De Bommeler- en de Tielerwaard

Zuilichem.

De burgerlijke gemeente Zuilichem omvat, behalve het dorp van dezen naam, ook den polder Zuilichem, een deel van den polder Buitenmeidijks en de uiterwaard langs de Waal.

[p. 286]

⁺ Zie: nomina geogr. II, blz. 150; III, blz. 297. - Behalve de daar vermelde benamingen komen voor: Sulinchem, in 1314 en in 1395; Zulichem, in 1398; Sulichem, in 1450 (‘gelre XII, 1909, blz. 473).

⁺ Zuilichem was een erfburggraafschap, dat reeds in 1196 wordt vermeld. In 1199 wordt Reynald van Nassau, en in 1199 Regnerus burggraaf van Zuilichem genoemd. Later werd het een dagelijksche heerlijkheid. Zooals wij vroeger reeds opmerkten (blz. 47) schijnt Zuilichem altijd in nauwe betrekking tot Driel te hebben gestaan. In 1435 werd Arnold van Herlaar, gehuwd met Aleydis Pieck, met de heerlijkheid beleend, die hierna aan het geslacht Pieck en vervolgens in 1630 door verkoop aan Constantijn Huygens kwam. Deze werd in 1688 opgevolgd door zijn zoon Constantijn, wiens weduwe, Suzanna Rijckaert in 1704 met Zuilichem werd beleend. Een derde Constantijn Huygens volgde zijn vader bij erfenis op in 1718, en zijn weduwe, Philippine Doublet werd in 1740 met de heerlijkheid beleend. Hun dochter, Suzanna Louisa, in 1747 vrouwe van Zuilichem, huwde met Jhr. Willem baron van Wassenaer, die de heerlijkheid in 1753 verkocht aan Johan Boelaard, wiens zoon ze in 1818 verkocht aan Mr. Maurits Jacob Eyck van Zuilichem (schutjes, V, blz. 1025).

+ Naam.

+ Geschiedenis.

Kerk.

De Ned. Hervormde kerk, vóór de Hervorming aan den H. Lambertus

Afb. 259. Zuilichem. Ned. Hervormde kerk uit het Zuid-Westen naar een teekening in O.-I. inkt van a. de haan¹⁾.

gewijd (bossche bijdr. V, 1923, blz. 142), is in eigendom en onderhoud bij de kerkelijke gemeente; de toren behoort aan de burgerlijke gemeente.

⁺ In 1143 bevestigde paus Innocentius II de kapittelkerk te Luik in het bezit van ‘Solekem cum appendiciis’ (sloet, Oorkondenb., n^o. 279). Uit deze ‘appendices’ zou men geneigd zijn op te maken, dat Zuilichem toen reeds een parochiekerk was. Volgens de kerkvisitatie van 8 September 1571 bezat de kerk vier gewijde altaren; collator was Nicolaas Pieck, heer van Zuilichem; als pastoor wordt tezelfdertijd Joannes Hoey genoemd (bossche bijdr., V, t.a.p.). De kerk ging in 1572 over in handen van de Hervormden. Zij werd in 1659 verbouwd, waartoe de stad Haarlem een subsidie van f 50 schonk²⁾. Opmerkelijk is het echter, dat in 1741 wordt meegedeeld: ‘De

1) De tegenwoordige verblijfplaats van deze teekening en van eenige andere hier gereproduceerde teekeningen, die ongeveer 20 jaar geleden zijn gefotografeerd, hebben wij niet kunnen achterhalen.

+ Geschiedenis.

2) Blijkens een aanteekening van Dr. A. Bredius in het archief van het Rijksbureau v.d. Monumentenzorg.

[p. 287]

Kerk van Zuilichem is nieuw; doch heeft geenen Tooren’ (tegenw. staat, blz. 294). Nadat een brand in Augustus 1886 het inwendige, het dak en torenspits had verwoest, is de kerk hersteld met behoud van het uitwendige muurwerk.

