegd op⁺ 10 April 1823, blijkens een gedenksteen in den gevel, bezit:

Een koperen doopbekken (± 1800).⁺

Een opengewerkten koperen predikantslezenaar (± 1800).⁺

Afb. 308. Herwijnen. Avondmaalsbeker der Ned Hervormde kerk.

Afb. 309. Herwijnen. Zilveren schotel der Ned. Hervormde kerk.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

+ Doopbekken.

+ Lezenaar.

[p. 344]

⁺ Twee gelijke zilveren Avondmaalsbekers, hoog 0,145 M., met gegraveerd ornament van ranken (afb. 308) en opschrift: ‘Dit syn de bekers toe behorende de kercke van Herwynen gemaeckt van eenich zillever werck toe behorende de kerck’; merk: springend vosje(?) in ovaal (XVIII A?).

Twee zilveren schotels (middellijn 0,33 M.), effen met geribden rand (afb. 309); merken: Amsterdam, Holland en jaarletter o (XVIII?).

⁺ Twee tinnen schotels (middellijn 0,255 M.); tegen de onderzijde het opschrift: ‘Anno 1736 Diacony armen van Herwijnen.’

⁺ In het koepeltorentje hangt een klok (middellijn: 0,63 M.), met het opschrift ‘W.v.Z. Herwijnen 1819’.

+ Avondmaalszilver.

+ Tin.

+ Klok.

Particuliere gebouwen.

Afb. 310. Herwijnen. Ruïne van een toren van het voormalig kasteel Wadestein.

1. Van het voormalig Kasteel Wadestein of Wayestein, staat nog een bouwval, benoorden den rechter Waaldijk, aan de Wayer- of Middelsteeg ongeveer

2 K.M. ten Noordwesten van het raadhuis (afb. 310).

⁺ tegenw. staat III, blz. 287. - verslag van de Commissie der Koninkl. Academie v. Wetenschappen tot het opsporen enz. van de overblijfsels der vaderlandsche kunst, 1865, blz. 18. -
f.n.m. eyck van zuylichem, Wadestein, in: geldvolksalm. 1872, blz. 88. - f.a. hoefer en j.s. van veen, Het huis Wadestein of Wayestein, in: ‘gelre’, XIII (1910), blz. 333-339.
⁺ Het kasteel wordt in 1402 vermeld als ‘die alde hofstat tot Herwinen, en in 1415 als ‘dat huys van Herwinen met synen voorborcht’, gelegen ‘aan die gemeene stege geheiten Wayerstege’.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 345]

Vóór 1558 kreeg het huis zijn tegenwoordigen naam, blijkbaar ontleend aan de ‘steeg’, waaraan het stond; we vinden het althans aangeduid als ‘dat huys ende hoffstadt tot Herwijnen, dat heeren Bruystens van Herwijnen tho wesen plach, 't welck jegenwoirdelick genaempt wordt Wayensteyn’, wanneer in 1558 Marten van Rossem, een neef van den bekenden maarschalk, wordt beleend met dit huis.
In de 17e eeuw was het kasteel langen tijd in het bezit van het geslacht de Bije, tot dit in 1714 werd opgevolgd door de familie van den Steen, waarvan als laatste Diederik Gerhard van den Steen in 1777 met Herwijnen werd beleend.
Van het in 1865 gesloopte slot is nog slechts de hierna te beschrijven toren bewaard gebleven, benevens een steen met het wapen-Van den Steen in de Oudheidkamer te Tiel (blz. 445).

De toren is een in zeer bouwvalligen staat verkeerend rond bouwwerk, opgetrokken⁺ van baksteen (formaat: 29-30 × 14,5-15 × 7,5 c.M.), met een middellijn, binnenwerks gemeten, van 4,50 M., en een muurdikte van 0,80 M. Het bovengedeelte van het muurwerk is bij een herstelling in de 19de eeuw op onoordeelkundige wijze afgedekt met kanteelen, die in 1909 gecement zijn. In de oostzijde bevindt zich een ingang, die leidt naar een steenen wenteltrap en naar een met een vervallen koepelgewelf overkluisden kelder. De wenteltrap voert naar de thans onoverdekte bovenverdieping. Voor den ingang staat een, gelijkerwijs vervallen, later aanbouwsel, overblijfsel van een stal.

Afb. 311. Herwijnen. Plattegrond van het kasteel Wadestein in 1865. Naar teekening i.h. archief v.h. Rijksbureau v.d. Monumentenzorg.

+ Beschrijving.

[p. 346]

Afb. 312. Herwijnen. Kelders van het voorm. kasteel Wadestein naar een teekening uit 1865 in het archief van het Rijksbureau v.d. Monumentenzorg.

