De Bommeler- en de Tielerwaard

Haaften.

De gemeente Haaften omvat de dorpen Haaften, Hellouw en Tuil, naast elkaar aan den zuidelijken dijk van de Tielerwaard, op den noordoever van de Waal gelegen.

Haaften.

Zie nomina geogr., III, blz. 14.⁺
Gelijk wij vroeger reeds hebben vermeld (bommelerwaard, blz. IX en blz. 68),⁺ schonk bisschop Meinwerk van Paderborn in 1031 een deel zijner bezittingen, o.a. ook te Haaften, aan de abdij Abdinghof. Van de oudste heeren (‘voogden’ of ‘richters’) dezer dagelijksche heerlijkheid is overigens weinig bekend. Men neemt over het algemeen aan, dat een tak van het huis Arkel, genaamd Kijfhoek, deze heerlijkheid heeft bezeten, en dat een erfdochter, Geertruid, haar in het begin der 14e eeuw aan haar man, Johan van Waardenburg heeft overgebracht (v. spaen, Inleiding III, blz. 302). Nicolaas van Haeften was Heer in 1373, en de heerlijkheid bleef in zijn geslacht, totdat Theodora van Haeften, vrouw van Floris van Brederode, haar in 1608 erfde van haar broeder Walraven. Na den dood van Wolphaart van Brederode, in 1679, zijn deze goederen verkocht (v. spaen, Inleiding III, blz. 303). Haaften kwam toen aan graaf Frederik Adolf, edelheer van der Lippe, uit de Detmoldsche linie van het grafelijk Lippesche huis; vervolgens, tegen 1700, aan Adrianus Bout, en daarna aan Cornelis van Rijnberk, die de heerlijkheid in 1712 verkocht aan Benjamin Dutry.

+ Naam.

+ Geschiedenis.

Kerk.

De Ned. Hervormde kerk is met haar toren eigendom der kerkelijke gemeente.

[p. 334]

⁺ Blijkens de meergenoemde schenkingsoorkonde van bisschop Meinwerk, stond te Haaften in 1031 een kerk, die een ‘capella’ was van de moederkerk te Tuil. Zij was dit nog in 1183, toen paus Lucius III, bij oorkonde van 27 Februari, de abdij te Paderborn in hare bezittingen bevestigde (sloet, Oorkondenb., nr. 362). Later werd zij parochiekerk, in ieder geval vóór 1399, in welk jaar zij tot collegiale kerk met een kapittel van acht kanunniken werd verheven. Dit kapittel werd in 1450 door zijn deken, Godefridus Neve, begiftigd met o.a. tienden te Dalem (historia episcop. ultraj., Antwerpen, 1733, blz. 250).
In 1786 werd op verzoek van Mr. E. Dutry, als Heer en opper-Kerkmeester van Haaften, een lijst opgemaakt ‘waarna het kaaije-geld ten behoeve van de kerk zal worden betaald door ieder, die gebruyk mogte maaken van de kaaij aan de kerkewaard aldaar’ (gouda quint, I, 287).

⁺ De kerk, een in 1851, ter vervanging eener oudere, nieuw opgetrokken gebouw met toren, bezit:

⁺ Een gepolychromeerd alliantiewapen-Dutry van Haeften met gesneden voet van rococo-ornament (± 1760), geplaatst op een overigens onbelangrijke heerenbank (± 1850).

⁺ Vóór den ingang der kerk een zerk zonder opschrift, maar met het wapen-Dutry van Haeften (XVIII).

⁺ Twee gelijke zilveren bekers (hoog: 0,14 M.) met het randschrift: ‘Dit zijn de bekers toe behorende de kercke van Haeften gemaeckt van enich silverwerck toe behorende de kerck’ (± 1700). Geen merken.

⁺ In den toren een klok (middellijn: 0,735 M.) met in Romeinsche kapitalen het randschrift: ‘Yck ben den roeper van veel waarde kerckgenooten op mijne heldere stem word Goodes huys ontslooteon. Gillis Wibrans tot Amsterdam heeft my vergooten ynt yaar 1702 als de heer Adriaan Bout heer van Haaften was’, en voorts een medaillon met wapen en randschrift: ‘Wapen van de heer Adriaan Bout heer van Haaften’.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

+ Bank.

+ Zerk.

+ Avondmaalszilver.

+ Klok.

