De Bommeler- en de Tielerwaard

Zalt-Bommel.

⁺ Beschrijving der stad Bommel, ...... door een Gelders Regtsgeleerde. Arnhem 1765. Het handschrift, waarnaar dit boek volgens de voorrede bewerkt is, was vermoedelijk van jacob van oudenhoven. De aanteekeningen worden toegeschreven aan j.j. van hasselt. Zie omtrent dit werk en de verdere literatuur tot 1927: gouda quint, I, 213 v.v.; II, 78 v.v. - Voorts: g.c. labouchère, Zalt-Bommel, in: Oudheidk. Jaarboek 1931, blz. 106-126.
⁺ Omtrent de verschillende benamingen der stad, als: Bomele, Bomilo, Boumela, Sautbomel, Saltbomel en Zalt-boemel of Bommel, zie men nomina geogr., II, 30 en 148; III, 57, en verder hierbeneden, onder: Geschiedenis.
⁺ Het tegenwoordige wapen der stad vertoont in blauw een zilveren zwaard met gouden gevest, geflankeerd door twee zilveren mispelbloemen. Het schild wordt gehouden

+ Literatuur.

+ Naam.

+ Wapen.

[p. 161]

door twee leeuwen en gedekt door een markiezenkroon van goud (zie: d'ablaing v. giessenburg, Gelderland, pl. I, 10). De figuren op dit schild komen overeen met die op het schild van het contrazegel aan het charter van 27 Maart 1335 (zie onder: Zegel). Op den plattegrond van Blaeu (afb. 157) komen twee verschillende wapens van Zalt-Bommel voor. Het rechter vertoont het schild beladen met de figuren van het tegenwoordige wapen, het linker draagt de figuren voorkomende op nog bestaande oude zilveren zegelstempels, nl. twee mispelbloemen, waarvan de een in het tweede kwartier, de andere in het derde kwartier is geplaatst, en een vrijkwartier beladen met een leeuw. Omtrent deze beide wapens zegt P. van Enschede in zijne beschrijving der stad (bij Blaeu): ‘Nae dat het huys van Nassau bij houwelijck is gekomen aen 't huys van Pont, ende alsoo aen de Heerschappye van Gelderlant, heeft de Stadt ende Eeninge van Boemel in den schilt van haer wapen

Afb. 149. Gezicht op Zalt-Bommel uit het Noorden omstreeks 1680, naar een teekening van Valentijn Clotz in 's Rijks-Prentenkabinet te Amsterdam.

gevoeght den Leeuw van Nassau ter zijden en boven een essenbloem, en de Stadt particulierlijck behouden een sweert tusschen twee essen bloemen, bestaende het originele wapen van Pont in een schilt met drie essen bloemen, waer uyt evidentelijck resulteert den ouderdom vande Stadt Boemel in den boesem van Gelderlandt’.

Zegel.

De Oudheidkamer te Zalt-Bommel bezit twee zilveren zegelstempels (XIV), beide het hierboven beschreven wapen der Eeninge met den Nassauschen leeuw in het vrijkwartier vertoonende. De grootste der twee stempels (middellijn: 6.7 c.M.) draagt in gothische letters het randschrift: ‘Sigillum . Burgensium . Opidi . Zautboemelensis’., de kleinste (middellijn: 4,5 c.M.): ‘S'. Burgesiu . opidi . de . Zautboemel ad Causas’.

[p. 162]

Het eerstgenoemde zegel vindt men reeds hangende aan het charter van 27 Maart 1335, waarbij Reinald II een landrecht geeft aan de ingezetenen van de Bommeleren Tielerwaarden (nijhoff, Gedenkwaardigheden, I, 350, n^o. 3). De in dit wapen voorkomende ongekroonde, eenstaartige leeuw met de blokjes is die, welke graaf Reinald in zijn wapen voerde. Het omschrift luidt: ‘Sigillum . burgensium . oppidi . de Zautbomel’. Het tegenzegel van ditzelfde charter vertoont een kleiner schild beladen met het zwaard en de mispelbloemen, en het omschrift: ‘Contra-sigill . Burgensiu . de Zautbommel’.
Aan de huwelijksvoorwaarden van hertog Eduard met de dochter van hertog Albrecht van Beijeren wordt een zegel als het eerste der hierboven beschrevene gevonden, maar van kleineren omvang: ook hier is de leeuw ongekroond en eenstaartig. Een tegenzegel ontbreekt. Het randschrift luidt: ‘† S. Burgensium . Opidi . Saltbomel . ad causas’. (nijhoff, Gedenkw., II, blz. 7).

Munt.

⁺ w.j. de voogt, Notice sur la monnaie de Zaltbommel et sur les coins conservés dans les archives de cette ville, in: Revue numismatique Belge, 1862, p. 470.
⁺ Blijkens een oorkonde van 11 April 999 gaf keizer Otto III op dien datum het rechtsgebied over de villa Bommel met den tol, de munt en de gruit, aan de kerk van Utrecht, eene schenking, die door koning Hendrik II op 3 September 1002 werd bevestigd (sloet, Oorkondenb., nrs. 120 en 126). De oudheidkundige nicolaas westendorp beschouwde deze muntrechten of monetae als recht tot het wisselen van munt, tot het houden van een wisselbank dus, zoodat de hiermee begiftigde plaatsen nog niet noodzakelijk tot het slaan van eigen munt gerechtigd behoefden te zijn (n. westendorp, Jaarboek van en voor de provincie Groningen, I, 1928, blz. 153). ypey en feith echter, in hun Oudheden van het Goorecht en Groningen ook deze oorkonden besprekend, achten het recht der monetae niet dat van wisselbanken, maar werkelijk van muntslaan. Zoo zegt dan ook reeds van hasselt, dat Bommel was begiftigd met het generale ‘Jus monetae sive ea cudenda sit sive omnino reprobanda sive mutanda’ (A.w., blz. 44). We zouden dus moeten aannemen, dat Bommel inderdaad reeds vóór 999 een muntgebouw bezat, indien tenminste de beide giftbrieven als echt mogen gelden, wat door hornius wordt betwijfeld, terwijl daarentegen s. muller fzn. (Het oudste cartularium van het Sticht Utrecht, 's Gravenhage, 1892, blz. 69 en 71) deze oorkonden blijkbaar als onverdacht aanvaardt. Ook de voogt is in zijn aangehaalde studie de meening toegedaan, dat we onder de uitdrukking ‘munt’ in de genoemde charters, inderdaad moeten verstaan ‘l'atelier de la monnaie’.
Hoe dit zij, in ieder geval bestond te Zalt-Bommel in de 14e eeuw een werkplaats, die munten sloeg voor Reinald III (1343-1371) en wellicht ook voor hertogin Mechteld (1372-1379)¹⁾.
Maximiliaan liet veel in de Bommelsche munt werken, in het bijzonder van 5 Januari tot 25 Februari 1484. Hoogstwaarschijnlijk is het zg. ‘schuitken’ van Gelre, met het jaartal 1488 eveneens hier geslagen, zoodat de letter B, die men op dit muntstuk ziet, Bommel zou beteekenen. Er bestaan ook nog eenige kleine munten gedurende de regeering van Maximiliaan te Bommel vervaardigd, vermoedelijk in verband met een aan de Bommelsche kerk geschonken privelegie.
In 1488 geslagen stuiverstukken, zg. ‘bommelaers’, waren vrij algemeen in omloop, ondanks hun slecht allooi. In 1491 is er sprake van ‘Franeker nyewe stuvers gelyck oft Bommelaers waren, die soe goet niet en syn’.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

1) Een afbeelding van een munt van Reinald III vindt men bij van der Chijs.

[p. 163]

Hierna schijnt de Bommelsche munt lang te hebben stil gelegen. Althans hoort men er verder niet van vóór het derde kwart der 16e eeuw, wanneer men opnieuw een werkplaats opent, teneinde aan de groote behoefte aan munt in de stad tegemoet te komen. Wel terecht stelde de voogt (a.w., blz. 472) het begin dezer hernieuwde werkzaamheden op 1572 of kort hierna, toen de stad de zijde van Willem van Oranje had gekozen.

In de Oudheidkamer bevinden zich: Twee matrijzen (XIV) van een gouden⁺ rozenobel. De voorzijde vertoont een in een koggeschip rechtop staande figuur van een vorstelijk persoon met aan den linkerarm een schild waarop het gevierendeelde wapen der Eening van Bommel (echter met een leeuw ook in het eerste kwartier, vgl. hierboven onder: Zegel), en in de rechterhand een opstaand zwaard. De voorsteven van het koggeschip draagt een banier met de letter B. In het midden van den zijkant der kogge een heraldische roos. Om den rand het opschrift: ‘Nobilis . Civitatis . Boeme . Val . Anglie.’

a. Voorzijde.

b. Keerzijde.
Afb. 150. Bommelsche daalder.

De keerzijde draagt als opschrift: ‘IHS . Aut . Transiens . Per . Medium . Illorum . Ibat’ (Vgl. de voogt, a.w., blz. 474 en pl. XVIII, n^o. 1). Voorts vier matrijzen van Bommelsche daalders. Van de hiermee geslagen munten bevinden zich exemplaren o.a. in de Oudheidkamer te Bommel en in het Koninklijk kabinet van munten en penningen te 's Gravenhage. Deze vertoonen twee hoofdtypen: een (afb. 150), ongedateerd, met op de voorzijde twee leeuwen het wapen der Eening houdend, en met het randschrift: ‘Mone . No-va . Facta . Bo-eme . S . 3’; op de keerzijde een burcht of stadspoort met drie gekanteelde torens, en onder de hamei in de poortopening een kanon, en het randschrift: ‘Durae . Necessitatis . Opus’.

Uit dit laatste opschrift meende van loon (Nederlandsche historiepenningen, I, blz. 529) te moeten afleiden, dat deze munten waren geslagen als noodmunt tijdens het beleg van 1599. Maar op hierna te beschrijven Bommelsche munten met hetzelfde opschrift vinden we het jaartal 1579, toen er van geen beleg sprake was. De ‘necessitas’ werd, zooals de voogt terecht onderstelde, niet veroorzaakt door eenig beleg, maar eenvoudig door gebrek aan muntspecie. Over verschillende varianten van dit type, vgl. de voogt, t.a.p.

Het tweede type, waarvan het Kon. penningkabinet te 's Gravenhage een vierkant piedfort (afslag van dubbel gewicht) bezit, vertoont op de voorzijde een staanden leeuw met het zwaard en de twee mispelbloemen, en het randschrift: ‘Der . Stadt . S . Boemel . Munt . 1582.’ Op de keerzijde het

+ Beschrijving.

[p. 164]

wapen der Eening en het opschrift: ‘Na . Gel . Ord . Dal . Van . 30 . Stu.’ (afb. 151).

Een variant hiervan beschrijft de voogt, a.w., blz. 478, n^o. 13.

Het derde type tenslotte, waarvan slechts een zilveren exemplaar op de Oudheidkamer te Zalt-Bommel bekend is, vertoont in een vierkant piedfort den

a. Voorzijde.

b. Keerzijde.
Afb. 151. Bommelsche daalder.

beeldenaar met het wapen van het 1ste type, maar met een helm boven het schild en met het opschrift: ‘Iudicia Quasi . Vectes . Urbium’; de keerzijde draagt het poortgebouw van het 1ste type met het opschrift: ‘Moneta . Nova . Civitatis . Boeme.’ In de hoeken is gegraveerd: ‘Di - Jane - wari - 1572.’

Verder nog acht matrijzen van kleinere munten, voor de beschrijving waarvan zij verwezen naar de aangehaalde studie van de voogt.

Het Koninklijk penningkabinet te 's Gravenhage is onlangs in het bezit gekomen van den zeer zeldzamen Bommelschen daalder, den zg. Brachium, beschreven bij madai¹⁾, maar waarvan de voogt (a.w., blz. 477, n^o. 11)

a. Voorzijde.

b. Keerzijde.
Afb. 152. Bommelsche daalder (Brachium).

moest zeggen, dat ‘on n'a retrouvé aucun exemplaire’. Deze daalder (afb. 152) vertoont als beeldenaar het wapen der Eening, gedekt door een aanzienden, met een kleed van bladranken omgeven, getralieden helm, waarop een uitkomende leeuw, die een banier met hetzelfde wapenbeeld draagt, en het randschrift: ‘Moneta . No . Facta . Boeme . S . Tri.’; de keerzijde heeft een, uit een vlammen schietende wolk te voorschijn komenden, geharnasten arm, die een zwaard houdt, geflankeerd door de twee mispelbloemen (het latere stedelijk wapen), en om het geheel het randschrift: ‘Brachium . Meum . Confortabit Eos.’

De vorm van den helm en van de bladranken, zoowel als het geheele karakter der behandeling en het lettertype, doen ons deze munt dateeren: XVId.

⁺ Een Bommelsche keur, of stedelijk merk, tot dusver nergens vermeld, en bestaande uit een schildje met het zwaard tusschen twee mispelbloemen, vonden wij op

1) D.S. Madai, Vollständiges Thaler-Cabinet, dl. I (Koningsbergen 1765), n^o. 2162.

+ Keur.

[p. 165]

verschillende zilversmidswerken der 17e eeuw en uit de eerste helft der 18e eeuw.

Afb. 153. Vogelvlucht van de Bommelerwaard (zonder Monnikenland) met de belegering der stad Bommel in 1574, naar een schilderij op het raadhuis.

‘Aangaande geene stad van Gelderland.... weten wij zoo weinig als van Bommel’,⁺ aldus de heer j.s. van veen in ‘gelre’, XVI (1913), blz. 184, en hij voegt er aan toe: ‘Van hare geschiedenis deelt de in 1765 verschenene “Beschryving” [door ons aangehaald als van hasselt] niet zeer veel mede en de baldadige vernieling van een groot deel van het oud-archief door de stedelijke regeering in de eerste helft der 19e eeuw maakt het onmogelijk dit verzuim goed te maken’.
Zoo weten we dan ook vrijwel niets omtrent het ontstaan of van de vroegste geschiedenis der stad, dan alleen, dat hier reeds vóór 850 een oord Bomela bestond, zooals blijkt uit een giftbrief van 12 Augustus van dat jaar, de eerste ons bekende vermelding van dezen naam, waarbij bisschop Balderik aan de kerk van Utrecht goederen schenkt, gelegen in Bommel en andere plaatsen (sloet, Oorkondenb., n^o. 41).
Blijkbaar is Bommel gesticht, of juister: ontstaan, op eenige eilandjes eener binnenlandsche delta van de Waal, op een waarvan wellicht een burcht was opgericht tot het heffen van den in de op blz. 162 aangehaalde oorkonde van 999 vermelden tol. Bij dezen burcht vormde zich dan waarschijnlijk, op een der andere eilandjes, de ‘villa’ Bommel. Zooals terecht is opgemerkt, wijzen ook de namen van de blokken land om de stad gelegen - zooals bijv. Ooyik (Ooi-dijk), Spelwert (Speelwaard), Zwenuwen (Zwin-ouwe), e.a. - er op, dat het geheele stadsgebied eenmaal uit eilanden bestond (h. beckering vinckers, Rede uitgesproken bij de opening van de nieuwe Oudheidkamer op den 12 September 1925).
Ongetwijfeld was de ligging gunstig voor de oeconomische ontwikkeling der nederzetting. Hierop wijzen reeds de tol en de munt van 999. En op de tolrol van Coblenz uit 1104 worden kooplieden uit Zalt-Bommel vermeld (f.e. berg, De Nederlanden

+ Geschiedenis.

[p. 166]

en het Hanseverbond, 1833, blz, 124; sloet, Oorkondenb., n^o. 205; p.a. meilink, De Nederlandsche Hanzesteden, 1912, blz., 61). Inschrijvingen in de Keulsche burgerregisters der 12e eeuw schijnen te bevestigen, dat de Bommelaars toen werkelijk die vaart uitoefenden.
In 1231 versterkte Otto III, zevende graaf van Gelre, Bommel met muren en grachten en gaf haar stadsrechten (knippenbergh, p. 82). We dienen hierbij op te merken, dat reeds in 1196, in het vredesverdrag tusschen Otto II, vijfde graaf van Gelre en Hendrik, hertog van Brabant, sprake is van een ‘opidum quod Bomele vocatur’ (sloet, Oorkondenb., n^o. 387). In een oorkonde van 28 Juni 1276 spreekt het kapittel van St. Marie te Utrecht van ‘scabini opidi in Bomele’, en noemt twee dezer schepenen met name (sloet, Oorkondenb., n^o. 978).
Het is niet bekend, hoe en wanneer Zalt-Bommel eigenlijk aan Gelderland is gekomen. Vermoedelijk was het leenheerschap over Bommel aan de kerk van Utrecht geschonken en beleenden de bisschoppen van Utrecht later de hertogen van Brabant met Zalt-Bommel en de Bommelerwaard (v. spaen, Inleiding, blz. 246). De hertogen van Brabant bezaten hier in 1196 (sloet, Oorkondenb., n^o. 387) en in 1203 (Ibid., n^o. 400) nog eenige rechten. slichtenhorst (blz. 103) weet zelfs mee te deelen, dat nog in 1286 hertog Jan van Brabant op de gedachte kwam ‘om het land van Boemel ('t welk de Geldersche, als een leen uit den boesem van Braband gesprooten, van hem versuymden te verheffen) onder zijn dwang te brengen. Reynald bangh voor 't verlies van soo eene waerde Vestinge trock alle zijne bondsvrienden bij een, en bad ze, dat sy den over-kant van de Wael hem wilden helpen verwaeren. Niet te min hebben die van Boemel, daer het de Geldersche van verre aen-sagen, den Brabander als hun Heer ontfangen en in-gelaeten’.
Intusschen heeft het Brabantsch gezag in deze stad niet lang meer stand gehouden. Toen Reinald II, zooals wij tevoren reeds zagen, in 1316 de eening van Bommeleren Tielerwaard hiernieuwde, was de stad weer in Geldersch bezit. Tegelijk verhief de graaf haar toen opnieuw tot stad, nadat de Roomsch-koning Hendrik in 1310 de tevoren buiten vergunning des konings verleende voorrechten van dezen aard vervallen had verklaard. En terwijl hij thans nadrukkelijk verklaarde, dat deze verheffing geschiedde ‘autoritate imperiali per excellentissimum principem dominum Henricum imperatorem bonae memoriae concessu’, schonk Reinald tevens aan de burgers van Bommel de gemeene weiden, opdat zij van de opbrengst ‘onse Stat des to gevuechlycker stercken ind bemueren mogen’ (beckering vinckers, Rede, blz. 17-18).
Met deze ommuring kreeg Zalt-Bommel in het begin der 14de eeuw den omvang dien het vertoont op den plattegrond van Jacob van Deventer (c. 1560) en dien het ook thans nog heeft¹⁾. Ongetwijfeld vinden we hierin mede een uiting van den sterken oeconomischen opbloei der stad, een opbloei, die geleidelijk toenam naarmate sinds 1200 de monden van Maas en Waal door aanslibbing zoo vernauwden, dat de vloed niet meer tot Tiel opliep, waardoor de zeeschepen niet langer deze oude havenstad konden bereiken, maar wel Bommel, dat aldus handel en welvaart van de kwijnende zusterstad overnam. Het is ook omstreeks dezen tijd, dat, voor het eerst in 1297, de naam Sautbomel wordt gebruikt (nomina geogr., II, blz. 148), waarschijnlijk met het oog op den handel in zout, dat hier uit Holland en Zeeland, later ook uit Engeland en Frankrijk werd aangevoerd en verscheept, om het verder Rijnopwaarts te brengen²⁾. Zoo kon de heer beckering vinckers uit een bewaard gebleven belastingcohier van 1369 berekenen, dat Zalt-Bommel in dat jaar meer dan tweeduizend

1) Voor de ontwikkeling van den plattegrond der stad en van hare vestingwerken zie men de hierna volgende beschrijving, blz. 180 vv.