De kerk, georiënteerd aan de binnenzijde van den Waaldijk gelegen, is een⁺ met kleine steen nieuw ommetseld baksteenen gebouw, bestaande uit een schip van vier traveeën, met een driezijdige sluiting en een vierkanten toren met een aanbouwsel tegen zijn noordzijde. De door eenvoudige beeren op uitgezwenkten voet gescheiden traveeën bestaan elk uit twee geledingen, in de onderste, waarvan rondboognissen met vensters zijn aangebracht, terwijl de bovenste nissen door twee in het midden op een console rustende rondboogjes worden gedekt; de nissen in de drie sluitingsmuren zijn geheel blind.

De toren bestaat uit drie geledingen en heeft een eenvoudigen rondbogigen ingang aan de westzijde.

Afb. 260. Watermolen te Zuilichem.

In 1722 teekende A.⁺ de Haan de kerk in vervallen toestand (afb. 259). De bovenste geleding van den toren ontbrak toen, maar het muurwerk vertoont dezelfde indeeling met nissen, die we thans nog vinden. Het karakter dezer muurbehandeling doet vermoeden, dat de verbouwing van 1659 een ommetseling van een romaansche kerk betrof, waarbij de bestaande nisversiering werd gevolgd. De bovenste geleding van den toren is, de boven aangehaalde mededeeling in den tegenw. staat in aanmerking genomen, blijkbaar na 1741, vermoedelijk omstreeks 1800, opgetrokken.

De kerk bezit:

Een zilveren broodschotel, waarin gegraveerd een wapen beladen met drie⁺ passers en omgeven door een lauwerkrans, en het opschrift: ‘Gegeven ter

+ Beschrijving.

+ Bouwtijd.

+ Avondmaalszilver.

[p. 288]

Gedachtenis van Mejuffrouw Dirkske Timmer aan de Gereformeerde Gemeente te Zuilichem 1821’. Merken: C.D, een gehelmd kopje (waarborgmerk), en een klimmende leeuw.

Twee Avondmaalsbekers met een gegraveerd wapen en het randschrift: ‘Gegeven door Vrouwe W. Timmer Wed^e van wijlen den heer van Zijl aan de gereformeerde gemeente te Zuilichem 1806’. Merken: C.K., I., een leeuwtje, en een onleesbaar.

Een zilveren vaasvormige kan (XIXa) met houten oor.

⁺ Twee tinnen offerbussen (1811) met merken als die te Nieuwaal (zie blz. 73).

⁺ Een klok (middellijn: 0.713 M.) met een breeden ornamentrand, waarin het opschrift in Romeinsche hoofdletters: ‘Me fecit Pieter Seest Amstelodami Anno 1731’ (? jaartal onduidelijk).

+ Tin.

+ Klok.

Particuliere gebouwen.

⁺ 1. Waalbandijk 181, hoek Meidijk. Boerenwoning, bestaande uit een dwarshuis, met den voorgevel aan den Meidijk, en een rechthoekig hierop staande schuur aan den Waalbandijk. Het huis heeft een rieten dak. In den noordelijken zijgevel der schuur jaartalankers: 1686; in den voorgevel dergelijke ankers: 1837.

2. Boveneind 19. Boerenwoning met rieten wolfdak. Op den schoorsteen staat een gesmeed ijzeren kap met windvaan (XVIII).

⁺ 3. Waalbandijk, tegenover 33. Een pakhuis; eenvoudig, rechthoekig baksteenen gebouw met pannen-zadeldak. In het midden een rondbogige ingang met een sluitsteen, waarin: 1842.

+ Boerenwoningen.

+ Pakhuis.

Molen.

Ten Oosten van den Meidijk staat een watermolen (afb. 260), een achtkante bovenkruier (XVIII B?), bestaande uit een met riet bekleeden romp op een gewitten baksteenen voet, en een scheprad.

Afb. 261. Gesneden deurbekroning met stedelijk wapen in het raadhuis te Zalt-Bommel.