⁺ Blijkens opmetingen, tijdens de slooping in 1865 vervaardigd door den opzichter van den Waterstaat P. Mensert te Woudrichem (zie afb. 311 en 312), was het hierboven beschreven fragment de noordwestelijke hoektoren van een voorburcht, die met zijne muren een voorplein omsloot, aan welks oostzijde het langgestrekt rechthoekig kasteel was gelegen. Blijkens een teekening in particulier bezit te Herwijnen, die het kasteel in welstand weergeeft, heeft dit in zijn bovenbouw uit omstreeks 1600 gedateerd. De met kruis- en tongewelven overkluisde kelders waren echter stellig ouder, gezien het baksteenformaat, dat blijkens een aanteekening op den hierbij afgebeelden plattegrond (afb. 312) deels 29,5 × 16,5 × 6,8 c.M., deels 28 × 13 × 6,5 c.M. bedroeg, terwijl de baksteen van het huis zelve 21 × 10 × 4,6 c.M. heeft gemeten. Op grond van het steenformaat kunnen wij het nog bestaande fragment derhalve in denzelfden tijd als de zooeven genoemde kelders gebouwd achten, vermoedelijk omstreeks 1300, zeker niet veel later.
Nadat in 1908 het overblijfsel van den later aangebouwden stal was ingestort, is de toren in 1909 met subsidies van het Rijk en van de Provinciale Geldersche archaeologische Commissie hersteld. Sindsdien is hij wederom verwaarloosd en in verval geraakt.

⁺ 2. Van het voormalig Kasteel Frissestijn bestaat nog slechts het door overblijfselen van de vroegere grachten omgeven terrein, gelegen ten Zuiden van den Waaldijk in de Bovenwaard van Herwijnen (afb. 313).

⁺ Over dit huis, dat op blad 549 der stafkaart 1:25000 vermeld staat als Kerkestein (een meer westwaarts gelegen, onbelangrijk huis uit nieuweren tijd), hebben wij geen literatuur van eenige beteekenis aangetroffen.

⁺ De toegangsweg wordt aan den dijk afgesloten door een hek tusschen baksteenen pijlers (afb. 314), dat in het begin der 19e eeuw is geplaatst en waarop

+ Bouwtijd.

+ Kasteel Frissestijn.

+ Literatuur.

+ Overblijfselen.

[p. 347]

Afb. 313. Herwijnen. Bovenwaard met terrein van het voormalig kasteel Frissestijn. (Luchtfoto Soesterberg.)

twee opgehakte en verminkte zandsteenen figuren (waarschijnlijk midden-XVI) zijn geplaatst, kennelijk overblijfselen van schoorsteenwangen, afkomstig uit het toen gesloopte huis.

Bij een gedeeltelijke ontgraving in April 1939 zijn op de plaats van het eigenlijke kasteel resten van 1,53 M. zware grondmuren gevonden van baksteen (formaat: 27,5 × 13,5 × 6,5 c.M.).

Afb. 314. Herwijnen. Hek van het voorm. slot Frissestijn.

De bovengenoemde grondmuren zullen, gezien het formaat van de baksteen, uit XIV of XV dagteekenen.

3. Ook van het⁺ in de onmiddellijke nabijheid ten N. van den Waaldijk gelegen Kasteel Engelenburg is slechts het door de oude grachten

+ Kasteel Engelenburg.

[p. 348]

omringde terrein van burcht met voorburcht bewaard gebleven (afb. 315 en 316).

Afb. 315. Herwijnen. Terrein van voormalig kasteel Engelenburg (rechts boven het midden). (Luchtfoto Soesterberg.)

⁺ tegenw. staat III, blz. 287-288. - schull en van der hoop, Bijdr. III, blz. 159-166, waar overigens slechts de legende van zekeren ridder Otto van Wadestein en Adelheid van den Engelenburg wordt verhaald, welke daarna weer is overgenomen door j.c.w. quack in: geld. volksalm. 1877, blz. 132 v.v.

⁺ Evenals bij Frissestijn is ook hier in April 1939 een kleine ontgraving verricht, waarbij men een stuk fundeering blootlegde ter zwaarte van 1,35 M., van baksteen, metend 25 × 12 × 5,5 c.M.

Afb. 316. Herwijnen met links toegang tot Frissestijn en rechts onderaan het terrein van Engelenburg. (Luchtfoto Soesterberg.)

+ Literatuur.

+ Fundeeringen.

[p. 349]

Woonhuis.

B 13. Eenvoudig woonhuis (tegenover de Ned. Hervormde kerk) met in den voorgevel ankers: 1842.

Boerenhuizen.

1. Aan een ‘wiel’ ten Z. van den Achterweg ligt de boerderij A 127. Dwarshuis⁺ (afb. 317) met tegen de achterzijde gebouwden deel, naar het Zuidhollandsche type. Rieten dak. In den voorgevel, in ankers: 1651. Terzijde van het huis een bakhuis met gemetselden ronden oven. Inwendig: oude balkenzolderingen.

De oorspronkelijke betimmering en tegelwanden van het thans leeg staande huis zijn enkele jaren geleden uitgebroken en naar elders verkocht.

Afb. 317. Herwijnen. Boerderij A 127.

+ Boerderij.

[p. 350]

2. A 160. Oud boerenhuis (gedeeltelijk XVII-XVIII). Inwendig door het midden van het woongedeelte een gang; kamer met deurtje (XVIIIc) en balkenzolder.