2) Blijkbaar geschiedde deze wijziging van den naam om Zalt-Bommel te onderscheiden van het naburige Maas-Bommel (Land van Maas en Waal), dat toen voor korten tijd mede tot bloei kwam (v. hasselt, blz. 79-80).

[p. 167]

zielen telde, met een gezamenlijke opbrengst aan belasting van ruim 2000 £, terwijl Tiel tezelfdertijd nog slechts 1600 £ opbracht (a.w., blz. 19).
Tot dezen opbloei hebben de bij dezelfde gelegenheid in 1316 door graaf Reinald gestichte jaarmarkten stellig bijgedragen. Deze jaarmarkten werden gehouden ‘beginnende de eene daags voor Pinxteren, ende de andere daags voor Mauritii, of den 21 September, ende continuerende veertien dagen daarna’, en de graaf had bepaald, dat de stad van de kooplieden en de koopwaren eenzelfde tol mocht heffen ‘als men te Zuilichem plag te beuren’ (van hasselt, blz. 74).
Bij oorkonde van Dinsdags na St. Nicolaas, 1327, bepaalde Reinald dat de regeering der stad de bevoegdheid zou hebben om van al hare ingezetenen belastingen en boeten te heffen. Tevens stelde hij een rechtbank in voor Zalt-Bommel, Bommeler- en Tielerwaarden (de Eening dus) bestaande uit den ambtman en zestien schepenen: acht van de stad, vier uit de Bommelerwaard buiten Bommel, en vier uit de Tielerwaard, met de bepaling ‘wat die schepenen van Zaltbommel wyzen dat zal regt blyven, Ende wes zy niet wys en zyn daar toe, zullen zy doen eisschen die schepenen van Boemelreweerd ende van Thielerweerd metter Stadt Bode van Zaltbommel, ende wat zy dan wyzen voor regt dat zal regt blyven, zonder ymands wederzeggen’. Hieruit blijkt eens te meer, dat Zalt-Bommel beschouwd werd als de hoofdstad van het geheele ambt der Bommeler- en Tielerwaard.
Bij oorkonde van 11 Augustus 1372 bevestigde Mechteld, hertogin van Gelre, de rechten en vrijheden, die de ‘stadt ende burgeren van Zaltboemelt’ hadden gekregen van haar vader, hertog Reinald en van haar broers Reinald en Eduard (nijhoff, Gedenkw., III, n^o. 7).
Op 8 December 1378 vermeerderde hertogin Mechteld deze rechten, waarbij zij onder meer bepaalde, dat ieder die ten onrechte een inwoner van Zalt-Bommel voor een der rechtbanken hetzij van de stad, hetzij van Bommeler- of Tielerwaard, beschuldigde van doodslag, aan den beklaagde en aan den landsheer elk ‘ses goeder alder Ffranckrijckscher schilden, goet van golde ende swaer van gewicht’ zou moeten betalen; voorts, dat geen inwoners van Zalt-Bommel voor een andere rechtbank in Bommelerof Tielerwaard mogen gedaagd worden dan die hunner stad, ‘then sy, dat sy daer selver ten rechten staen wolden’; en verder, dat men ‘in den gericht van Saltboemell buyten den stat mueren van Zaltboemell gheen tymmeringe van huysen ende woensteden maecken en sall, noch en mach hebben. Ende weert saecke, dat yemant dat dede, soe mach die here dien menschen diet tymmeren afnemen thien pondt payments ende des gelycks diet dede tymmeren Ende die scepenen moegen die tymmeringe neder werpen, off doen werpen, sonder eenige broecke tegen ons’. (nijhoff, Gedenkw., III, n^o. 52).
Overigens bewijzen ook de toenemende bebouwing, de verheffing der parochiekerk tot collegiale kerk in 1303, de stichting van verschillende godshuizen, het bestaan en de werkzaamheid van een muntgebouw, de krachtige ontwikkeling der stad in deze periode, eene ontwikkeling, die blijkbaar, behalve door den zouthandel, mede bevorderd werd door hare lakenindustrie¹⁾ en door hare scheepvaart.
In 1379 bevestigde ook Willem van Gulik, als hertog van Gelre, de rechten en vrijheden van de stad, wat door zijn opvolger, hertog Reinald van Gulik en Gelre in 1402 werd herhaald. Deze laatste voegde hier in November 1409 nog eenige rechten en vrijheden aan toe (nijhoff, Gedenkw., III, nrs. 56, 252 en 311), nadat hij in Augustus van hetzelfde jaar ook een dijkrecht had geschonken.

1) In de marktorde van Kampen worden in 1375 de ‘wantsnyders’ van Zaltbomel gesteld op de zesde plaats, en onmiddellijk na die van Zutfen (Hansisches Urkundenbuch, IV, blz. 215). Te Osnabrück werd in het begin der 15de eeuw van de lakens (kyrzeye) van Bommel eenzelfde accijns geheven als van die uit Roermond, Wesel, Soest, Lippe, Münster, Hessen, enz. (Hans. Urkundenb., III, blz. 476). In dezen zelfden tijd vermeldt een accijnsboek van Dusseldorf het Bommelsche laken, naast het Amsterdamsche, Leidsche en Engelsche.

[p. 168]

In 1436 sloot Bommel zich aan bij het verbond van steden, ridders en knapen der vier kwartieren, dat aan hertog Arnold verschillende eischen stelde betreffende de leen-, land-, stad- en dijkrechten, de veiligheid der wegen, de bescherming van kooplieden en anderen, die geen vijanden waren, de rechtspraak der ambtslieden, eischen waaraan de hertog in 1442 voldeed (Geldersch Placaatboek, blz. 182 v.v.).
Juist uit deze periode van de geschiedenis der stad zijn overigens weinig berichten tot ons gekomen. Dat evenwel haar bloei aanzienlijk moet zijn geweest, bewijst haar toetreding tot de Hanze in het begin der 15de eeuw. Bij schrijven van 7 December 1442 beloven schepenen van Bommel te zullen bijdragen ‘nae redlicher taxirunghe’ in de kosten, door die van Nijmegen voor de Hanze te maken, ‘alsoo wy in die hanse siin ende onder die stat van Nymegen, dat een haupstat ende onse hoifftstat is, gehoerende siin’. Zalt-Bommel was toen dus een van de middelbare steden onder Nijmegen (‘gelre’, XIII, blz. 99). Als Hanzestad nam zij in 1450 deel aan de groote ‘to hope sate’, en in 1451 was zij ter vergadering van een kwartier-onderdeel beschreven. In 1456 sloot de stedelijke regeering een verbond met Nijmegen en Tiel, om zich te verzetten tegen de verkorting harer oude rechten door de heffing van nieuwe tollen te Venlo en elders op de Maas. En nogmaals zien wij de drie bondgenooten optreden in het eind der 15de eeuw, om zich te beklagen ‘dat ore burgere ende kopluede, die bier to Brugge plegen te brengen, der Henzen privilegien nyet gebruyken en moegen, als sy van alts gewoenliken sijn’. Hierin echter teekent zich reeds de daling van Bommel's bloei.
Inderdaad was de stad door watersnooden, branden en belegeringen in het eind der 15de eeuw sterk achteruitgegaan. Hertog Karel van Gelre, die Zalt-Bommel steeds trouw terzijde stond, schonk haar in 1492, 1497 en 1513 nieuwe privilegiën, waarbij zij o.a. uitsluitend het recht tot brouwen en slijten van bier in de Bommeler- en Tielerwaarden kreeg. Dientengevolge telde Bommel in 1544 niet minder dan zestien brouwerijen, die haar aan accijnsen in dat jaar ruim 1470 guld. in brachten¹⁾. De brouwers werden lieden van aanzien, en hunne families behoorden tot de voornaamste en invloedrijkste, die burgemeesters, schepenen en stedelijke gezanten onder hare leden telden. Aldus was de stad weer spoedig tot nieuwen bloei gekomen. In het gemeentelijk archief bevindt zich een schrijven van 30 November 1557 van de magistraat van Tiel, waarin Keulen meedeelt, dat den afgevaardigden van Bommel en Tiel zitting en stem in de vergadering der Hanze is toegestaan.
Dan komt echter al spoedig de tijd, dat Zalt-Bommel door de godsdiensttwisten en door den oorlog met Spanje nieuwe tegenslagen krijgt. Bommel was de eerste Geldersche stad, die zich door haar eigen burgerij, op 31 Juli 1572, van het Spaansch gezag losmaakte²⁾. Als zoodanig trad zij sinds 1574 in nauw verband met Holland en Zeeland en woonde zij als medelid de onderhandelingen der Staatsche partij bij, terwijl zij in het gemeenschappelijk verbond der opgestane gebieden: Holland, Zeeland, het Noorden, Bommel en Buren, als ‘geassocieerde’ of ‘geconfedereerde’ werd aangeduid³⁾. Sedert bleef Bommel Geus, Gelderland was Spaansch. In den strijd tegen Spanje werd zij een veel omstreden grensvesting en bolwerk van het gewest Holland, dat dan ook haar garnizoen betaalde. Willem van Oranje, die uiteraard het bezit van deze stad op hoogen prijs moest stellen, werd, nadat de burgerij den eed van trouw aan hem had afgelegd, haar stadhouder:

1) Rekening der stad Saltboemel van 27 December 1543 tot 27 December 1544. Uitgegeven en toegelicht door H. Beckering Vinckers, in: ‘gelre’, XXV (1921), blz. 127 v.v.

2) J.S. van Veen, Zalt-Bommel in den zomer van het jaar 1572, in: ‘gelre’, IX (1906), blz. 97 v.v.

3) P. Bondam, Verzameling van onuitgegeevene stukken tot opheldering der Vaderlandsche historie, III, blz. 127. - nijhoff, Bijdr., II, blz. 68. - acquoy, blz. 102 v.v. - D. Brouwer, De reductie van Bommel, blz. 4.

[p. 169]

sinds 1577 voerde de prins den titel van stadhouder van Holland, Zeeland en Bommel, en hoewel de stad en de beide waarden lid van het vorstendom bleven, stonden zij onder des stadhouders bewind. De bijzondere aanhankelijkheid, die de thans Calvinistische stad hierin den prins voortdurend betoonde, belette overigens niet, dat zij, zooveel zij kans zag, handel dreef met den vijand.
Zalt-Bommel, door hare eigenaardige positie tot een groote mate van zelfstandigheid gekomen, dreef in deze dagen haar eigen politiek, die een grove, uiterst baatzuchtige handelspolitiek was. Dit geldgierig particularisme bepaalt al haar doen en laten en zoowel hare verknochtheid aan Oranje, als hare schijnbare bereidwilligheid om, na de Pacificatie van Gent, zich weer te verzoenen met het vorstendom Gelre, zoodra zij in een betere verstandhouding met de streken hoogerop aan de rivier heil ziet voor hare nering. Schijnbaar, want Bommel rekt de onderhandelingen der reductie, om hare uitzonderlijke positie onder den prins te handhaven; en wanneer deze in 1584 wordt vermoord, wenscht zij niet diens krachtigen zoon Maurits als opvolger, maar verzoekt zij - na een ‘stadhouderloos tijdperk’ van anderhalf jaar - den zwakken, met zorgen overladen Leicester het stadhouderschap ‘tam in rebus bellicis quam in politicis’ te aanvaarden, wel wetend, dat zij van dezen weinig inmenging heeft te duchten. Leicester aanvaardde het stadhouderschap onder erkenning der bijzondere positie van Bommel, maar toen hij de vesting met garnizoen wilde versterken, sloeg zij dit tweemaal achtereen af. ‘Zoo handhaafde de stad haar baatzuchtig particularisme tegenover Holland, tegenover den landvoogd-stadhouder, ook tegenover haar oud gewest. Geen bevelen van 't Hof, geen contributie, geen bijwoning der landdagen’ (brouwer, De reductie, blz. 56); maar wèl oorlogswinst door handel met den vijand, dien de stad, ondanks plakkaten van Leicester, frauduleus van levensmiddelen bleef voorzien¹⁾, een winstgevend bedrijf, dat intusschen tot twisten onder de burgerij aanleiding gaf, zóó zelfs, ‘dattet Aventmael des Heeren hierrom stillestont’. Met Leicester's vertrek en met het krachtiger worden der jonge republiek werd Bommel's zelfstandigheid wankel. De Raad van State wees Maurits aan als stadhouder en riep de stad in 1589 ter verantwoording omtrent de tegen haar ingekomen klachten: over onrechtmatige heffing van tollen en licenten, waardoor zij Holland - en over de onregelmatigheden en rooftochten van haar garnizoen, waardoor zij de Tielerwaard van zich had vervreemd. Niet alleen Gelderland, maar ook de Staten van Holland en Maurits drongen aan op de reductie van Bommel aan haar oude gewest, een reductie, die na hardnekkigen tegenstand van de weerspannige stad, in Maart 1602 tot stand kwam.
Met het oog op het Spaansche leger onder Spinola, dat in 1624 het beleg had geslagen voor Breda, en de dreiging uit het Spaansche 's Hertogenbosch, werden in 1625 twee vendels Amsterdamsche schutters ter versterking naar de grensvesting Zalt-Bommel gezonden²⁾. Het eerste vendel stond onder bevel van kapitein Jacob Jansz. Hindeloopen. Aan het tweede vendel, onder bevel van kapitein Adriaen Cromhout, bleef de herinnering bewaard door een ovalen zilveren penningplaat, vermoedelijk van een bandelier of koppel, welke zich thans bevindt in het Koninklijk penningkabinet te 's Gravenhage (afb. 154)³⁾.

1) In Januari 1586 werd de tollenaar van Bommel gevangen genomen en ‘geëxamineerd’ wegens toevoer aan den vijand, en bij resolutie der Staten van 11 Juni 1587 werd zelfs alle vervoer van levensmiddelen naar Zalt-Bommel een oogenblik verboden (Cf. Brouwer, De reductie, blz. 55).

2) Vgl. H. Beckering Vinckers, Amsterdamsche burgervendels in garnizoen in Zalt-Bommel, in: Jaarboek Amstelodamum, XXVIII (1931), blz. 43 v.v.

3) De penning vertoont twee uit wolken komende handen, die de wapenschilden van Amsterdam, Bommel en de Staten vasthouden. Het randschrift luidt: ‘uitgetrocken . Onder Cap . Adriaen Cromhout . int garnesoen tot Bommel . 1623 . den 21 Mei I + P + L’.

[p. 170]

Een zware slag trof de stad, toen in 1629 haar oude rivale 's Hertogenbosch, na de verovering door Frederik Hendrik, in de plaats van Zalt-Bommel grensvesting werd. Bommel verloor het grootste gedeelte van zijn garnizoen en de handel verplaatste zich naar de Meierij en hare hoofdstad. De stedelijke regeering zingt dan ook wel een toon lager, wanneer zij 22 September 1638 aan Constantijn Huygens, als secretaris van Frederik Hendrik, schrijft, dat zij gaarne de toen in den Bosch liggende compagnie van kapitein Johan van Dorp weer in garnizoen wil hebben¹⁾.
Het teekent den toestand der stad in de tweede helft der 17de eeuw, dat in 1663 het Kwartier van Nijmegen, na herhaalde klachten, genoodzaakt was afgevaardigden en een collecteur te zenden met volmacht tot invordering der achterstallige verpondingen over de jaren 1658 en volgende, welke maatregel echter tengevolge had, dat het gepeupel in opstand kwam, terwijl nòch de magistraat nòch het zwakke garnizoen in staat bleken hiertegenover maatregelen te nemen ter bevordering der inning. Slechts met behulp van inderhaast uit Nijmegen, Tiel en uit de schans De Voorn ontboden troepen kon het oproer bedwongen worden en de invordering geschieden (v. hasselt, blz. 256 v.v.).
Toen in 1672 het Fransche leger onder Turenne oprukte tegen Zalt-Bommel, waren

Afb. 154. Zilveren penningplaat van Adriaen Cromhout.

hare versterkingen geheel verwaarloosd en vervallen, ‘de Graft by het Bolwerk was zoo ondiep, dat 'er de Oyevaars door wandelden’; wapenen en andere weermiddelen ontbraken (v. hasselt, blz. 217 v.v.). In dezen uitersten nood wendde men zich weer tot Oranje: de bevolking dwong de magistraat met geweld ertoe prins Willem III het stadhouderschap aan te bieden. De prins aanvaardde dit, maar kon de verzwakte stad niet meer ter hulp komen: het Fransche leger trok op 21 Juli 1672 binnen, om ruim een jaar later, na velerlei geweldpleging en zware brandschattingen weer af te trekken. Het was dan ook blijkbaar reeds een stil landstadje geworden, dat Valentijn Clotz omstreeks 1680 zag, toen hij van de Waal af het aardige gezicht op Zalt-Bommel teekende, dat zich thans in het Amsterdamsche prentenkabinet bevindt (afb. 149)²⁾. Verlaten staat de kraan bij de Waterpoort, en het enkele scheepje tusschen Steiger- en Waterpoort doet de stilte der vroeger zoo druk bevolkte reede nog te sterker gevoelen. Tot overmaat van ramp vormde zich in 1700 een zandplaat in de Waal vóór de stad, waardoor de schepen, die tot dusver voor de Waterpoort konden aanleggen, op aanzienlijken afstand van de stad moesten blijven. ‘Al het welke de welvaart van Bommel zeer veel heeft doen afneemen’, zooals de schrijver van den tegenw. staat in 1741 vaststelt; en hij voegt er aan toe, dat door dit alles de stad drieof vierhonderd huizen minder telde, zoodat zij in zijn tijd nog slechts op ruim zeshonderd huizen met omstreeks 2700 inwoners werd begroot (tegenw. staat, III, blz. 239).
Tezelfdertijd - sinds 1702 - deed zich in Bommel ook de inwerking der Geldersche onlusten, der z.g. ‘plooierijen’ gevoelen, in een groeiend verzet van de bevolking, de voorstanders der ‘nieuwe plooi’, tegen de in 1674 door prins Willen III als erfstadhouder ingestelde regenten, de ‘oude plooi’. Het waren vooral de Bommelsche

1) De briefwisseling van Constantijn Huygens (1608-1687), uitgegeven door Dr. J.A. Worp (Rijks geschiedk. publicatiën), dl. II, 's Gravenhage 1913, blz. 408, n^o. 1961.

