De Bommeler- en de Tielerwaard

Hellouw.

⁺ Zie nomina geogr. III, blz. 127-128.
⁺ Eene oorkonde van 12 Augustus 850 vermeldt, naast Zennewijnen, Bommel, Herwijnen en andere plaatsen in deze streek, ook de ‘villa Hellowa’ (sloet, Oorkondenb. nr. 41).
De heerlijkheid schijnt van ouds in het bezit te zijn geweest van het geslacht van dien naam. In het begin der 15e eeuw kwam de heerlijkheid aan Walraven van Haeften, ridder, en sedert bleef zij aan dat geslacht en had verder dezelfde lotgevallen als de heerlijkheid Haaften (v. spaen, Inleiding, III, blz. 307).

+ Naam.

+ Geschiedenis.

[p. 337]

Kerk.

De Ned. Hervormde kerk is met haar torentje in eigendom en onderhoud bij de kerkelijke gemeente.

Afb. 301. Haaften. Wipwatermolen aan de Wetering of Mark.

Evenals de kerk te Haaften wordt ook die te Hellouw in 1183 vermeld als een aan het⁺ klooster Abdinghof behoorende kapel van Tuil. Na de Hervorming werd zij tot 1610 en vervolgens weer van 1668 tot 1823 gecombineerd met Herwijnen. De oude kerk stortte in 1774 in, en werd in 1822 door de tegenwoordige vervangen (joosting en muller, Bronnen, II, blz. 419).

+ Geschiedenis.

[p. 338]

⁺ Het uiterst eenvoudige kerkgebouwtje, waarvan blijkens een opschrift, in 1822 de eerste steen werd gelegd, heeft een houten dakruiter. Zij bezit:

Afb. 302. Hellouw. Wipwatermolen aan de Molenvliet.

+ Beschrijving.

[p. 339]

Afb. 303. Hellouw. Wipwatermolen.

Een koperen doopbekken (XVIII B?) in witgeverfden houder, aan den preekstoel.⁺

In den dakruiter hangt een klok (middellijn 60,5 c.M.) met in Romeinsche⁺ kapitalen het randschrift: ‘C. van Aalsburg, A. Donker en A. Sterrenberg, gecommiteerden te Hellouw. Petit et Fritsen me fuderunt’. Boven den naam Donker is het jaartal 1835 ingehakt.

+ Doopbekken.

+ Klok.

Molens.

1.	Op den noord-westhoek van den Hellouwschen polder staat, aan de samenkomst^+ van Molenvliet en Zeevang, een houten wipwatermolen (XVIII) met in den voet gebouwde woning (afb. 302).
2.	Zuidelijk van den voorgaanden staat aan het kruispunt van Zeevang en Broekgraaf een wipwatermolen (XVIII) met gesloten uitgebouwd scheprad en woning in den voet (afb. 303).

+ Watermolens.

Tuil.

Zie nomina geogr. III, blz. 251 en vooral ook blz. 354-355.⁺
Toen graaf Wichman in 963 het nonnenklooster te Elten stichtte, schonk hij dit tegelijk⁺ verschillende van zijne bezittingen, waaronder ook Tuil: de oorkonde, waarmede

+ Naam.

+ Geschiedenis.

[p. 340]

keizer Otto I in 970 deze giften bevestigde, noemt deze plaats als Thuli (sloet, Oorkondenb. nr. 104). In 1312 maakten Gijsbert de Voicht en zijn vrouw Agnes leen aan den graaf van Gelre: de hofstad Tuil en Nesche, de hofstede Rodenburg met het

Afb. 304. Tuil. Ned. Hervormde kerk uit het Z.W.

water en de visscherij genaamd Nessche. In 1398 noemt Edmond van Hellouw zich op zijn zegel schout van Tuil. In 1420 werd Willem van Haeften met Tuil beleend. Gerrit van Tuyl heet in 1476 dagelijksch heer van Tuil. In het begin der 17e eeuw was de heerlijkheid in het bezit van het geslacht Laeswijk, later in dat van Cuyck van Meteren (v. spaen, Inleiding, III, blz. 288).

Romeinsche oudheden.

⁺ Romeinsche munten, zoowel consulaire als keizerlijke, hier gevonden, zijn in het Rijksmuseum van oudheden te Leiden (zie catalogus 1908, E V, blz. 221).