Ruine Goudenstein.

⁺ De ruïne van het voormalig kasteel Haaften, Goudenstein genoemd, ligt aan de Noordzijde van het dorp, ongeveer 200 M. bewesten den rechter Waaldijk.

⁺ mr. c.p.e. robidé van der aa, Oud-Nederland. Nijmegen, 1846. - jaarverslag der Provinciale Geldersche archeol. Commissie over 1911, in: ‘gelre’ XV (1912), blz. LII en XVI (1913), blz. XXIX. - Negende Jaarverslag der Rijkscommissie tot het opmaken enz. van een inventaris...... van de Nederl. monumenten enz. (1911), blz. 17.
⁺ Het schijnt niet zeker te zijn, dat de ridder Rudolf van Haeften, die in 1281 als borg van graaf Reinoud wordt genoemd, reeds bezitter dezer heerlijkheid was (v. spaen, Inleiding, III, 301-302), maar wel weten we, dat in ieder geval het geslacht van Haeften hier in de 14e eeuw zijn zetel had. Heer Gijselbraecht van Haeften, die in 1316 en 1318 als bezitter der heerlijkheid wordt genoemd (nijhoff, Gedenkw. I,

+ Ligging.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 335]

blz. 165 en 185), moet hier gewoond hebben. Van de lotgevallen van dit slot, dat volgens de overleveringen van oudsher Goudenstein werd genoemd (robidé v.d. aa, a.w.), is overigens weinig méér bekend, dan dat het waarschijnlijk in 1672, toen het in het bezit was van Wolphart van Brederode, door legerbenden van Lodewijk XIV werd verwoest. Of het slot daarna hersteld en later andermaal verwoest is, weten we niet. We vinden slechts vermeld (tegenw. staat, III, blz. 287), dat B. Dutry, die de heerlijkheid in 1712 kocht, hier een nieuw landhuis liet bouwen, dat echter in 1794 door de Fransche invallers tot den grond werd afgebrand.

Afb. 299. Haaften. Ruïne Goudenstein.

De ruïne (afb. 299) bestaat uit een⁺ ronden hoektoren van binnenwerks gemeten ongeveer 2,70 M. middellijn met een muurdikte van 1.10 M., en twee bij dezen toren aansluitende, rechthoekig op elkaar staande stukken muur, het geheel van groote baksteen (formaat: 0,30 × 0,14 × 0.16 M.; 10 lagen: 0,78 M.). Het geheel is bij een herstelling in 1912 omgeven met een baksteenen muurtje. In den 19 M. hoogen toren bevinden zich twee baksteenen koepelgewelven. De brokstukken der rechtstaande muren vertoonen de moeten van vier vloeren, waaruit men het bestaan van een kelder, drie verdiepingen en een zolder kan afleiden. De kelder was, blijkens de nog waarneembare sporen, overwelfd; het muurwerk van de twee bovenste woonverdiepingen houdt nog fragmenten van twee gothische zandsteenen schoorsteenwangen; segmentvormig getoogde deuropeningen in den toren vormden kennelijk de verbinding tusschen dezen en de vertrekken; boven de bovenste dezer openingen is in den muur van den toren de moet van het hooge zadeldak zichtbaar.

Alles wijst er op, dat we hier te doen hebben met de resten van een vierkant kasteel⁺ met ronde hoektorens, naar het gebruikelijke type van den middeleeuwschen waterburcht. De eenige gegevens voor een dateering van dit bouwwerk vinden we in het

+ Beschrijving.

+ Bouwtijd.

[p. 336]

formaat van de baksteen en in de gothische schoorsteenwangen, die doen onderstellen, dat het in de 14e eeuw is opgetrokken.

Afb. 300. Haaften. Korenmolen a.d. Waaldijk.

Molens.

1.	^+ Aan den Waaldijk staat een korenmolen, een ronde baksteenen bovenkruier met stelling. De romp is geteerd. Onder de as, in den baard het jaartal MDCCCLVI (afb. 300).
2.	^+ Aan de Wetering of Mark staat de Haaftensche watermolen (XVIII), een wipwatermolen met open buitenscheprad (afb. 301). De geprofileerde naald vermeldt: AN 1814, in welk jaar de borst en naald vernieuwd zijn (blijkens mededeeling van den molenaar).

+ Korenmolen.

+ Watermolen.