2) Deze met O.I. inkt gewasschen penteekening, hoog 0.21 M., breed 0.42 M., is door 's Rijks prentenkabinet gekocht op een veiling van Frederik Muller te Amsterdam, in April 1908.

[p. 171]

gilden¹⁾, aangevoerd en dikwijls opgezet door de gemeensmannen of quartiersluyden, de volksvertegenwoordigers in de gemeentelijke regeering, die hierin de leiding hadden. Reeds spoedig na het overlijden van Willem III, in Maart 1702, openbaarde zich, zoowel te Bommel als te Tiel en Nijmegen, verzet tegen de stadhouderlijke regenten, die dan ook in Juni werden afgezet en vervangen door de candidaten der quartiersluyden. De hierop volgende landschapsvergadering te Arnhem van 18 Juli 1702 verklaarde echter, ‘dat d'ontsettinghe der regenten in de steden Nijmegen, Thiel en Bommel door de gemeensluyden en gildens gedaen is onwettigh en informeel’, en herstelde de oude regenten in hun ambt (geld. volksalm., 1898, blz. 113-114). Evenwel bracht dit slechts tijdelijk rust in Zalt-Bommel. Reeds in Februari 1703 vergaderden de gilden, tegen het verbod van den presideerenden burgemeester²⁾, in de St. Maartenskerk. De raadsnotulen van 11 Februari spreken van dagelijks toenemende ‘insolentien’, waartegen krachtige maatregelen worden aanbevolen (‘gelre’, V, blz. 258). In Mei 1703 brak echter de revolutie uit: de oude regenten werden weer afgezet en nieuwe gekozen door de quartiersluyden, de dekenen der gilden en de gecommitteerden der burgerij. Het nieuwe regeeringscollege bestond uit tien personen, die voor drie jaren zitting hadden. Deze magistraat zorgde er voor, dat ook de burgerwacht, door de benoeming van nieuwe officieren, naar haar zin werd omgezet. De nieuwe regeering behartigde krachtig de belangen der stad, zooals blijkt uit hare zorg voor de financiën, voor het dijkwezen, de rechtspraak, voor het onderwijs, het onderhoud der beplantingen, voor behoorlijke reiniging, zoowel als uit hare maatregelen tegen het opdrijven der broodprijzen en tegen de woekerpraktijken van den houder der bank van leening.
De geheele achttiende eeuw door blijven deze twisten onder de Zalt-Bommelsche burgerij smeulen; steeds bleef het een strijd tusschen de gilden en de regentenpartij. Na een plakaat van de Staten in 1717 bemoeiden burgerij en gilden zich niet verder met de verkiezing der kwartierslieden. Het recht tot verkiezing van de magistraat bleven zij echter oefenen tot 1749. Daarna kwam de macht weer steeds meer in handen van de Oranjegezinde regenten³⁾, die in 1765 trachtten de aanvulling van vacante plaatsen in de stedelijke regeering te doen uitstellen tot de prins van Oranje in het volgende jaar zijne meerderjarigheid zou hebben bereikt, om hem dan zelf op de oude wijze de regenten te laten kiezen⁴⁾. Hoewel bij den hierover ontstanen strijd de Staten van Gelderland ten gunste van de gilden beslisten, bleek toch de meerderheid der Oranjegezinden, toen in 1787 's prinsen verjaardag openlijk werd gevierd en het misnoegen over het incident bij Goejan-Verwellesluis zich uitte door geweldadigheden tegen de patriotten, die zich geheel in de minderheid moesten schikken. Een volkomen omkeer brachten de revolutiedagen, nadat de Fransche troepen op 27 December 1794 de stad hadden bezet. De regeering werd veranderd in een republikeinsche, en op 9 Maart 1795 werden de vrijheidsboom geplant en van de pui van het raadhuis de ‘droits de l'homme’ geproclameerd. Hiermede begon een tijdperk van overheersching en uitbuiting door de Franschen, dat eerst met hunne verdrijving op 14 December 1813 een einde nam.
Dat onder al deze eindelooze burgertwisten en wederwaardigheden in het immers

1) We vinden in deze jaren te Zalt-Bommel de volgende zestien gilden vermeld: het bakkersgilde, het brouwersgilde, het beenhouwers- of slagersgilde, het chirurgijnsgilde, het kramers- of St. Nicolaasgilde, het kleermakersgilde, het kuipers- en wijnkoopersgilde, het metselaarsgilde, het schilders- of St. Lucasgilde, het schippersen koopliedengilde, het smids- of St. Eloysgilde, het schoenmakersgilde, het timmerliedengilde, het voerliedengilde, het weversgilde, het zakkendragers- of kruisbroedersgilde.

2) Er waren hier twee burgemeesters, waarvan om beurten één de regeerende was.

3) Vgl. Nederlandsche Jaarboeken, 1761, e.v.

4) Men zie hieromtrent o.a. de Nieuwe Nederl. Jaarboeken, XXX (1795), e.v.

[p. 172]

toch reeds kwijnende landstadje van opleving geen sprake kon zijn, ligt in de rede. Kan men in 1725 nog spreken van een vrij bloeiende scheepvaart, die ‘beyers, aacken en andere vaartuigen’ zoowel uit Luik en Maastricht als uit Keulen, Keysersweert, Xanten, Wesel, Rees en Emmerik in de haven van Bommel bracht¹⁾, in het laatste kwart der eeuw, en vooral sedert de bezetting door de Franschen, raakt de stad steeds meer in verval. Eerst na de verdrijving der Franschen, op 14 December 1813, valt eenige herleving waar te nemen. Tegen het midden der eeuw was Zalt-Bommel weer een welvarende plaats geworden met handel in landbouwproducten en vrij wat industrie: een bierbrouwerij, een boekdrukkerij, een knoopenfabriek, vier leerlooierijen, zeven sigarenfabrieken, een zeepziederij, een zijdefabriek, en een ijzerfabriek. Deze opbloei werd vooral ook bevorderd door den in 1847 aangelegden rijksweg, die de verbinding tusschen Utrecht en 's Hertogenbosch vormt en van het veer aan de Waal, bij de Waterpoort, langs Waterstraat, Markt en Gamersche straat door de stad voert. Vooral in deze straten spreken talrijke gevels en winkelhuizen, welke tijdens deze, architectonisch overigens minder gelukkige periode werden vernieuwd of gebouwd, van de herleving. Deze nam uiteraard nog toe nadat Bommel in 1868 werd aangesloten bij de spoorlijn Amsterdam - Utrecht - 's Hertogenbosch - Bokstel, waarvan het station om technische redenen ongeveer twintig minuten buiten de stad moest worden gebouwd. Was deze omstandigheid in zoover gunstig, dat hierdoor het karakter der oude vestingstad goeddeels behouden bleef, de sindsdien toenemende bedrijvigheid bracht toch eene sterke moderniseering mee, die aan het stadsbeeld niet altijd ten goede kwam. Niettemin heeft Zalt-Bommel over het geheel zijn intiem aspect van rustig, welvarend landstadje mogen behouden, en waar na de voltooiing van de thans in aanbouw zijnde nieuwe Waalbrug het autoverkeer in hoofdzaak om de stad heen zal gaan, is hierin ook voor de toekomst weinig verandering te verwachten.

⁺ De bevolking bedroeg in October 1795: 2905, op 1 Januari 1815: 2932, op 1 Januari 1840: 3600, op 1 December 1869: 4282, op 31 December 1899: 3985, op 31 December 1930: 4076 zielen.

⁺ De strategisch zoo gewichtige ligging van Zalt-Bommel, den toegang uit het Zuiden, over de groote rivieren, naar het hart des lands beheerschend, bracht mee, dat het als vestingstad een bijzondere beteekenis kreeg en derhalve vele aanvallen en belegeringen had te doorstaan.
Reeds spoedig na hare eerste omwalling, in de 13de eeuw, werd de jonge stad betrokken in de Brabantsch-Geldersche oorlogen. Daar zij toen evenwel, gelijk wij boven zagen, de zijde van Brabant koos en in 1286 den hertog van Brabant inhaalde, zal zij een belegering zijn ontgaan.
In den strijd tusschen graaf Reinald I en zijn zoon Reinald II trokken de heeren van Arkel en van Buren partij voor den gevangen vader en deden in 1319 een inval in de Bommelerwaard, waarbij Bommel werd ingenomen, geplunderd en verwoest (slichtenhorst, VI, blz. 114).
Nadat de stad tijdens de twisten tusschen de Hekerens en de Bronkhorsten door Gosuin van Warinck of Wandrick met eenige Hekerensgezinden was beklommen en bezet, werd zij in 1363 door hertog Eduard belegerd en ingenomen (slichtenhorst, VI, blz. 145).
In 1372 overweldigde de graaf van Blois de stad, die tevoren onder hertogin Mechteld zelve was berend, voor de Hekerens en dwong de burgers duizend goudguldens op te brengen (als voren, blz. 155 en nijhoff, Gedenkw., III, blz. XVIII).

1) Zie de instructie voor den havenmeester Willem van de Pol (1725), in: ‘gelre’, VI (1903), blz. 292.

+ Bevolking.

+ Belegeringen.

[p. 173]

Op den 1sten Februari 1481 sloegen de poorters een onverhoedschen aanval af der Bourgondiërs onder Maximiliaan. De herinnering aan dit wapenfeit werd sindsdien in groote eere gehouden en men bewaarde ze in een opschrift van een gedenksteen der voormalige Boschpoort (slichtenhorst, X, blz. 285; nijhoff, Gedenkw., V, blz. LV). In Mei 1481 moest de stad zich echter aan de overmacht van Maximiliaan onderwerpen (nijhoff, t.a.p., blz. LX).
Andermaal onttrok zij zich aan de Bourgondische heerschappij toen hertog Karel van Gelre, in 1492 uit zijne Fransche gevangenschap teruggekeerd, door de meeste Geldersche steden als heer werd ingehaald. Met Tiel samen steunde zij hertog Karel bij de belegering van het door Albrecht van Saksen bezette slot Beesd in het voorjaar van 1493. Bij zijn inval in de Bommelerwaard, in 1497, deed laatstgenoemde een poging Zalt-Bommel voor keizer Maximiliaan te herwinnen door het Regulieren- of buitenklooster en verschillende andere punten in de omgeving te bezetten, een toeleg, die door het verweer der Bommelaars mislukte (slichtenhorst, XI, blz. 309; v. hasselt, blz. 168).
In 1504 deed de keizerlijke aanvoerder Rudolf van Anholt nogmaals een vergeefsche poging om de stad door blokkade voor Maximiliaan te veroveren. Eerst in 1505 heeft de stad, op verzoek van hertog Karel zelve, nadat deze met Maximiliaan en diens zoon, koning Philips van Castilië, een wapenstilstand had gesloten, de Bourgondiërs na een beleg van drie maanden binnengelaten (slichtenhorst, XI, blz. 321-322; v. hasselt, blz. 169 v.v.). De Geldersche edelman Dirk van Haeften wist de stad in 1511, door zijn krijgslist van een met rijshout geladen schip, voor hertog Karel te herwinnen, een wapenfeit, dat door Staring's gedicht ‘Het schip van Bommel’, voldoende bekend is.
In 1512 trachtten de Bosschenaars de stad weer voor Bourgondië te nemen, maar zij werden door Karel's troepen verjaagd.
Hoewel bij het uitbreken van den tachtigjarigen oorlog de stedelijke regeering nog de Spaansche zijde hield, weigerde zij, zelfs aan Alva, garnizoen in te nemen. Toch werd een aanval der geuzen, op 3 Juli 1572 van Dordrecht en Gorinchem uit ondernomen, door den tegenweer der burgerij afgeslagen. Op den 31sten daaraan volgend slaagde echter Diederik van Haeften erin de stad, onder medewerking der inwoners, bij verrassing voor Oranje te veroveren¹⁾. Barlaymont, dezen tegenslag aan Alva meedeelend, schrijft: ‘La ville est fort aise à reprendre, n'estans ny remparé ny flancqué en certain endroict’ (‘gelre’, IX, blz. 118). Onmiddellijk hierop deden de Spaansche troepen van 's Hertogenbosch uit dan ook een poging om Bommel te hernemen, ‘dan en rechten daer niet uyt’ (bor, Beschrijvinghe van 's Hertogenbosch. 's Gravenhage, 1630, III, blz. 35).
Evenzeer tevergeefs bleef de krachtiger poging door Hierges in 1574 ondernomen. Gebrek aan geld en artillerie beletten dezen Spaanschen bevelhebber de stad te bestormen of te belegeren. Hij was dus aangewezen op verrassing of blokkade. De verrassing mislukte (vgl. piot, Correspondance Card. Granvelle, V, p. 102) en derhalve ging hij over tot de blokkade. Ook voor deze operatie was weer 's Hertogenbosch de basis. Hierges liet vier schansen opwerpen: te Hurwenen, tusschen ‘het Pannenhuis’ en genoemd dorp; te Bruchem, met muur en gracht rondom de kerk, wier toren tot uitkijkpost diende; bij Gameren, waar het kasteel van Dirk van Haeften het middelpunt vormde; en aan de overzijde van de Waal bij Tuil in de Tielerwaard (vgl. afb. 153). Projectielen uit laatstgenoemde schans geschoten, beschadigden de St. Maartenskerk

1) v. hasselt (A.w. blz. 175, 190 e.v.), en in navolging van dezen o.a. ook Kok's Vaderlandsch woordenboek (VII, blz. 703) en v.d. Aa (XIII, blz. 54), hebben ten onrechte twee verrassingen aangenomen, eene in Juli en eene op 1 Augustus 1572, eene vergissing, die is aangetoond en hersteld door den heer J.S.v. Veen in ‘gelre’ IX (1906), blz. 97 v.v.

[p. 174]

en haar toren¹⁾. Het plan van Hierges, om door een geheelen keten van schansen zoowel de Waal als de stad volkomen in bedwang te krijgen, kwam niet tot uitvoering. In October 1574 moest hij, door inundaties gedwongen, de blokkade opgeven. Een in 1575 ter sprake gebrachte aanval werd niet doorgezet.
In 1599 kwamen te Zalt-Bommel de twee grootste veldheeren van hun tijd tegenover elkaar te staan: prins Maurits, die in persoon het bevel binnen de vesting voerde, en Don Francisco de Mendoza, die haar met den kardinaal Andreas van Oostenrijk, van 5 Mei tot 4 Juni vruchteloos gelegerde. Bommel zag toen, behalve prins Maurits, binnen zijne muren ook diens neef, Willem Lodewijk van Nassau, verder Johan van Oldenbarnevelt, Johannes Utenbogaert, als veldprediker, en Emanuel van Meteren, bouwstoffen verzamelend voor zijn Nederlandsche Historie. Ook bij dit beleg had de St. Maartenskerk van het vijandelijk geschutvuur te lijden²⁾. Tenslotte werden de Spanjaarden - die bij deze gelegenheid ook het fort St. Andries optrokken (vgl. blz. 83) - mede door het ingrijpen van Staatsche troepen onder graaf Ernst van Nassau, tot den aftocht gedwongen³⁾.
Blijkens een brief van prins Maurits aan den raad, gedagteekend 3 Januari 1605 (Oudarchief Zalt-Bommel), hadden de Spanjaarden in dit jaar nogmaals een aanslag in den zin, die echter niet tot uitvoering is gekomen.
In 1672 sloegen de Franschen het beleg voor de toen verwaarloosde vesting. Den 20sten Juli van genoemd jaar rukte de hoofdmacht onder den grooten Turenne tegen haar op. Een loopgraaf werd geopend en een batterij naar de zijde van de Gamersche poort opgeworpen. De verdediging was echter ondoenlijk. Reeds op 22 Juli werd de capitulatie geteekend in de pastorie te Gameren.
Den 27sten December 1794 werd de stad door de Fransche troepen onder Daendels en Pichegru gemakkelijk genomen en bezet (f.h.a. sabron, De Oorlog van 1794-1795, II, blz. 136).
Bij den terugtocht der Franschen in 1813 kwam generaal Molitor in December in de stad, om weer spoedig verder te trekken onder achterlating van een detachement ter dekking. De Pruissische troepen onder von Bülow openden in den nacht van 13 op 14 December uit Tuil hun geschutvuur op de stad, die toen door de Fransche bezetting spoedig in stilte werd verlaten. Generaal von Bülow vestigde hierop zijn hoofdkwartier te Bommel en veroverde van hier uit het fort Loevestein.
Voor verdere bijzonderheden zij hier verwezen naar de beschrijving van het grondplan der stad en hare versterkingen (blz. 182 vv.).

⁺ Een zware brand woedde in 1368, daags vóór St. Agapitus (17 Augustus), waarbij ook de St. Maartenskerk werd geteisterd.
In 1462 brandde de stad nagenoeg af en werden ook de St. Maartenskerk en haar toren zwaar beschadigd.
In 1503 werd de stad andermaal grootendeels in asch gelegd: negenhonderd huizen werden verwoest, en alleen de St. Maartenskerk bleef gespaard. Ten gevolge hiervan gaf hertog Karel den 18den Januari 1504 aan de burgers verschillende voorrechten om hen te steunen bij den herbouw, waarbij hij den wensch uitdrukte, dat de huizen ‘myt harden dack verzorcht werden’ (nijhoff, Gedenkw., VI, n^o. 405).
Op 24 Juni 1524 leed de stad wederom door een zwaren brand. Ook ditmaal bleef alleen de Groote kerk ongedeerd.