+ Munten.

Kerk.

De thans Ned. Hervormde kerk is, met haren toren, eigendom van de kerkelijke gemeente.

⁺ Tuil moet reeds zeer vroeg een parochiekerk zijn geweest, immers werd zij, in 1031, gelijk wij reeds zagen, door bisschop Meinwerk als moederkerk aan Abdinghof geschonken, met hare kapellen te Nieuwaal, Hellouw, Haaften en Gameren, waarmede zij in latere oorkonden ook steeds weer tezamen wordt vermeld. In 1554 stichtte Albert van Hoogwouw, toenmalig dagelijksch heer van Tuil, eene vicarie op het altaar van O.L. Vrouw in deze kerk (archief aartsbisd. utrecht, XXII, 1895 blz. 233).

⁺ De in 1810 verbouwde kerk bestaat uit een eenbeukig schip en een vierkanten westtoren, beide van baksteen (afb 304). In den westgevel van het schip is die vande oudere, blijkbaar lagere en kleinere kerk bewaard gebleven; ook de noordzijde bestaat, met uitzondering van de rondbogig gewijzigde vensters, nog grootendeels uit het oude materiaal; het muurwerk van den toren is tot

+ Geschiedenis

+ Beschrijving.

[p. 341]

ongeveer aan den nok van het tegenwoordige schip oud. De aan deze, vermoedelijk uit de 14e eeuw dateerende deelen toegepaste baksteen vertoont het formaat: 27 × 13 × 6 cm.

De kerk bezit:

Afb. 305. Haaften. Grafmonument in de Ned. Hervormde kerk te Tuil.

Een met vijf kruisjes gemerkten⁺ altaarsteen, voor den preekstoel gelegen, later als grafzerk gebruikt, met het opschrift: ‘Dese Groeven op dit Coor coemen toe den Weledel Adriaen van Beest van Renoy Anno 1646’.

Een eenvoudige eiken⁺ preekstoel (± 1750).

Een opengewerkten koperen⁺ predikantslezenaar (XVIII) met het wapen-Boellaard van Tuyl.

Een in het portaal der kerk⁺ geplaatst geverfd houten grafmonument (XVIIIc), met een op Corinthische zuilen gedragen overhuiving, waaronder een sarcophaag met door kinderfiguren gehouden wapens Boellaard en van Tuyl (afb. 305. Op de overhuiving staat het houten borstbeeld van een man met allongepruik, geflankeerd door een hond en een haan (wit marmer geschilderd). Een zilveren Avondmaalsbeker (hoog: 0,149 M.) met gegraveerden rand van⁺ arabesken en vogels, om medaillons met figuren (afb. 306). Tegen den bodem een blank wapenschild. Merken: een boompje (?), jaarletter D en een eendje(?). Een klok (middellijn: 0,83 M.) met in den bovenrand het opschrift: ‘Peter⁺ van Tryer ende Iohan Philipsen hebben my gegoten. Anno 1633.’

+ Altaarsteen.

+ Preekstoel.

+ Lezenaar.

+ Grafmonument.

+ Avondmaalsbeker.

+ Klok.

Duiventoren.

Op het erf van een boerderij, genaamd ‘De Nesch’, aan de Westzijde van het dorp, staat een vierkante duiventoren van baksteen, gepleisterd, met een

[p. 342]

afgeknot pyramidedak met pannen, waarop een ooievaarsnest (afb. 307). Aan de zuidzijde is een deur met blauw geverfd houten kozijn (± 1800) aangebracht.

Inwendig bevindt zich, boven een

Afb. 306. Haaften. Ned. Hervormde kerk te Tuil. Zilveren Avondmaalsbeker.

met een tongewelf overkluisden kelder een gelijkvloersche ruimte waarin een groote eenvoudige schouw en een balkenzoldering; hierboven, bereikbaar langs een houten trap, een verdieping met ziende kap.

Wellicht is dit fragment, dat uit de 16e of 17e eeuw zal dateeren, een overblijfsel van de hofstede(?) Nesche, die, gelijk boven vermeld, in 1312 tot leen aan den graaf van Gelre werd gemaakt.

Afb. 307. Duiventoren der boerderij ‘De Nesch’ te Tuil.