1) Vgl. Huybers en Kleyntjens, De blokkade van Zalt-Bommel in 1574; dagboek van Gasparus de L'Agarge. Arnhem, 1925. Zie ook hierna de beschrijving der Groote kerk, blz. 200.

2) Zie omtrent de literatuur over dit beleg: gouda quint, I, blz. 213-214; II, blz. 79.

3) Vgl. ook de kaart van dit beleg bij blaeu, en verder: Muller, Beredeneerde beschrijving van Nederlandsche historieprenten, I, blz. 54 en blz. 130-132.

+ Branden.

[p. 175]

Den 10den Januari 1596 ‘was tot Bommel een brand gesticht met poppen, maar men en cost den aucteur niet ontdecken’ (Journaal van A. Duyck, II, blz. 7).

Den 21sten September 1665 werd den inwoners gelast bij brand ‘hare lederen emmers⁺ daerop een yder is gesteld vol water voor de deuren te setten op boete van drie gulden’. Op 16 April 1696 besloot de magistraat te bevelen, dat alle stroo- en rieten daken, mestvaalten, tuinen en heiningen van stroo opgeruimd moesten worden, ter voorkoming van brand.
Den 13den en 14den December 1709 werd besloten tot den aankoop van een brandspuit te Rotterdam voor f 640. -. Dit besluit werd den 5den Juli 1734 gevolgd door een tweede tot het bestellen van een brandspuit te Amsterdam voor f 435. -.
Den 8sten Augustus 1805 zouden twee draagbare brandspuiten ter beproeving ontboden worden.
Merkwaardig is de mededeeling in een resolutie van 15 Augustus 1763, dat bij vele gebouwen in de voor- en achtergevels vensters of glazen ontbreken, waardoor het brandgevaar vermeerdert; bovendien, dat nog houten schoorsteenpijpen worden gebruikt. Besloten werd, dat een en ander binnen veertien dagen hersteld moest zijn, anders ‘zal het op den dubbelen weerpenning geschieden’.
In 1770 begint hier de strijd tegen de luifels: het herstellen der oude en het aanbrengen van nieuwe werd verboden, als hinderlijk bij het plaatsen van straatlantarens.
Uit een resolutie van 22 April 1806 blijkt, dat het Departementaal Bestuur een zoo spoedig mogelijk nummeren der huizen had gelast.

In 1496 heeft de stad ‘to tween reysen groiten schade geleden ain oeren muren ind⁺ taernen, overmits den last van den water’ (nijhoff, Gedenkw., VI, n^o. 204).
In den winter van 1530-'31 richtte een watervloed groote schade aan door vernieling van muren en hoofden (Ibid., n^o. 1623). Nog in 1544 voerde men, blijkens de stadsrekeningen, werken ter beveiliging tegen de Waal uit: de hoofden werden hersteld en opgehoogd, de dijk verzwaard langs de haven, die toen tusschen de Oenselscheen de Maaspoort lag (‘gelre’, XXIV, blz. 147 v.v.).
Andermaal teisterden overstroomingen Zalt-Bommel in 1658 en 1662. Van den omvang der ramp in laatstgenoemd jaar geeft een ooggetuige, de dichter henrick hoet, ons de beschrijving:

‘De Wael die quam de Steigerpoort in bruizen;
Vloog door den Dam, en in, en door de huizen
Gelijk een zee; en liep met naer geruisch,
Met schateren, met schuimen en gedruisch
De Bospoort uit. het ys quam ingedreven
Op 't merricktveld, 't ging door de straten streven
Tot in de gracht, het dreef, als een rivier,
De straten door, met huilen en getier’¹⁾.

Ook in 1740 had de stad van overstroomingen te lijden.
In 1751 moesten de drie poorten aan de waterzijde worden afgedamd, hetgeen nog tot 1831, bij hoog opperwater en ijsgang, ter voorkoming van overstrooming plaats had.
Nieuwe watersnooden volgden in 1809, in 1830 en in 1832. In laatstgenoemd jaar werd de waterkeering aan de rivierzijde verbeterd.

+ Brand- en Bouwverordeningen.

+ Watersnooden.

1) Henrick Hoet, Salt-Boemels Waternoot. Beginnende met het einde van 't Jaer MDCLXII Ende eindigende met het begin des Jaers MDCLXIII. Tot Tiel uit de Druckery van Gooswynus van Duyn. MDCLXIV.

[p. 176]

Toen in 1861 de geheele Bommelerwaard overstroomd werd, bleef de stad door het plaatsen van kistingen op de waterkeeringen gevrijwaard, hoewel het zuidelijk deel door kwel nog onder water liep. Sedert heeft men den Waalbandijk - de z.g. stadsdijk - met 0.80 M. verhoogd.

⁺ Het is niet bekend wanneer te Zalt-Bommel de eerste kerk is gesticht, maar wel blijkt, dat hier hoogstwaarschijnlijk in de tweede helft der 13de eeuw reeds eene parochiekerk bestond. In een lijst van bijdragen toch, van de jaren 1276 tot 1281 in het bisdom Utrecht ontvangen ten behoeve van een kruistocht naar het Heilig Land, vinden we onder het hoofd ‘Registrum prepositure Thylensis’ o.a. ook vermeld de ‘ecclesia de Bomle’ (sloet, Oorkondenb., n^o. 972, blz. 946), en waar in de middeleeuwen de benaming ecclesia in het algemeen gebruikt wordt in tegenstelling met die van capella, waarmee dan een niet met volle parochiale rechten uitgeruste en onder een parochiekerk ressorteerende stichting werd bedoeld, mogen we hier uit afleiden, dat de Bommelsche kerk in ieder geval vóór 1281 parochiekerk is geworden. Zij behoorde vermoedelijk in de 13de eeuw aan het Utrechtsche domkapittel, waarop ook haar patroon, de H. Martinus, wijst, en kreeg in 1303 een eveneens aan genoemd kapittel behoorend college van acht kanunniken (joosting en muller, Bronnen, II, blz. 418).
Als in de meeste Nederlandsche steden, werd ook hier in den loop der 13de eeuw een begijnhof gesticht, dat reeds vóór 1300 bestond en gelegen was ten Westen van de St. Maartenskerk, ter plaatse van het tegenwoordige Oude-mannen- en vrouwenhuis in de Nieuwstraat. En als gebruikelijk stond de kapel van dit begijnhof, de in 1393 door Wedigo gestichte ‘capella Wedigonis’, in den tuin. Nog in 1553 wordt in deze kapel een Maria-altaar vermeld (Archief aartsb. Utrecht, XIX, 1892, blz. 222) en bij deze gelegenheid blijkt de begijnhofkapel te behooren aan het kapittel der St. Maartenskerk.
Waarschijnlijk eveneens een kapel der St. Maartenskerk was de zg. Kleine of Gasthuiskerk, die behoorde tot het ‘hospitale’ of gasthuis, dat in 1327 vermeld wordt met de ‘mensa Spiritui sancti’, het Heilige-Geesthuis, aanvankelijk gelegen in de nog bestaande Heilige Geeststraat. Na den brand van 1524 werden beide stichtingen vereenigd en de kerk herbouwd (zie blz. 240).
Buiten de Oenselsche poort, ten Oosten van de stad, lag binnendijks een op Jacob van Deventers plan aangegeven ‘heylich cruys cappel’, (afb. 155), waarvan overigens niets bekend is.
Een eerste teeken der Hervorming is de marteldood van Huibert Selcaert, die op 12 November 1542 om wille des geloofs in de Waal werd verdronken¹⁾. Twintig jaar later is het de rector der parochie- of stadsschool Petrus Langenius Agrippa, die hervormingsgezinde denkbeelden verkondigt. In 1566 predikte de toenmalige kapelaan der St. Maartenskerk, Jan van Venray, later Johannes Ceporinus genoemd, voor het eerst naar de Hervormde leer, en liet Nederduitsche psalmen zingen. Toen de stedelijke overheid zich hiertegen wilde verzetten, koos de meerderheid der bevolking partij voor den kapelaan. Op 23 October 1566 kwam het tot oproer en tot het breken der op de hoeken der straten geplaatste heiligenbeelden. Overigens schijnt een eigenlijke beeldenstorm hier niet te hebben plaats gehad (acquoy, blz. 47). Weliswaar werd de Roomsch-Katholieke godsdienst in 1568 hersteld, doch slechts voor korten tijd. Toen Zalt-Bommel in 1572 aan den prins van Oranje was overgegaan, nam het ook den gereformeerden godsdienst aan en was sindsdien historisch en juridisch ‘boven al de andere steden van Gelderland, met uitzondering alleen van

+ Kerkgeschiedenis.

1) Hieraan herinnerde een gedicht, dat langen tijd in gouden letters boven den preekstoel in de St. Maartenskerk moet hebben gehangen, maar dat bij den inval der Franschen in 1672 werd vernield (v. hasselt, blz. 187).

[p. 177]

Buren, eene echt gereformeerde stad’ (acquoy, blz. 102). Nadat aanvankelijk ‘bij provisie’ twee predikanten hadden dienst gedaan, wier namen ons onbekend zijn, werd in den winter van 1572 Joannes Leo uit het land van Kleef als eerste vaste predikant beroepen¹⁾. Gedurende eenigen tijd heeft Bommel toen met Gorinchem een der acht synodes of classen der provincie Holland gevormd, een verband, dat volgde uit het staatkundig samengaan met Holland en Zeeland.
In 1672 kwamen de kerken, tengevolge van de bezetting door Turenne, weer aan de

Afb. 155. Plattegrond van Zalt-Bommel door Jacob van Deventer (omstreeks 1560).

Katholieken, maar na de verdrijving der Franschen geraakten zij opnieuw in Hervormde handen en zijn daarin gebleven.
Eerst sinds 1663 was hier voor de zielzorg der Katholieken weer een katholiek priester, een minderbroeder-missionaris gevestigd, die oogluikend werd toegelaten. In 1707 stonden de Staten toe, dat een particulier woonhuis voor den R.K. eeredienst werd ingericht, welk bedehuis in 1781 door een kerkgebouw in de Oliestraat werd vervangen. De parochie Zalt-Bommel is ook thans nog een statie der Franciscanen en omvat met hare jurisdictie de dorpen Brakel, Bruchem, Gameren, Nieuwaal en Zuilichem (schutjes, V, blz. 977).

1) acquoy, blz. 6-7 en 217-220. Vgl. echter ook H. Beckering Vinckers, in: ‘gelre’ XXXII (1929), blz. 177 vv., en F.S. Knipscheer, Henricus Leo, Rem. Geref. predikant 1575-1648. Huis ter Heide, 1929.

[p. 178]

Praehistorische Romeinsche en Frankische oudheden.

In de Oudheidkamer te Zalt-Bommel (vgl. blz. 283) bevinden zich een aantal mammouthsbeenderen, opgebaggerd uit de Waal tusschen Bommel en Tiel. Bij den aanleg van den spoordijk, in 1868, schijnt men een aantal Romeinsche voorwerpen te hebben gevonden (holwerda, Oudheidkundige kaart van Nederland, in: Geschiedk. atlas v. Nederland, 1924, blz. 57). Een aantal Romeinsche munten uit de vier eerste eeuwen na Christus zijn in de Oudheidkamer

Afb. 156. Vogelvlucht van Zalt-Bommel tijdens het beleg in 1599 (n. Guicciardini, 1609).

te Zalt-Bommel, evenals een sterk door het water afgeslepen Romeinsch lampje, eenige stoppen (?) van amphoren en een speerpunt, opgebaggerd uit de Waal. Een terra-cotta lampje met onleesbaar merk en eenige Romeinsche munten, hier ontgraven, zijn in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden (catalogus, D 1, blz. 150:200; E v, blz. 221).

Een hier gevonden fibula is in de Oudheidkamer. Een pot van aardewerk, die reeds de geknepen pootjes van de middeleeuwsche ceramiek vertoont, waarschijnlijk uit Karolingischen tijd, en een groote kogelpot, Karolingisch baksel, beide hier gevonden, zijn in bovengenoemd Rijksmuseum te Leiden (catalogus, G 1, blz. 233:36; blz. 238:182).

[p. 179]

Afb. 157. Vogelvlucht van Zalt-Bommel (n. blaeu).

[p. 180]

Het grondplan der stad.

1.

^+ Plattegrond, geteekend door jacob van deventer, ingevolge een in 1558 door koning Philips II gegeven opdracht. Het origineel, dat dus de stad omstreeks 1560 weergeeft, en dat wij hierbij reproduceeren (afb. 155), berust in het Rijksarchief te Arnhem. Blijkbaar is dit de minuut voor het carton, dat zich bevindt in de Koninklijke bibliotheek te Madrid en dat, evenals die minuut, in facsimile is gereproduceerd in de door R. Fruin bezorgde uitgave dezer plattegronden ('s-Gravenhage, Mart. Nijhoff, 1916-1923).

Afb. 158. Vogelvlucht van Zalt-Bommel uit het Noord-Oosten omstreeks het midden der 17e eeuw naar een schilderij in het raadhuis.

2.

Vogelvlucht, voorkomend op een oude kaart, die behoort tot den atlas in de Koninklijke bibliotheek te Brussel (Manuscrits, n^o. 21596), welke Ch. Ruelens heeft toegeschreven aan Jan en Lucas van Deutichom en die hij kort na 1570 vervaardigd achtte. Hoewel de teekening slechts een kleine en zeer summiere afbeelding der stad Bommel geeft, merken wij toch op, dat de toren der St. Maartenskerk zonder spits is weergegeven, wat zou wijzen op een tijdvak tusschen 1538, toen deze spits afbrandde, en 1558, toen zij werd herbouwd (vgl. blz. 200). In dit geval zouden we hierin dus de oudste ons bekende afbeelding der stad moeten zien. Een fragment van bedoelde kaart, een deel van de Bommeler- en Tielerwaard en van het Land van Kuilenburg omvattend, is gereproduceerd in: james de fremery, Cartularium der abdij Mariënweerd. 's-Gravenhage 1890. Zie aldaar ook blz. XI-XII.

+ Plattegronden en gezichten.

[p. 181]

3.	Vogelvlucht, voorkomend op een geschilderde vogelvlucht (XVId) van de Bommelerwaard (zonder Monnikenland) met de belegering van Zalt-Bommel in 1574, in het raadhuis. Een copy hiervan bevindt zich in de Oudheidkamer (zie afb. 153).
4.	Vogelvlucht. Kopergravure (23.5 × 33 c.M.) bij guicciardini (ed. 1609, blz. 143), hier gereproduceerd (afb. 156).
5.	Vogelvlucht. Kopergravure (41.5 × 52.5 c.M.) bij blaeu (1649), hier gereproduceerd (afb. 157).
6.	Kaart van het beleg van Zalt-Bommel in 1599. Kopergravure (41.5 × 52.5 c.M.) bij blaeu.
7.	Vogelvlucht. Kopergravure (18.5 × 34.5 c.M.) bij slichtenhorst (1654), I, blz. 44.
8.	Vogelvlucht. Schilderij (± 1650) in het raadhuis, hier gereproduceerd (afb. 158).

Afb. 159. Zalt-Bommel. Plattegrond der vestingwerken naar een teekening in het Rijksarchief te Arnhem.

9.	Plattegrond der vestingwerken naar eene teekening (XVIId) in het Rijksarchief te Arnhem (?)^1), hier gereproduceerd (afb. 159).
10.	Vogelvlucht. Kopergravure (11 × 13 c.M.) bij guicciardini (ed. 1660), III, blz. 29.
11.	Profiel der stad uit het Noorden gezien. Kopergravure (20.5 × 52.5 c.M.) bij blaeu.
12.	Gezicht op de stad door A.F.v.d. Meulen (1632-1690). Teekening in 's Rijks prentenkabinet te Amsterdam.
13.	Profiel der stad uit het Noorden. Kopergravure (5.5 × 34.5 c.M.) bij slichtenhorst, I, blz. 44.
14.	Gezicht op de stad. Ets: I. Peeters del., G. Boutats fec., in: Thooneel der steden v. Nederland (1674), blz. 58.
15.	Gezicht op de stad uit het Noorden (± 1680). Teekening (21.5 × 42.5 c.M)

1) Deze ongeveer 20 jaar geleden gefotografeerde teekening was te Arnhem in de algemeene kaartencollectie niet te vinden. Zie overigens ook de noot op blz. 286.

[p. 182]

	van Valentyn Clotz in 's Rijks prentenkabinet te Amsterdam, hier gereproduceerd (afb. 149).
16.	Gezicht op de stad over de Waal uit het Noord-Oosten. Schilderij (± 1750) in het raadhuis, hier gereproduceerd (afb. 160).

⁺ De kern van het tegenwoordige Zalt-Bommel, de in 850 vermelde ‘villa Bomela’, moet, zooals wij hierboven opmerkten, een nederzetting zijn geweest op een eilandje, gevormd door de Waal en een zuidelijken arm dezer rivier, dien we waarschijnlijk nog in de tegenwoordige buitengracht terugvinden. Blijkbaar lag deze oudste vestiging in het hoogste zuidoostelijke deel der stad, de latere Oosterwijk, ook nu nog als de oude stad bekend. Toen deze eerste nederzetting zich zoozeer had uitgebreid, dat zij in 999 begiftigd werd met munt, gruit en tol, zal hier wellicht, ter bescherming van

Afb. 160. Zalt-Bommel uit het Noord-Oosten over de Waal gezien, naar een schilderij (± 1750) in het raadhuis.

die munt en tot heffing van den tol, de burcht zijn gebouwd, waaraan thans nog de Burchwal, gelegen tusschen de gasfabriek en het R.K. kerkhof aan de oostzijde der stad, herinnert. We kunnen nu de grenzen van dezen oudsten stadskern als volgt bepalen. Eene oude overlevering zegt ‘datter een dijk gelegen heeft van Gameren af, door de Gamersche poort langs de Gamersche straat over de Markt, door de Gasthuysstraat tot de Oenselsche poort toe’, en dat ‘dese dijk is apparent geweest de hoge dijk tegen de wateren van de Waal, daar geleyt en is die daarna geslegt ende de stad daarmede zoo zeer gehoogt, dat ze bij haar zelven zonder dijk bestaan konde’ (v. hasselt, blz. 74). Deze dijk begrensde derhalve de plaats naar de rivierzijde. In het Westen werd de grens waarschijnlijk gevormd door een ‘strickwere’, een borstwering of wal, die aan deze zijde de plaats zoowel tegen hoog water als tegen vijandelijke aanvallen beschermde, waaraan de tegenwoordige Strikstraat haar naam schijnt te danken. Aan de zuid- en aan de oostzijde was dan de oude Waalarm de grens, die we in de bestaande stadsgracht meenden terug te vinden.
Voor de verdere ontwikkeling van den plattegrond vinden we aanknoopingspunten in den aanleg, dien we bij andere rivierdorpen in dit gebied opmerkten (Inleiding, blz. XVIII): uit den polder voerden eenige ongeveer evenwijdige oprijwegen (de tegenwoordige Boschstraat, Oliestraat, Karstraat) naar den Waaldijk (Gasthuisstraat - Markt - Gamersche straat). Langs deze wegen en buitendijks, nabij de door de natuur aangewezen aanlegplaats der schepen, verrezen, naarmate de bevolking in den loop der 12de en 13de eeuw toenam, steeds meer nieuwe woningen. Aldus ontstond dan

+ Grondplan.

[p. 183]

de nieuwe of Westerwijk, die zich nog heden door hare meer open bebouwing, met grooter open ruimten en tuinen, onderscheidt van de oude of Oosterwijk. Nadat inmiddels ook nog eene uitbreiding was geschied, westwaarts van de Groote kerk in zuidwestelijke richting, waaraan nog de naam der Nieuwstraat herinnert, had Zalt-Bommel in het begin der 14de eeuw zijn huidigen omvang verworven - zij het natuurlijk in den beginne minder dicht bebouwd -, en kreeg de stad, waarschijnlijk kort na 1316 haar eerste steenen ommuring, welke hieronder nader zal worden besproken. Hiermede Bommel toen in hoofdzaak den omvang en den plattegrond, dien het ook nu nog vertoont; een plattegrond, die zich onderscheidt door zijn ruitvormig net van Oost - West en Noord - Zuid loopende straten, en welks gedaante

Afb. 161. Profiel van een overblijfsel der vestingmuren.

door den hierboven geschetsten gang der ontwikkeling voldoende wordt verklaard. Moderne uitbreidingen zijn buiten en met behoud van de oude omwalling in beperkte mate geschied: in zuidoostelijke richting, tusschen de Boschpoort en het station en langs de zuidzijde der stadsgracht; in westelijke richting, buiten de Gamersche poort, langs den rijksstraatweg naar 's Hertogenbosch. Voor verdere uitbreiding der stad, buiten de omwalling, zijn in 1928 door Ir. W.F.C. Schaap te Arnhem plannen ontworpen, welke thans in herziening zijn in verband met een aan te leggen hoofdverkeersweg 's Hertogenbosch - richting Utrecht.

Verdedigingswerken.

In den bekenden giftbrief van graaf Reinald I,⁺ van 19 October 1316, wordt gezegd: ‘opdat onse borgeren voirschreven onse Stat desto gevuechlyker sterken ind bemueren mogen, Soe geven wy hen oirlof oere gemeynte to verdeylen, der fuegen dat deselve gemeynte by raede Johans van Apelteren ind Gysberts van Haeften onsen lieven getrouwen ind der Schepenen der Voirschreven Stadt, tussen den rycken ind den schemelen borgeren aldaer nae advenant, nadat sy guetvynden sullen, verdeylt worden, ind wat van de voirschreven gemeynte der voirsz. Stadt komt, dat deselve tot vestenisse onser voirschreven stadt aengelicht werde’ (Groot Geldersch Plakaatboek, appendix, col. 67). Hoewel Bommel, zooals wij gezien hebben, reeds vroeger stadsrechten had gekregen en derhalve ook op een of andere wijze zal zijn versterkt - men denke aan de hierboven besproken, vermoedelijk oudste omwalling, in verband met den naam Strikstraat -, is dit, voor zoover we kunnen nagaan, de eerste maal, dat men een werkelijke ommuring gaat aanleggen.
Beschouwen we den plattegrond van Jacob van Deventer (afb. 155), die behoudens wijzigingen van ondergeschikte beteekenis, althans wat omvang en aanleg betreft, nog deze oudste ommuring weergeeft - welke trouwens ook bij de uitbreiding en moderniseering der vestingwerken omstreeks 1600 in stand bleef en dan ook op de latere 17de-eeuwsche plattegronden wordt teruggevonden (afb. 156 en 157), - dan

+ Eerste ommuring. Geschiedenis.

[p. 184]

treft het verschil in versterking der stad, ten opzichte van den vestingmuur, tusschen de noord- of rivier- en de zuid- of landzijde. Aan de landzijde wordt de enceinte gevormd door één doorloopenden muur, die volgens een noordwestwaarts ombuigende lijn in het Westen bij de Gamersche poort aansluit, en gelijkerwijs, om de oostzijde heen, in gestrekt beloop tegen den ouden muurtoren ‘Grimmart’ met den daarop staanden molen (bij den steenen beer tusschen stadsgracht en Nieuwe Haven) stoot. Deze muur nu, met zijn voorgelegen gracht en zijn eenvoudige torens, waarachter geen aarden wal lag, is blijkens zijn gestrekten aanleg, het oudste gedeelte en kan zeer wel tot de onder Reinald I opgetrokken versterkingen behooren.
Aan de rivierzijde vormt de muur een herhaaldelijk en sterk gebroken lijn, waarbij we reeds het denkbeeld der zg. strijkweeren, dus een latere periode in den vestingbouw, kunnen waarnemen. De gevolgtrekking ligt voor de hand, dat dit gedeelte der enceinte is ontstaan in verband met de stadsuitbreiding benoorden den ouden Waaldijk Gamersche straat - Gasthuisstraat, eene uitbreiding, die, met het oog op het karakter dezer ommuring, in de tweede helft der 15de eeuw zal zijn geschied. De groeiende stad zal de zich terugtrekkende en aanslibbende rivier zijn gevolgd.
Uit de 15de en 16de eeuw zijn eenige gegevens omtrent herstellingen en verbeteringen dezer middeleeuwsche ommuring tot ons gekomen. Meestal waren deze herstellingen het gevolg van overstroomingen of van brand.
Toen hertog Karel den 20sten December 1492 aan de stad twee vrije jaarmarkten gaf, bepaalde hij tevens, dat ‘tot verbeteringe der axyzen ind tot onderhaldinge der poirten, taerne ind mueren’, men voortaan in de Bommeler- en Tielerwaarden alleen Geldersch bier ‘to tap’ verkoopen mocht (vgl. hierboven blz. 168). Den 27sten Februari 1497 vergunde dezelfde vorst aan de stad, om de opbrengst van den nieuwen bieraccijns, alsmede die van een pondschatting, tot herstel van haar muren en torens te gebruiken (nijhoff, Gedenkw., V, n^o. 204). Muren en torens hadden toen groote schade opgeloopen door hoog water.
In 1500 betoogde de schout van Bommel, Jan Roeloffs, dat zeer noodig herstellingen aan de muren moesten geschieden (‘gelre’, XVI, blz. 194), en we zien hertog Karel dan ook op 30 September 1513 bepalen, dat zijn onderzaten in de Bommeler- en Tielerwaarden geen bier zullen mogen brouwen of koopen anders dan in Zalt-Bommel, ‘opdat sy dan oere Stat des to bether ind to vlitiger vestigen ind bolwercken moigen’. En nogmaals stelde de hertog, na een stadsbrand - vermoedelijk in 1524 -, de gruit en eene belasting op het bier voor acht jaar ter beschikking van de stad, om de ‘toernen ind mueren weder te reparieren’ (nijhoff, Gedenkw., VI, n^o. 1295).
Tot herstel van de schade door den watervloed aan muren en hoofden geleden, gaf hertog Karel den 15en Januari 1531 aan de stad de rente van 100 kronen uit den tol en de accijnsen, die in 1524 waren toegestaan nog vier jaar langer te genieten. Deze schenking diende tevens om de stad nog te versterken met een rondeel aan de Boschpoort (nijhoff, Gedenkw., VI, n^o. 1623). Dit is de eerste maal, dat van een bepaald onderdeel der bemuring wordt gesproken. Het gold hier den lageren muur met bolwerken, die in het tweede kwart der 16e eeuw vóór de eigenlijke middeleeuwsche ommuring werd opgetrokken en die met zijne flankeerende bolwerken behoort tot het Oud-Nederlandsche stelsel, dat in deze periode de eigenlijke middeleeuwsche wijze van versterking begon te vervangen.

⁺ Van de Oenselsche straat (de voormalige Oenselsche poort) aan de oostzijde der stad af, loopt in zuidelijke en verder in westelijke richting de dubbele stadsgracht. Achter de binnengracht staan aan de stadszijde overblijfselen, waarschijnlijk van den oudsten stadsmuur (XIV A), opgetrokken van baksteen (formaat: 0.27 × 0.135 × 0.06 M.; 10 lagen: 0.765 M.). Deze overblijfselen,

+ Beschrijving der middeleeuwsche versterkingen.

[p. 185]

deels opgenomen in de latere bebouwing, deels verbroken en als tuinmuren dienend (afb. 161 en 174), strekken zich uit van de Oenselsche straat tot de Gamersche straat. Fragmenten van dezen muur vormen de afsluiting der tuinen aan de westzijde van de Zandstraat.

Aan de rivierzijde, langs de Waalkade, zijn overblijfselen van de 15de-eeuwsche ommuring hier en daar in de tegenwoordige bebouwing opgenomen en bewaard gebleven. Westelijk van de hierna te beschrijven Waterpoort staat achter de sociëteit ‘de Verdraagzaamheid’ (Waalkade A 77) een gepleisterd overblijfsel van een ronden muurtoren.

Met de uitbreiding der versterkingen waartoe, gelijk wij reeds vermeldden, hertog⁺ Karel in 1531 voorrechten aan de stad schonk, begint een nieuw tijdperk der vesting Bommel. Blijkbaar werd toen aan de landzijde de nieuwe gordel van verdedigingswerken aangelegd, die omstreeks 1544 voltooid was en dien we zien op den plattegrond van Jacob van Deventer van omstreeks 1560 (afb. 155).
Om de middeleeuwsche ommuring ontstond nu een dubbele gracht, in het midden waarvan een tweede omwalling werd aangelegd met flankeerende rondeelen en kazematten, volgens het Oud-Nederlandsche stelsel. In deze aldus uitgebreide bevestigingswerken bevonden zich vijf poorten:

1^o.	De Waterpoort, in het midden van het Waalfront, in de as van Bosch- en Waterstraat gelegen, toegang gevend tot het hoofd, waar de veerboot naar Tuil afvoer. In 1544 metselde Jan van Deventer aan een rondeel buiten deze poort en werd een slot voor de poort gemaakt.
2^o.	De Steygerpoort, oostelijk van de Waterpoort gelegen, en toegang gevend tot de aanlegplaats of steiger.
3^o.	De Oenselsche poort, aan de oostzijde der stad, in de as der Oenselsche straat, den toegang tot den dijk naar Oensel, Hurwenen en Rossum afsluitend.
4^o.	De Bossche poort, wellicht vroeger ook Veltpoort genaamd^1), die toegang gaf tot den polder, recht tegenover de Waterpoort in het Zuiden de Boschstraat afsluitend. In 1544 herstelde Jorien de timmerman de brug bij deze poort en maakte een ‘nye wiinske en een nye doer boven aen die Bospoert met een trap dairaen’. De bogen in de poort werden met aarde opgevuld ‘ende gelayen’.
5^o.	De Gamersche poort, die aan de westzijde der stad den dijk naar Gameren, Nieuwaal en Zuilichem, benevens den weg naar Hedel, afsloot. Ook aan deze poort geschiedden in 1544 eenige herstellingen.

De sterke vernieuwing in krijgskunst en techniek gedurende de 16de eeuw had intusschen tot gevolg, dat de verdedigingswerken van Zalt-Bommel voor een vesting van deze beteekenis reeds vóór het laatste kwart dier eeuw verouderd waren, zooals blijkt uit het boven aangehaalde schrijven van den stadhouder van Gelderland aan Alva (zie blz. 173). Men trof dan ook spoedig maatregelen ter verbetering.
Op 28 Juli 1573 kwam prins Willem I persoonlijk te Zalt-Bommel om Dirk van Haaften aanwijzingen te geven, die tot versterking der vestingwerken konden dienen, en in April 1574 bracht hij minstens een week in de stad door. Ter tegemoetkoming in de kosten verleende hij een vergunning om de accijnsen te verhoogen, de Nijmeegsche bieren te bezwaren, en gaf verlof geld te nemen van alle schepen en goederen, die uit de eene vijandelijke plaats naar de andere werden vervoerd. In 1579 werd de stedelijke regeering gemachtigd tot herstel van de vestingwerken te doen innen

+ Latere versterkingen. Geschiedenis.

1) Volgens sommigen zou de Veltpoort aan het zuidelijk einde van Kerk- en Strikstraat hebben gelegen, welke straat toen doorliep tot de gracht.

[p. 186]

wat nog aan schatpenningen gedurende vier jaren vóór de verrassing der stad achterstallig was.
In 1597 begon men met den aanleg van vooruitgeschoven aardewerken aan de landzijde der stad. Volgens Hugo de Groot zou Zalt-Bommel de eerste Nederlandsche vesting zijn geweest, die van zulk een reeks vooruitgeschoven werken werd voorzien. Nog was men met deze werkzaamheden niet gereed, toen Mendoza in 1599 het beleg voor de stad sloeg. ‘D'oude muur was soo swack, dat sy swarelijck van een stercke besetting beschermt kon worden’. Mendoza's dralen met den aanval was oorzaak, dat de stad nog verder met schansen en rondeelen kon worden versterkt, onder persoonlijke leiding van prins Maurits, die, gelijk wij weten, tijdens het beleg

Afb. 162. Zalt-Bommel. Waterpoort gezien uit de Waterstraat naar het Noorden.

het bevel in de stad voerde. Omtrent den aanleg der vestingwerken in deze periode kunnen wij het volgende meedeelen:
Krachtens besluit der Staten-Generaal van 31 Augustus 1596 waren Hendrik Beyer, burgemeester van Nijmegen, en Wilhelm de Jongh, oud-burgemeester van Dordrecht, gecommitteerd tot het onderzoeken der vestingwerken van Zalt-Bommel. Den 6en September brachten zij rapport uit, tengevolge waarvan de bekende ingenieur Adriaan Anthonisz. uit Alkmaar last kreeg de fortificatiën te visiteeren en een model te maken om ‘de Stadt in volcommen verzekerheyt tegen het gewelt des vyants’ te brengen. Den 1sten October werden mr. Adriaan en de tresorier de Bie naar den prins gezonden, om diens goedkeuring op de plannen te krijgen. Den 11en October werd besloten een viertal bolwerken met de tusschengelegen courtines te doen opwerpen, werkzaamheden waarmee men tijdens het beleg, in 1599, nog bezig was.

[p. 187]

Den toenmaligen toestand der vesting vinden we weergegeven op een plattegrond in de Fransche uitgave van guicciardini van 1609 (afb. 156).
Na het beleg wordt de moderniseering der vestingwerken voortgezet. Vooral in 1603 en in 1610 voerde men belangrijke werken uit. Aldus verrees dan aan de landzijde, in de plaats van den lageren zestiende-eeuwschen voormuur tusschen de beide grachten, een omvangrijk aardewerk van zeven bastions, verbonden door courtines. Van het Oosten naar het Westen gaande, waren deze bastions genaamd: het Oranje-bolwerk, het Hohenlohe-bolwerk, Hooge Singel, Ravelijn-bolwerk, Lage Singel, Beerenbolwerk en de Kat.
Rondom de vóór deze bolwerken gelegen buitengracht werd nog, het beloop dezer werken volgend, een dam aangelegd, op de kaart van blaeu ‘contrescherp’ genoemd (afb. 157), die alleen voor het vlak aan de rivier gelegen deel ontbrak. Deze contrescarp of tegenglooiing deed behalve als verdedigingswerk ook dienst als dijk.

Afb. 163. Pomp in de Gamersche straat.

In 1626 wordt van de vesting getuigd: ‘Poco dopo spuntò Bomel, città grande et insigne, fortificata con grandissima arte e spesa dalle parti, dove non ha il fiume, dalla cui parte verso il fine della città è una piazza d'armi ampia e ben forte’¹⁾.
Tegen het eind der 17de eeuw raakten de vestingwerken in verval. Voorwerken werden verkocht, zooals in 1677 de vervallen redoute buiten de Oenselsche poort. Geleidelijk begon men de wallen in wandelingen te herscheppen, waartoe in 1681 een vondst van gouden munten werd verzilverd. Den 9en April 1722 besloot men het bolwerk de Kat in erfpacht uit te geven. In 1755 werden de houten bruggen der poorten door steenen vervangen. Het duidelijkst beeld van den toestand der vesting en van de gezindheid der burgerij ten opzichte van hare verdediging krijgt men in 1794, wanneer de magistraat besluit bij de nadering der Fransche troepen, ‘tot wering van het gevaar van plunderen, den vijand, zoodra hij in de waard is, tegen te gaan of te rijden en een zoo voordeelig mogelijke overgave te bedingen’. Met de vesting Zalt-Bommel is het dan gedaan.

Van de 17de-eeuwsche vestingwerken bestaan nog een de stad aan de landzijde⁺ omgevende dubbele gracht, met de tusschen de binnen- en de buitengracht opgeworpen omwallingen en bolwerken, thans plantsoenen en wandelwegen.

1) Verhaal van F. Belli over de reis van Giorgio Giorgi, in: P.J. Blok, Relazioni Veneziane. Rijks Geschiedk. Publ. dl. 7, blz. 207.

+ Beschrijving. Omwallingen.

[p. 188]

⁺ Van de vijf stadspoorten bleef nog slechts de spitsbogige doorgang (XIV) der voormalige Waterpoort in den stadsmuur aan het eind der Waterstraat, uitkomende op de Waalkade, bewaard (afb. 162). Dit gepleisterd fragment is opgetrokken van baksteen, evenals de zijmuren der te weerszijden belendende woonhuizen, die waarschijnlijk overblijfselen zijn van het vroegere poortgebouw. De westelijke van deze beide muren bestaat uit groote moppen

Afb. 164. Pomp in de Boschstraat.

van hetzelfde formaat (0.27 × 0.135 × 0.06 M.) als de overblijfselen van den stadsmuur in de Zandstraat.

+ Poort.

Pompen.

⁺ Tot in het midden der 17de eeuw geschiedde de watervoorziening door middel van welputten, die we nog op den plattegrond van blaeu zien weergegeven, en wel in de Gamersche straat, op den hoek van Nieuwstraat en Boschstraat, in de Nonnenstraat en in de Vogelsang. Alleen in het midden der Boschstraat schijnt op genoemden plattegrond reeds een pomp te staan.
Den 22sten Maart 1660 stond de magistraat aan de naburen omtrent den put in de Gamersche straat toe, in de plaats hiervan een pomp aan te brengen. In 1687 wordt deze pomp als bestaande vermeld. Den 24sten Augustus 1711 werd vergund voor de stad te Dordrecht een steenen pomp te koopen, bestemd voor de Boschstraat. In 1736 werd een bedrag beschikbaar gesteld tot het plaatsen van een nieuwe pomp in de Gasthuisstraat.

Thans staan nog de volgende oude pompen, nagenoeg op dezelfde plaatsen als de putten bij blaeu:

1.	Gamersche straat, vóór het huis nr. 67, een hardsteenen pomp, bestaande uit een vierkanten romp, gedekt door een geprofileerde lijst, waartegen aan de voorzijde een schild is gehouwen met het jaartal 1781, en bekroond met een gebeeldhouwde siervaas, alles in den stijl van Lodewijk XVI. Bronzen uitlaat (afb. 163).
2.	Gamersche straat, vóór nr. 35, een dergelijke pomp, eveneens met het jaartal 1781.
3.	Boschstraat, vóór nr. 31, een dergelijke pomp met bronzen uitlaat, maar in de iets strakkere vormentaal van omstreeks 1800 (afb. 164).
4.	Hoek Boschstraat en Nieuwstraat, een dergelijke pomp (± 1800).
5.	Koningstraat vóór de Vischmarkt, een dergelijke pomp (afb. 173) en uit denzelfden tijd.

+ Geschiedenis.

[p. 189]

6.	Tolstraat, naast het raadhuis, een hardsteenen pomp (XIX A) bekroond met een bol.

In den tuin van het Rijksmuseum te Amsterdam is een pomp geplaatst (afb. 165), afkomstig uit de Gasthuisstraat: Op een vierkant voetstuk rust een te halver lijve weergegeven figuur van een baardigen man met een lauwerkrans

Afb. 165. Pomp uit de Gasthuisstraat, thans in het Rijksmuseum te Amsterdam.

om het hoofd, blijkbaar een stroomgod, die midden vóór het lijf een grooten als waterspuwer dienenden dolfijn houdt.

Volgens een gedicht van J. van Hoogstraten van 1726, zou dit beeld aanvankelijk Priapus hebben voorgesteld en werd de dolfijn er later aan toegevoegd¹⁾. Waar echter het geheele beeld uit één blok hardsteen is gehouwen, mogen we aannemen, dat we hier met een iets latere vernieuwing van dien ‘Priapus’ te doen hebben en dat dit de pomp is, die, zooals we tevoren zagen, in 1736 werd geplaatst. De vormentaal is zeer goed met dit jaartal overeen te brengen.

1) Jan v. Hoogstraten, Parnas aan de Waal of Gelderse Zangnimf. Amsterdam 1726, blz. 15-16.

Burgerlijke openbare gebouwen.

1. Het Raadhuis is gelegen aan de noordzijde⁺ der Markt, op den hoek der Tolstraat (afb. 166).

Het Oude en Nieuwe Stadhuis te Zalt-Bommel, in:⁺ ‘Zalt-Bommelsch Nieuws- en Advertentieblad,’ 16e Jg., n^o. 26 (Vrijdag 26 Juni, 1931), waarin verschillende aanteekeningen uit de resolutieboeken en stadsrekeningen worden gepubliceerd.
Het tegenwoordige raadhuis staat op dezelfde plaats⁺ als het vroegere middeleeuwsche, dat nog voorkomt op den plattegrond bij blaeu en daar wordt weergegeven als bestaande uit drie afzonderlijke perceelen elk met een zadeldak, en met een achtkanten toren, bekroond door een peer, op den hoek der Tolstraat, eene voorstelling, die overeenkomt met de copie naar een oude teekening, in 1854 vervaardigd door J.C. Wendel (afb. 167), thans in de collectie Bodel Nyenhuis te Leiden.
Uit de ‘Goede onderrichtinck’ van den schout Jan Roeloffs blijkt, dat dit raadhuis in den zomer van 1499 aanzienlijke herstellingen noodig had²⁾.
Volgens de stadsrekeningen werd het gebouw in 1544 door Claes die Maler geheel gewit. Vermoedelijk was dit het besluit van eene vernieuwing na den stadsbrand van 1524, uit welke periode de hierna te beschrijven kraagsteenen met vroeg Renaissance-ornament zullen dagteekenen, gevonden op den zolder van het tegenwoordige raadhuis, thans in de Oudheidkamer, en waarschijnlijk afkomstig van het oude raadhuis.

+ Raadhuis.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

2) ‘gelre’ XVI (1913), blz. 194. Zie betreffende de dateering: ‘gelre’ XXII (1919), blz. 23.

[p. 190]

De stijl van dit bouwbeeldhouwwerk wijst althans onmiskenbaar op den tijd van omstreeks 1530-1540. In 1670 besloot men ‘de bordesse en de trappen van deses Raedhuyse’ te maken naar een model vervaardigd door Vorsterman, maar eerst op 17 Januari 1724 werden burgemeesteren gemachtigd dit bordes of pui te laten optrekken volgens het gemaakte bestek. Den 12den Juli 1724 betaalde men den steenhouwer Knoops f 1000 in mindering van hetgeen hem toekwam voor ‘een nieuwe puy en vloer op den Raadhuyse’.
In 1759 blijken het raadhuis en de belendende ‘gevangenhuizen’ zóó bouwvallig, dat reeds geruimen tijd te voren een der gevels gedeeltelijk was afgebroken en sedert

Afb. 166. Het raadhuis met links de Tolstraat, rechts de Oudheidkamer.

‘toegeplankt gebleven’, en na onderzoek heet het, dat ‘het gansche gebouw soo oud en caduc is, dat daaraan met vrugt niets kan worden verrigt en ondernomen’, dat de gevels afgeweken, de binnenmuren gescheurd zijn en dat de trappen zeer geleden hebben, zoodat een nieuw gebouw niet meer zou kosten dan de herstelling. Men besloot den gevel af te breken en te vervangen door een nieuwen en verder te herstellen wat noodig was.
Onder de zooeven genoemde ‘gevangenhuizen’ moeten we blijkbaar de twee rechts van het eigenlijke raadhuis (met de bordestrap) staande huizen op afb. 167 verstaan, waarvan het middelste, met den trapgevel, getraliede vensters vertoont, terwijl het meest rechtsche een arkel heeft, die wellicht de oude puie was voor de afkondigingen, of mogelijk de draaikooi voor vrouwspersonen van slecht gedrag, die nog in 1729 werd aangebracht.

[p. 191]

In 1760 bepaalt men dat de verbouwing zal geschieden naar ‘de gemaekte afteekeningen’ van den architect Anthony Viervant te Arnhem, waarbij er voornamelijk op zal worden gelet, dat in den voorgevel de kozijnen te weerszijden van den ingang gelijk komen, dat de buitenmuur aan de zijde van de Tolstraat geen binnenmuur zal worden, maar dat men met een nieuwen buitenmuur in die richting zal uitspringen (blijkbaar bedoelde men hiermee de ruimte van den toenmaligen hoektoren in het nieuwe gebouw op te nemen); voorts, dat om een ‘egalen’ voorgevel te verkrijgen, de teekeningen van den architect Viervant kunnen worden gevolgd, met weglating echter van alle ornamenten daarop aangegeven. Voor het metselwerk zou een ‘aftekeninge’ van den architect van Swieten gevolgd worden, terwijl de architect van Sugtelen ‘affmetingen’ zou doen en een bestek van het houtwerk maken. Eene vermoedelijk op dit laatste betrekking hebbende teekening van den architect van Sugtelen, wordt in de raadsvergadering van 8 Augustus 1760 goedgekeurd.

Afb. 167. Het raadhuis vóór de verbouwing in 1762.

Den 12den Januari 1761 werd besloten voor de dorpels en de ornamenten blauwe ‘Chosynse’ steen te gebruiken, en den 7den Mei van ditzelfde jaar kwam men overeen de levering van het hout op te dragen aan G. Verrijst te Rotterdam, voor f 4100. Uit de beschikbare gegevens zou men willen afleiden, dat deze Verrijst tevens aannemer van den bouw was, want men verzocht hem bestekken, teekeningen en een begrooting te maken en deze spoedig in te dienen. In Juli hierop volgend zond men den stadstimmerman Wynand van de Pol naar Rotterdam om met den steenhouwer George Elgen te spreken over het niet op tijd afleveren van de Chosynse steen, die, na een schikking, in Augustus ter plaatse kwam.
Nadat op 25 Maart 1762 den aannemer op eersten termijn f 400 was uitbetaald, werd eindelijk op 11 April daaraanvolgend de eerste steen van het nieuwe raadhuis gelegd. Bij den verderen bouw ontstonden echter in 1763 moeilijkheden, vermoedelijk doordat de aannemer bankroet ging. Men trof een regeling, en het werk werd onder leiding van den architect van Sugtelen voortgezet en in September 1763 voltooid, toen men besloot het stadhuisklokje luidbaar te maken. Tenslotte brachten gecommitteerden voor den bouw met den architect van Sugtelen op 21 November 1763 verslag uit over het nog ontbrekende en over een accoord met de aannemers om dit alsnog in orde te brengen. Blijkbaar tot plaatsing in het nieuwe raadhuis, schonk de secretaris Essenius aan de stad een schilderij, voorstellend een gezicht op Zalt-Bommel van de Tielerwaard uit (waarschijnlijk het doek in afb. 160 gereproduceerd), waarvoor hij den 5en Juli 1773 als tegengeschenk een anker Rijnwijn en een half okshoofd rooden wijn ontving.

Het raadhuis is een rechthoekig, hoofdzakelijk van baksteen opgetrokken⁺ gebouw van twee verdiepingen boven een laag gelijkvloers, met een gevelbreedte van 16.19 M., en gedekt door een wolfdak, op welks midden een achtkant open koepeltorentje met ingezwenkte spits.

+ Beschrijving.

[p. 192]

De klassicistische voorgevel telt vijf venstertraveeën, gescheiden door Dorische pilasters volgens de kolossale orde, welke rusten op de hardsteenen plint van het gelijkvloersche en een rechte kroonlijst met triglyphen dragen. Deze kroonlijst is verkropt boven de hoekpilasters en boven de twee pilasters te weerszijden van de ingangstravee in het midden. Vóór den hoofdingang is, ter breedte van de drie middelste traveeën, een hardsteenen bordestrap aangebracht, met een balustrade, op welker hoekpijlers rechts een naar rechts ziende schildhoudende leeuw met het wapen van Gelderland, links een dergelijke,

Afb. 168. Spiegel in het raadhuis te Zalt-Bommel.

naar links ziende leeuw met het wapen van Zalt-Bommel zijn geplaatst. In de beide wapenschilden is gehouwen: ‘Anno’, en ‘1724’.

In het midden van dit bordes bevindt zich de ingang naar de gelijkvloersche onderverdieping.

In dit gelijkvloersche gedeelte was eertijds de hoofdwacht gevestigd.

In het inwendig geheel gewijzigde en gemoderniseerde gebouw bevinden zich de volgende meubelen en andere voorwerpen:

Een eenvoudige groote eiken geldkist (± 1550?) met ijzeren trechter op het geprofileerde deksel.

Een eenvoudige ijzeren kist met beslag (XVI?).

Een spiegel in rijk gesneden, opengewerkte eiken lijst (± 1700) met zwaar ornament van acanthusranken; in het midden der bovenzijde het wapen der stad, gehouden door twee leeuwen. Dagmaat: 0.50 × 0.60 M. (afb. 168). Een gesneden bekroning (± 1600), het stedelijk wapen gehouden door twee leeuwen voorstellend, boven de deur der raadzaal (afb. 261).

Twee leunstoelen en elf gewone stoelen (XVIIIb/c), in de trouwkamer.

Een boekenkast (± 1800) met twee glazen deuren en een driehoekig fronton, waarin een lauwerkrans en eikentakken, in de burgemeesterskamer.

Twee koperen armschilden (XIXa) met het stedelijk wapen.

Twee koperen blakers (XIXa) met reflectorschilden, waarin het wapen der stad is gegraveerd.

[p. 193]

Voorts de volgende schilderijen en teekeningen:

1.

Een schilderij (afb. 153), voorstellend de blokkade van Zalt-Bommel in 1574, gezien van het Zuiden (uit de provincie Noord-Brabant), met vogelvlucht van de geheele Bommelerwaard: de stad met haar versterkingen, de omliggende dorpen met kerken, kasteelen en opgeworpen schanswerken; links op den voorgrond het kasteel van Hemert, met bijschrift ‘Huys T Heemer’^1), in den rechterhoek op den voorgrond, in het Brabantsche deel, de kerk,

Afb. 169. Prins Willem I op zijn doodsbed naar een schilderij in het raadhuis.

waarschijnlijk van Empel. Boven in het midden is een kronkelend lint geschilderd met het opschrift: ‘Belegering van Zalt-Bommel in 1574’. Ook op den stadsmuur is dit jaartal geschilderd. Doek: 1.18 × 2.28 M. (dagmaat). Het schilderij is eenige jaren geleden gerestaureerd. Eene oude copie hangt in de Oudheidkamer.

1) Herhaaldelijk heeft men deze benaming van het huis te Hemert aangezien voor de signatuur van een schilder T. Heemer (sic!). Zie o.a. ‘gelre’, IX (1906), blz. 133, en nog Oudheidk. Jaarboek XI (1931), blz. 116.

[p. 194]

2.

Een schilderij (afb. 169), voorstellend prins Willem I op zijn doodsbed; halve figuur met zwarte muts en witten gepijpten halskraag. Paneel: 0.43 × 0.31 M. dagmaat. De oude, zwarte lijst draagt in vergulde letters het opschrift: ‘Den . tienden . Juli . twelck . de . mensche . heeft . verdroeten . werde . den . Prinsche . Dorange . tot . Delft . doerschoeten’^1).

Afb. 170. Portret van koning-stadhouder Willem III, in het raadhuis.

3.	Geschilderde vogelvlucht (± 1650) van Zalt-Bommel en een deel van de Bommelerwaard uit het Noorden gezien. Doek: 1.35 × 1.95 M. dagmaat (afb. 158).
4.	Ruiterportret (XVIIB) van de prinsen Maurits, Frederik Hendrik en Willem II. Doek: 1.00 × 1.26 M. dagmaat.
5.	Portret van Willem III, koning-stadhouder. Ovaal doek in gesneden eiken lijst, gedekt door een kroon (afb. 170).
6.	Dergelijk portret van Mary Stuart, gemalin van Willem III.
7.	Allegorie op de Justitie te Zalt-Bommel. Justitia op een troon gezeten, in wit gewaad, waarover een roode mantel is gedrapeerd, de linkerborst ontbloot latend, houdt in de rechterhand het zwaard, in de linker de weegschaal. Rechts van haar dragen twee engeltjes een banderol met het opschrift: ‘In Regibus Pax et Salus’. Op den voorgrond links houdt een engeltje de steenen wetstafelen met het opschrift: ‘Leges duodecim tabularum’. Op den voorgrond de ‘Politie’, een maagd in goud-

1) Een schilderij met hetzelfde omschrift is in het bezit der Diaconie van de Ned. Hervormde gemeente te Delft.

[p. 195]

brocaat met blauwen mantel, met de linkerhand een paard leidend, terwijl zij in de rechterhand een zweep heft; zij zet den voet op den nek van een voorover liggenden krijgsman. In het midden hiernaast houdt een engeltje het wapen van Zalt-Bommel. In de lucht zweven vier engeltjes, waarvan twee een banderol houden met: ‘Hac Indicat...’, terwijl een van hen een vonnis verscheurt. Doek: 1.38 × 1.34 M. dagmaat. Door G. Hoet. Onder dit doek hangt een gekalligrapheerd stuk in lijst: ‘De Sin der Schilderij. Men ziet hier hoe Justitie Praald Op een verheven Troon gemaald’, etc.

Afb. 171. Allegorie door G. Hoet, in het raadhuis.

8.	Allegorische schildering (± 1700), voorstellend de Charitas, voor wier troon twee vrouwefiguren (Rouw en Overvloed?) knielen; op den achtergrond neemt een zwavelspuwende satansfiguur, vergezeld van een basiliscus en een raaf, de vlucht. Doek: 1.06 × 1.18 M. dagmaat. Door G. Hoet (afb. 171).
9.	Gezicht over de Waal op Bommel (± 1750). Doek: 1.20 × 1.47 M. dagmaat (afb. 160). Vgl. hieromtrent blz. 191.
10.	Gezicht op de St. Maartenskerk en toren te Zalt-Bommel uit het Oosten van den wal af. Paneel: 0.58 × 0.45 M. Gemerkt: v. Nooy, 1845.
11.	Een heraldische wapenteekening met het opschrift: ‘Naamen en Waapenen vande Weledele en Achtbare Magistraat der stad Zalt-Bommel zooals dezelve zijn bevonden in den Jaare 1753.’ In vergulde lijst (XVIIIc).

In het torentje hangt een klok (middellijn: 0.56 M.) met het randschrift in⁺ Romeinsche hoofdletters: ‘Al die wat vind en daer int minst niet was verlooren/Ick sulke overluy eer sij sterven te vooren. Allexis Jullien me fec’, en verder namen van magistraatsleden en: ‘anno 1698’.

+ Klok.

[p. 196]

Afb. 172. Zalt-Bommel. De Waag.

Omtrent de uit het raadhuis afkomstige zegelstempels, zilveren beker, stadssleutels, en andere voorwerpen, zie men onder: Oudheidkamer (blz. 283).

2. De Waag staat aan de zuidzijde der Markt, tegenover het raadhuis, op den hoek der Oliestraat (afb. 172).

⁺ Teekening en bestek voor een nieuw te bouwen waag, werden vervaardigd door den gemeensman C. van Leeuwen en op den 6den Juni 1796 in handen van den raad gesteld (‘gelre’, X, blz. 183), nadat reeds op 1 Feburari tevoren was besloten tot aankoop van het huis der weduwe Bornet op de Markt om dit tot waag te verbouwen. Den 18en Juli 1798 werd de nieuwe waag opgenomen.

⁺ Het geheel van baksteen opgetrokken gebouw bestaat uit een gelijkvloers en een bovenverdieping. De voorgevel (aan de

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

[p. 197]

Markt), ter breedte van 5.58 M., wordt gedekt door een Dorische kroonlijst met triglyphen, bekroond met een driehoekig houten fronton, waarin het wapen der stad in een omlijsting van guirlandes is gesneden. De rondbogige ingang heeft een omlijsting naar de Dorische orde, bestaande uit twee hardsteenen pilasters, die een kroonlijst met triglyphen dragen, waarop een houten vrouwebeeld met een weegschaal in de linker- en gewichten in de rechterhand, allegorische voorstelling van het bedrijf.

Afb. 173. Vischmarkt te Zalt-Bommel uit het Zuiden gezien.

Inwendig bevindt zich gelijkvloers een groote, aan de zoldering hangende weegschaal (± 1800); de bovenverdieping dient tot woning.

3. De Vischmarkt is gelegen op den hoek van de Koningstraat en de Kerkstraat, met het front naar eerstgenoemde (afb. 173).

De stadsrekeningen vermelden: ‘23 October 1776. Aan den timmerman C. van Leeuwen⁺ in mindering van de aanneemspenningen van een nieuw gebouwde vischmarkt.... f 500. -. ‘27 November 1777. Aan den timmerman C. van Leeuwen in voldoening van het restant der aanneemspenningen van de nieuwe door hem opgebouwde vischmarkt.... f 1100. -. (‘gelre’, X, 1907, blz. 183.)
Blijkbaar moeten we in de vischmarkt dus een vroeger werk van den bouwer der waag zien.

+ Geschiedenis.

[p. 198]

⁺ Het gebouw is een markthal, gevormd door drie vleugels, die een pleintje omgeven, dat door een hek van de straat is gescheiden. Elk der vleugels bestaat uit een open galerij op hardsteenen Dorische zuilen, die een houten hoofdgestel dragen. De vooruitspringende middentravee van den middelsten vleugel draagt een driehoekig fronton, waarin het gepolychromeerd stedelijk wapen; hieronder is op de kroonlijst het jaartal MDCCLXXVI aangebracht. De zijvleugels zijn van de straat uit toegankelijk door twee gesneden houten deuren, waarvan het middenpaneel wordt bekroond door een siervaas met visschen.

+ Beschrijving.

Kerkelijke gebouwen.

1. De Groote kerk (afb. 174), aan den H. Martinus gewijd, is in eigendom en onderhoud bij de Nederduitsch-Hervormde Gemeente; de toren behoort aan de burgerlijke gemeente.

⁺ f.n. eijck tot zuijlichem, Verslag van de Commissie der Koninklijke Academie van Wetenschappen tot het opsporen enz. van de overblijfsels der vaderlandsche kunst, 1868, blz. 13. - Verslag St. Bernulphus-Gilde Utrecht, 1895, blz. 21 v.v. - f.a. hoefer, Kort overzicht, in: ‘gelre’, IX (1906), blz. 134 v.v. - e. epkema, Historische bijzonderheden omtrent de St. Maartenskerk en toren te Zalt-Bommel, in: ‘gelre’, X (1907), blz. 135 v.v. - f.a. hoefer, Opsomming der bezienswaardigheden te Zalt-Bommel, in: Bulletin v.d. Ned. Oudheidkundigen Bond, 1908, blz. 147. - Toren der N.H. Groote of St. Martinuskerk te Bommel, in: Mededeelingen der Rijks-Adviseurs voor de monumenten v. geschiedenis en kunst, II (1874-1875), Verslag, blz. 8 (betreft restauratiewerken en toestand van den toren). - a. mulder, Zalt-Bommel met zijn St. Maartenstoren, in: Bulletin v.d. Ned. Oudheidkundigen Bond, VII (1906), blz. 104 v.v. (hierin ook eenige mededeelingen over de geschiedenis der kerk). - Restauratie van den St. Maartenstoren, in: Hollandsche Revue, 1906, blz. 378. - jac. v. gils, Toren St. Maarten Zalt-Bommel in herstelling, in: De Opmerker, bouwk. weekblad, XLII (1907 blz. 246; geeft o.a. verschillende hoogtematen). - Bulletin Ned. Oudheidk. Bond, 1908, blz. 264 (betreft herstellingswerken in 1908). - De Sint Maartenstoren te Zalt-Bommel, in: De Opmerker, 1915, bijlage van n^o. 8 (betreft de restauratie). - h. beckering vinckers, Stichting van twee vicarieën op een altaar in de St. Maartenskerk te Zalt-Bommel A^o 1436, in: ‘gelre’, XXXIII (1930), blz. 149 v.v. - Ir. joach. beckering vinckers, Episoden uit de bouwgeschiedenis van de St. Maartens-kerk binnen de stad Saltboemel, in: Oudheidkundig Jaarboek, XI (1931), blz. 127 v.v.¹⁾. - Voorts de literatuur, vermeld in laatstgenoemde studie, bij epkema (a.w., blz. 136) en bij gouda quint, I, blz. 241, 278; II, blz. 79, 96.

⁺ Zalt-Bommel had in de 13de eeuw een kerk, die vermoedelijk aan het Domkapittel te Utrecht behoorde (joosting en muller, Bronnen, II, blz. 418). Wanneer deze kerk parochiekerk werd is niet bekend, maar zij was het waarschijnlijk reeds omstreeks 1280, wanneer wij haar voor de eerste maal vermeld vinden, en wel als ‘ecclesia de Bomle’ (sloet, Oorkondenb., n^o. 972, blz. 946). Zij werd in 1303 tot collegiale kerk verheven met een kapittel van negen kanunniken. Volgens slichtenhorst

+ Literatuur.

1) Deze studie wordt hier verder aangehaald als: b.v., episoden.

+ Geschiedenis.

[p. 199]

(a.w., VI, blz. 110) is zij in 1304 ‘met treffelijke in-komsten versorghd’ en gewijd ‘door de achtbaere Heeren Geeraert van Nassouw Schatmeester van de kerk tot Utrecht, Bernhard van Vueren Domheer aldaer, en den Opperdeeken en kerkenvoogd van Thiel, wiens naem word versweegen’. Hieruit blijkt reeds, wat ook Mr. Hugo Wstinc in 1342 vermeldt (joosting en muller, t.a.p.), dat dit kapittel mede aan de Utrechtsche kerk behoorde. In 1316 bevestigde Reinald I deze stichting en begiftigde het kapittel met verschillende goederen.

Afb. 174. Zalt-Bommel. St. Maartenskerk uit het Zuid-Westen. Op den voorgrond een overblijfsel van den middeleeuwschen stadsmuur.

Omstreeks 1350 stichtte heer Nicolaes van Malsen hier een altaar, aan de H.H. Maria en Barbara gewijd, welke stichting in 1421 door bisschop Fredericus bij het kapittel werd geïncorporeerd¹⁾.

1) Cf. S. Muller Fzn., Regesten van het archief der bisschoppen van Utrecht (722-1528), deel II. Utrecht, 1918, nr. 2272. - Nicolaes van Malsen, in 1312 gegoed te Hellouw, wordt in 1347 uitgezonderd van de ‘ghemeyne ghebure van Overmalsen’ (Buurmalsen) en overlijdt vóór 1370, wanneer voor hem anniversaria in de kerk te Neerijnen worden gesticht. Vgl. Anspach, De voormalige heerschap Malsen, blz. 53-54.

[p. 200]

In 1436 vestigde Jan van Balveren twee vicarieën op het altaar in de kapel, die zijn vader Everardus had gesticht (‘gelre’, 1930, blz. 152).
In 1454 werd een altaar gesticht van de St. Antonie's broederschap ‘beneden van den Choer’ (Archief Kist en Rooyen, XVIII, 1347, blz. 61 v.v.).
In 1501 stichtte Robertus van Heusden, burgemeester van Zalt-Bommel, een kapelanie ter eere van het H. Kruis, en in dit zelfde jaar werd, volgens testamentaire beschikking van Jan Auwryn, een kapelanie van het H. Graf opgericht.
In 1509 blijken ook nog kapelanieën van de apostelen Jacobus en Thomas en van den H. Stephanus te bestaan; in 1520 vinden we een altaar van den H. Eligius vermeld; in 1546-1547 worden altaren vermeld van de H.H. Petrus en Paulus, van den H. Johannes den Dooper, van Matheus, van de HH. Cosmas en Damianus, van den H. Olaf en van de H. Catharina; in 1548 van de HH. Crispinus, Crispinianus en Agnes (Archief aartsb. Utrecht, XIX, 1892, blz. 209-253).
De kerk had dus in het midden der 16de eeuw minstens een twintigtal altaren. slichtenhorst beschrijft het gebouw in 1654 als ‘wt-steekende in oudheyd ende noch meer in helder venster-licht, zijnde van een gelijk en eendraghtigh maexel: alzoo 't geheel gebouw wt eene hand en door eenen werk-baes vervolgens is begonnen en vol-toyd’ (a.w., I, blz. 46). In hoeverre dit juist is, moge hierna blijken. Wij laten hier thans in chronologische orde de schaarsche berichten betreffende den bouw volgen.

^+ 1304.	Wijding der nieuwe kapittelkerk, volgens slichtenhorst (t.a.p.).
1368.	Daags vóór St. Agapithus (18 Augustus) werd de kerk bij den grooten stadsbrand geteisterd (vgl. hierboven, blz. 174). Op ‘vigiliedag vóór den apostel Matheus’, van hetzelfde jaar, begon men met den herbouw.
1462	werd de kerk bij den grooten stadsbrand op St. Bartholomeusdag (24 Augustus) zwaar beschadigd, doch onmiddellijk hersteld.
1538	is de toren op Hemelvaartsdag door den bliksem getroffen en afgebrand ‘tot dat wulfsel boven de klokken toe’; de ‘pijnappel met het cruys daar de makelaar doorgeboirt was, viel te samen van boven neder regt beneden dat cornekelhuys’.
1558	werd de torenspits wederom tot een hoogte van 63 voet opgetrokken en tegelijk de hierna te beschrijven groote klok aangebracht, met een opschrift, herinnerend aan de ramp van 1538.

Hiermede zijn de eigenlijke bouwberichten ten einde. Na den overgang der stad aan de Staten, in 1572, legde de Calvinistische stedelijke regeering beslag op de kerk en gaf deze in handen der Hervormden, waarmee voor het gebouw een tijdperk van ontluistering en geleidelijk verval aanbrak.
⁺ Reeds aanstonds hadden in 1572 de ter versterking der Staatsche bezetting gezonden Waalsche huurtroepen getracht de kerk te plunderen. Volgens De l'Agarge roofden zij de gewijde vaten van het altaar (huybers en kleyntjens, De blokkade, blz. 11-12 en 39). Zoodra de burgers dit echter hadden bemerkt, liepen zij te wapen en verjoegen de gewaande helpers (acquoy, blz. 93).
Tijdens de hierop volgende blokkade bombardeerde het geschut der Spaansche schans te Tuil op 20 of 21 Augustus 1574 den toren. ‘Den yersten schoet treften soe dapper an’ - aldus De l'Agarge (De blokkade, blz. 66) - ‘dat men die steen sach vlyegen als hagel stueffden; oick dat die locht van stoffs beswarten. Den anderen schoet treften boven yn 't nyswerck. Den darden treften soeveel nyet, mer schampten wat ter syden aff. Als deesse drye schoten gedaen waren, geboet onsse Gen. Heer [Hierges], dat se opholden souden’.
‘Den 29 Augusti, ende was een Sondach, schoeten die Spaeniers van Tuyl onder het sermoen in die kerrick van Bommel. Die cloet viel voir den preekstoel neer, mer gaff sich weder op ende viel in St. Antoniuspant’ (De blokkade, blz. 70).

+ Bouwberichten.

+ Verval.

[p. 201]

Waarschijnlijk was het dit bombardement, dat de aanzienlijke herstellingen noodzakelijk maakte, waarvan de kerkerekeningen van 1585-1595 spreken. Zoo geschieden herhaaldelijk betalingen aan de metselaars, die ‘de tinnen’ (= de trans met borst wering) herstellen, aan de ‘glaisemakers’ Karl Danielsz., Hendrik Dirckx den Ruit en Herman Cornelisz., voor het vernieuwen der glazen (1585-1587), aan leidekkers voor het repareeren der daken, aan den ‘schreynwercker’ Hendrik Artsz. en andere timmerlieden voor het timmeren van banken en lezenaars. Sichemer- en mergelsteen, zand, kalk en wagenschot worden in groote hoeveelheden aangevoerd. Op 19 en 20 Augustus 1585 en op 1 September 1586 worden betalingen geboekt voor werkzaamheden aan het ‘Hillich graft, soot boven heel afgebroken was’.
In Januari 1589 worden 27 karren steen aangevoerd in de kerk ‘om de pilernen af te maken’.
Vooral gelden de werkzaamheden echter den toren, wat dan ook overeenstemt met de hierboven meegedeelde berichten over het bombardement.
Op 12 December 1585 geschiedt een betaling aan Derick Jacobsz., ‘den uhrwercksteller’, voor diens arbeid ‘doen sy d'hant an de wyser aen de zuytsyde wederom rechtsetten, die crom geschoten was’.
In Maart 1586 bekleeden de leidekkers met blik de torenvensters, ‘daer de cuer (= torenwachter) het vaentjen boven uuytsteeckt’.
Den 5den September van hetzelfde jaar wordt Mens van Bueren betaald ‘voor 1000 leyen, die hy van Dorth voir d'kercke hadde doen comen om de kercke ende den toorn met t'stoppen ende dicht te maken’.
In October herstellen metselaars ‘d'armstucken’ in de bovenste galmgaten.
Den 3den Januari 1587 wordt een post geboekt betreffende Dirck Geritsz., leidekker, ‘dat hy d'kercketoorns, tinnens, guetten ende anders dit voirleden jaer 86, luyt des accordts, dichtgemaeckt ende gestopt heeft’.
En zoo vinden we in den loop van dat jaar nog verschillende betalingen vermeld voor herstellingen aan de galmgaten, voor ‘niwe steenen cosiin’ buiten aan de torendeur, voor nieuwe klepels in de klokken, voor het verhangen van de groote klok, ‘die boven tsamen los was’, voor metselaars, die met Herman den glazenmaker boven op den toren werkzaam waren, voor kalk, zand en steen, ‘doe men de buytendoor van den opganck van den toorn toemetselden’, voor Sichemer-steen ‘op den toorn te besigen’.
In 1588 worden ‘niwen tinnen’ op den toren aangebracht en vier koperen vaantjes geplaatst ‘op de niwe hoeken ende cleyne toornkens vant niw werck’.
In 1589 wordt zand, steen, kalk en water boven op den toren gebracht; men laat een gebarsten klok neer ‘die men aent orgel gaf’; er wordt gewerkt aan ‘niwen tinnen ende plaveyten boven op den toorn’, enz., enz.
Inmiddels had de kerk ook nog op andere wijze te lijden, doordat zij als legerplaats voor troepen werd gebruikt. Op 16 Juli 1586 moest de koster de kerk schoonmaken, ‘doen de soldaten uuyt d'kerck vertrocken’. Blijkbaar waren dit de Schotsche huurtroepen, die zoodanig hadden huisgehouden, dat de schrijnwerker Hendrik Artsz in October vier dagen in de kerk werkte tot herstel van de banken ‘die d'Schotten (liggende in der kercke) verbrant ende gebroken hadden’ (‘gelre’, XII, blz. 412 en 413).
In 1592-1596 werden verschillende vensters dichtgemetseld (‘gelre’, XII, blz. 426-435).
In het voorjaar van 1599 waren Fransche soldaten in de kerk gelegerd: op den 30sten Mei van dat jaar en andermaal op 6 Februari 1600 worden uitgaven geboekt tot reiniging en herstel van het gebouw ‘onder en boven die wolffselen van panden ende pilaernen, doen de Fransoysen uuytgetrocken wairen’ (‘gelre’, XII, blz. 438 en 439).

[p. 202]

Dat de kerk ook bij het beleg van 1599 weer werd gehavend, blijkt uit rekeningposten van November 1600, ‘om de gaten, int coor ende inde kercke geschoten, toe te metselen’, en ‘13 daigen ende 2 schaft aen de glaes, posten ende geschot(en) gate in de kercke verdient’ (Ibid., blz. 440). Nog in 1601 en 1602 verrichten glazenmakers en leidekkers vrij uitgebreide herstellingen aan kerk en toren.
In 1605-1606 wordt de kerk geheel gewit en schoon gemaakt (Ibid., blz. 448-449). Op den 26sten Juli 1696 sloeg de bliksem in de torenspits. Het brandende bovendeel van den toren viel met de gloeiende klok gedeeltelijk in den toren, gedeeltelijk op de kerk, ‘waardoor zig het Vuur alom verspreide, en de Vlamme tot in den Morgenstond zig hemelhoog verhefte, zoodat die brandende Fakkel voor het omleggende Land eenige Mijlen in 't ronde den geheelen Nagt voor een vreesselijke Nagtkaarsse verstrekte’¹⁾. Deze brand schijnt zich overigens te hebben beperkt tot de houten spits en het bovendeel van den toren met de in 1558 aangebrachte klok, daar thans nog in den klokkenstoel drie ongeschonden klokken hangen, welke van vóór dezen brand dagteekenen. Bij de herstelling na deze ramp is de spits niet weer herbouwd en de toren vlak afgedekt.

Afb. 175. Zalt-Bommel. St. Maartenskerk uit het Zuid-Oosten.

In het resolutieboek der stad worden herstellingen aan den toren vermeld in 1700 en 1701.
In October 1703 worden de heeren Sgravenweert en Essenius bedankt ‘als gecommitteerden tot de visitatie van de defecten aan den grooten toorn en kerk dezer stad’, en men besluit ‘een des kennis hebbende van Utrecht te ontbieden om op 't spoedigste over te komen ten eynde van 't advies van denzelven persoon te konnen gedient zijn’.
Op 29 October blijkt dan Barend Hofsmit uit Utrecht te zijn gekomen als ‘examinator van den grooten toren en kerk’.
Den 4den Februari 1704 worden burgemeester de Laat en schepen de Froy verzocht ‘tot het examineeren der defecten aan de groote kerk deser stad, door den laatsten swaaren storm aan daken en glazen ontstaan’. De noodzakelijk gebleken herstellingswerken worden aangenomen, wat de daken betreft door Jan Gobertsen uit Hedel, voor f 240, en wat het timmerwerk aangaat door Willem Tielen voor f 43.

1) Alardus Tiele, Schouwburg der Oordeelen en Geregten Gods, I, blz. 109, aangehaald door v. hasselt, blz. 230. - Vgl. ook A. Mulder, Zalt-Bommel met zijn St. Maartenstoren, in: Bulletin Ned. Oudheidk. Bond, VII (1906), blz. 112.

[p. 203]

Op 29 October 1704 werd een commissie benoemd om onderzoek te doen naar het plat van den toren.
Nadat in Augustus 1705 de ‘werkbaes’ Geraert den Otter uit Utrecht was ontboden ‘om den grooten toren en het coor van de kerck nauwkeurig te besichtigen’, wordt op 17 September van dit jaar besloten ‘het koper op het plat van den grooten toren te doen afnemen en dezen met nieuw lood te beleggen’. In September en December zien we dan verschillende betalingen geboekt voor geleverd ijzerwerk en timmerloon aan het koor en voor de zoldering ‘boven in den top van den grooten toren.’
In 1712 betaalt men Johannes Deutz, steenhouwer, voor het maken van ‘tinnens op den grooten toren’.
In 1714 en in 1717 teisterden zware stormen kerk en toren. Eene resolutie van 11 November 1717 luidt: ‘Borgemeesteren, schepenen ende raeden der stad Zalt-Bommel, in consideratie en ernstige overwegingen genomen hebbende het groot verval, waarin de groote of St. Maartenskerk deser stad door extraordinaire sware stormwinden in den jaere 1714 en noch laest op den 1sten September dezes jaers is geraekt, wanneer het meerendeel der glasen met derzelver schenkels, daken en verwulfsels bijna irreparabel zijn geworden en de totale ruïne derzelve te vreezen zijn, ten sij daerinne tijdelijk met alle mogelijkhijdt werde voorsien, ...... hebben goetgevonden en gearresteert, dat op aenstaenden Sondagh den 21 deser tusschen de twee predicatiën een extraordinaire collecte ten behoeve voorsegd door dese stad sal gedaen worden’......

Afb. 176. Zalt-Bommel. Schip der St. Maartenskerk uit het Zuid-Westen.

Op 14 Februari 1718 worden Oloff Blom, timmerman, en Daan Jansen, metselaar, betaald voor besteigering en verdere werkzaamheden aan den toren; in Augustus worden de uurwijzers geverfd en verguld.
In 1770 maakt men weer een stelling om den toren en worden steenen besteld bij den steenhouwer Esvelt te Gorkum.
Op 4 Mei 1795 worden kerkmeesters aangeschreven om de wapenborden uit de kerk te doen wegruimen.
Bij een storm op 9 November 1800 stortte de trans van den toren met den lossen zolder en de daarop liggende bekleeding van lood naar beneden; de zolders bleken nog in behoorlijken staat en onbeschadigd. Men besloot den toren ‘met den meesten spoed weder in orde te doen brengen’ en hem met nieuw lood te dekken.
In den loop der volgende jaren nam het verval van den toren steeds toe, zoodat⁺ men in 1864 op het gevaarlijke van den toestand wees en op herstel aandrong. Na langdurige besprekingen verkreeg men in 1906 en 1907 subsidies van het Rijk, de

+ Restauraties.

[p. 204]

Provincie en particulieren, waarna de toren in 1908-1917 werd gerestaureerd onder leiding van den architect Jac. van Gils.
Inmiddels was de kerk zelve steeds meer in verval geraakt, bedaking en goten in slechten staat, de gewelven ingewaterd, zoodat de kerkvoogdij zich in 1919 genoodzaakt zag althans de meest noodzakelijke voorzieningen voor eigen rekening te laten aanbrengen. De langzamerhand calamiteuse toestand van het bouwwerk deed sindsdien uitgebreide restauratieplannen ter sprake komen, welke, terwijl wij dit overzicht besluiten, nog in staat van wording zijn.

⁺ De kerk ligt vrij op het ruime Kerkplein, in een door een ijzeren hek omgeven plantsoen - het voormalige kerkhof - met opgaand geboomte en heesters. Zij is georiënteerd met een afwijking van 10^o naar het Noorden. De westzijde

Afb. 177. Zalt-Bommel. Oostelijke sluiting van den zuidbeuk der St. Maartenskerk.

van het gebouw, met den toren, ligt gekeerd naar de recht hierop aanloopende Nieuwstraat; het koor naar de Vogelenzang, eene straat, die zich ongeveer in het verlengde van de as der Nieuwstraat oostwaarts voortzet naar den wal.

Op den plattegrond van Blaeu (afb. 157) is het kerkhof nog omgeven door een muur met doorgangen naar de Vogelsang, de Kerkstraat en de Nieuwstraat. In deze laatste bevindt zich een hek met draaiboom. In 1609 plaatste men hier nog een eikenhouten hek met twee posten (‘gelre, XII, blz. 454). Binnen deze ommuring stonden aan de west- en aan de oostzijde eenige huizen, die tot de immuniteit der kapittelkerk behoorden.

⁺ Het deels van baksteen, deels van tuf- en van zandsteen opgetrokken gebouw is een basiliek, bestaande uit een driebeukig schip, een met zeven zijden van den twaalthoek gesloten koor en een ingebouwden vierkanten toren met twee ronde traptorens (pl. VIII). Hoofd- en zijbeuken zijn gescheiden door twee rijen van zeven met schalken bezette pijlers. De zijbeuken zijn aan de oostzijde tegen het koor en aan de westzijde tegen den toren polygonaal aangesloten. In den hoek tusschen noordbeuk en koor is een vierkante traptoren (de zg. ‘varkenstoren’), tegen den oostelijken sluitmuur van den zuidbeuk een half-achtkante traptoren opgetrokken; tegen de westelijke sluitmuren der zijbeuken zijn twee kapellen uitgebouwd, waarvan de noordelijke de voormalige doopkapel is, en de zuidelijke, thans door twee tusschenmuurtjes in drieën gedeeld, het vroegere knekelhuis; onmiddellijk

+ Ligging.

+ Beschrijving. Plattegrond.

[p. *18]

PLAAT VIII.

[p. 205]

ten Oosten van dit knekelhuis, en door een traptorentje hierbij aansluitend, is tusschen de steunbeeren der eerste rechter travee van den zuidbeuk een kleine rechthoekige kapel, het zg. ‘van Rossemskoortje’ opgetrokken; tusschen de beeren der zevende travee van den zuidbeuk is een grootere kapel - waarschijnlijk het zg. ‘van Balverenkoortje’ of kapel van het Heilig Graf -, gesloten met vijf zijden van den achthoek, uitgebouwd; tegen de zuidzijde van het koor, eveneens tusschen twee beeren, is de voormalige sacristie (thans consistorie- en catecheseerkamer) opgetrokken, aan de noordzijde, tusschen de beeren van de westelijkste

Afb. 178. Zalt-Bommel. Zuidportaal van het schip der St. Maartenskerk.

travee der koorsluiting is een kleiner uitbouwsel gemetseld, vermoedelijk de kluis.

De middelste traveeën der zijbeuken zijn geopend op twee portalen: een grooter noord- en een kleiner, tusschen twee contreforten besloten zuidportaal; voorts bevindt zich een groot portaal in den westgevel van den toren, en kleinere ingangen in de sacristie en in het tweede noordoostelijke vak van de koorsluiting.

De middenbeuk is, binnenwerks⁺ gemeten, 42 M. lang, het koor 21 M.; de grootste breedte van het schip bedraagt 28 M., van het koor 10 M. De middenbeuk is, hart op hart der pijlers gemeten, 10 M. breed, de zijbeuken hebben elk een breedte van 9.60 M., de traveeën van het schip zijn, eveneens hart op hart der pijlers gerekend, 5 M. diep, die van het koor 4 M. De middelste sluitsteenen der gewelven in den middenbeuk liggen 19.50 M., die in de zijbeuken 12.50 M. en die in het koor 16.30 M. boven den vloer. De nok van het schipdak bereikt een hoogte van 28.50 M.

De toren, buitenwerks 12.50 × 12.50 M., binnenwerks 6.60 × 6.60 M. metend, is tot den vloer van den bovensten omgang 67 M. hoog, waarvan 14.50 M. tot den vloer van den eersten, 28 M. tot dien van den tweeden, 42.50 M. tot dien van den derden, 56.50 M. tot dien van den vierden, en 62.50 M. tot dien van den vijfden omgang (afb. 184).

De ommuring van den zuidbeuk rust op een tufsteenen, met een lijst van⁺ roode zandsteen afgedekte plint, die, evenals de onder de vensters loopende,

+ Afmetingen.

+ Uitwendig. Schip. Zuidzijde.

[p. 206]

eenvoudig geprofileerde waterlijst, om de tweemaal versneden steunbeeren rondgaat. Zoowel deze beeren als de hiertusschen gelegen muurvakken zijn tot de waterlijst opgetrokken van tufsteen; daarboven bestaan de beeren uit afwisselend drie lagen baksteen (formaat: 0.28 × 0.135 × 0.07 M.) en twee lagen tufsteen, en de tusschengelegen vakken uit baksteen van hetzelfde formaat (10 lagen: 0.80 M.) met blokjes zandsteen in de neggen der spitsboogvensters. Boven deze vensters is het metselwerk, het spitsbogig beloop der vensterkoppen volgend, uitgekraagd op een tufsteenen boog, ten einde het bovenvlak van den muur voldoende breedte te geven voor een

Afb. 179. St. Maartenskerk. Oostmuur van het Noordportaal.

goot met een opengewerkte borstwering (thans van cement en blijkbaar een latere herstelling). Waar het oostelijk deel van dezen zuidmuur, met vier zijden van een twaalfhoek noordwaarts zwenkend, aansluit bij het koor, is tegen den eersten steunbeer de halfachtkante traptoren opgemetseld in hetzelfde werk met afwisselende lagen van bak- en tufsteen, dat we te voren bij de beeren opmerkten (afb. 177).

De traveeën van den zuidbeuk worden gedekt door afzonderlijke scheef-pyramidevormige, driezijdige tentdaken, bekleed met leien, die aansluiten tegen de driekante tufsteenen beeren van den lichtbeuk (afb. 176). Deze beeren opschietend door de gootlijst, eindigen in eenvoudige pinakels, welke pijlers vormen, waartusschen de tootbogig opengewerkte borstweringen zijn gesteld.

De lichtbeuk heeft in zeven van zijn acht traveeën vensters, die gedekt zijn met een Tudorboog; alleen de eerste travee van de oostzijde vertoont een spitsbogig venster. Tegen de aansluiting van deze travee bij den zuidmuur van het koor is, op een oude aanzet van een gewelf, onder de bekapping, een ronde tufsteenen traptoren, de zgn. ‘uilentoren’, uitgebouwd als voortzetting van den hierboven beschreven traptoren tegen den zuidbeuk, waarmee hij door een op een troggewelfje uitgemetselde overbrugging langs de gootlijst is verbonden; deze uilentoren wordt in twee geledingen verdeeld door een geprofileerde waterlijst, die aan de westzijde wordt omvat door het kennelijk later hiertegen opgetrokken metselwerk van den lichtbeuk. Beide traptorens zijn gedekt met achtkante houten spitsjes, bekleed met leien.

[p. 207]

Het van tufsteen opgetrokken zuidportaal wordt gedekt door een lessenaardak,⁺ dat aansluit onder het hierboven aangebrachte zijbeukvenster (afb. 178). De spitsbogige ingang heeft een geprofileerde omlijsting van zandsteen. De ondiepe ruimte vóór den toegang tot den zuidbeuk is overdekt met een klein, rijk behandeld netgewelf.

De plint van den noordbeuk is geheel gecement, de steunbeeren zijn opgetrokken⁺ van tufsteen; de tusschengelegen muurvakken zijn tot zes lagen boven de waterlijst van tuf, en hoogerop van baksteen (formaat: 0.28 ×

Afb. 180. St. Maartenskerk. Westzijde van den zuidbeuk met van Rossemskapel (rechts) en knekelhuis (links).

0.135 × 0.07 M.; 10 lagen: 0.80 M.) in staand verband gemetseld. De omlijstingen der spitsboogvensters zijn van tufsteen; langs de neggen zijn ook hier blokjes zandsteen aangebracht.

Het grootendeels gepleisterde⁺ noordportaal heeft twee door een waterlijst gescheiden verdiepingen. Tegen de beide noordelijke hoeken zijn overhoeksche, recht afgedekte steunbeeren opgetrokken, welker benedengedeelte, onder de waterlijst, nissen vertoont met een driepas in den kop. Tegen het midden van de west- en van de oostzijde staan dergelijke beeren; in den westelijken hoek tusschen portaal en noordbeuk overblijfselen van een weggebroken traptoren. Zoowel deze steunbeeren als de tusschengelegen muurvakken zijn tot de waterlijst van tufsteen; hierboven zijn de beeren van tuf- en zandsteen, het muurwerk van baksteen (formaat en verband als van den noordbeuk) afgewisseld met banden van tufsteen. De naar het Noorden spitsbogig geopende benedenruimte, twee traveeën diep, is overdekt met een netgewelf, waarvan de ribben te weerszijden tegen de zijwanden neerkomen op schalken met laat-gothische bladkapiteelen; deze schalken omlijsten met de muralen der overkluizing driedeelige spitsboognissen met rijke vischblaastraceeringen (afb. 179). Boven den toegang tot den noordbeuk is een vijfdeelige spitsboognis gespaard met flamboyante traceeringen, in een omlijsting van distelbladeren; de kop van deze nis wordt omsloten door opengewerkte traceeringen van gevlochten en los van den achtergrond

+ Zuidportaal.

+ Noordzijde.

+ Noordportaal.

[p. 208]

gehouwen, geprofileerde banden. Tegen de zijwanden zijn te weerszijden steenen zitbanken aangebracht.

In de muren van noord- en zuidbeuk zijn tusschen de steunbeeren verschillende moeten van vroegere kleine bedakingen zichtbaar.

Vermoedelijk waren dit afdakjes van marktstalletjes. (Zie: b.v., episoden, blz. 144).

⁺ De tegen den zuidbeuk uitgebouwde kapel van het Heilig Graf (afb. 175) is opgetrokken van baksteen (formaat: 0.275 - 0.28 × 0.145 × 0.05 - 0.06 M.), de steunbeeren van tufsteen. Alleen de zuidelijkste sluitmuur dezer kapel heeft nog een venster met de oorspronkelijke vischblaastraceering,

Afb. 181. Zalt-Bommel. St. Maartenskerk uit het Noord-Oosten.

de overige vensters hebben latere, houten kozijnen. Het zadeldak der kapel sluit aan tegen een dichtgemetseld venster der zuidbeuktravee.

Blijkens een moet in den muur van den zuidbeuk sloot hier eertijds, ter hoogte van de pinakels der steunbeeren, een lessenaardak tegen het venster, dat hiertoe eerst ten deele werd dichtgemetseld. Vermoedelijk behoorde dit lessenaardak tot een kleinere kapel, die aan de bestaande voorafging en die wellicht de door Everardus van Balveren († 1436), schepen van Bommel, gestichte kapel was (Vgl. b.v., episoden, blz. 143 en 146).

De tegen de westzijde van den zuidbeuk (afb. 180) aangebouwde van Rossemskapel bestaat uit twee geheel van tufsteen opgetrokken verdiepingen met twee steunbeeren op de hoeken en een in de as, die den buitenmuur verdeelt in twee traveeën. In de onderste verdieping bevinden zich twee kleine spitsboogvensters; twee dergelijke venstertjes in de bovenverdieping zijn met kleine baksteen dichtgemetseld.

Blijkbaar zijn dit de vensters, bedoeld in een post der kerkerekening van 8 October 1596, waarbij men Hermen Jan Petersz. betaalt ‘van viif schuft arbeydens in de kercke, int Rossums-coorken die glaiseraempt boven dicht tmaiken’ (‘gelre’ XII, blz. 435).

Tegen den zuidwestelijken hoek dezer kapel bevindt zich een aanbouwsel (trappenhuis), waarin sporen van een vroegere rechthoekige opening, hoog

+ Schipkapellen.

[p. 209]

1.33 M., breed 0.65 M., dichtgemetseld met baksteen (formaat: 0.245 × 0.125 × 0.05 M.), waarschijnlijk een vroegere toegang.

Tusschen deze kapel en den toren is het knekelhuis gebouwd, drie traveeën breed, van tufsteen, en later met baksteen gewijzigd en hersteld. De traveeën

Afb. 182. St. Maartenskerk. Varkenstoren uit het Noord-Oosten, naar teekening van g. de hoog hz.

zijn gescheiden door kleine eensversneden conterforten, bestaande uit een tufsteenen voet en een zandsteenen bovengedeelte; in elke travee bevindt zich een korfbogige nis, die oorspronkelijk blijkbaar vensters en beeldnisjes omsloot, waarvan nog slechts de verbroken en dichtgemetselde overblijfselen aanwezig zijn (afb. 180).

Een vierde schipkapel is benoorden den toren tegen de westzijde van den noordbeuk aangebouwd van baksteen (formaat: 0.28 × 0.135 × 0.065 M.; 10 lagen: 0.81 M.), met vier zeer eenvoudige, schuin afgedekte steunbeeren tegen den buitenmuur (afb. 183). Het lessenaardak van dezen lagen, blijkbaar in later tijd gewijzigden aanbouw, sluit met twee zijden aan tegen twee spitsboogvensters der noordwestelijke zijbeuksluiting, waarvan één geheel is dichtgezet met baksteen van hetzelfde formaat als die der kapel.

De ommuring van het koor⁺ en de koorsluiting (afb. 181) staat op een gecemente tufsteenen plint met een afdekking van roode zandsteen en is verder geheel opgetrokken van roode baksteen (formaat: 0.29 - 0.30 × 0.135 - 0.14 × 0.065 M.; 10 lagen: 0.73 M.) met uitzondering van drie lagen tufsteen boven de waterlijst, die om het geheele koor onder de vensters rondgaat. Van deze zeer slanke, lancetbogige koorvensters zijn het noordelijke in de aan het schip grenzende travee, en dat in de zuidelijke travee, waar-

+ Koor.

[p. 210]

tegen de consistoriekamer is gebouwd, geheel dichtgemetseld; de overige vensters missen de oorspronkelijke harnassen. De koormuren worden geschoord

Afb. 183. St. Maartenstoren van het Westen gezien vóór de restauratie in 1908-1917.

door tusschen de vensters gemetselde, driemaal versneden steunbeeren, tot de tweede versnijding van tufsteen, daarboven van groote baksteen; enkele van deze beeren dragen ter hoogte van de gootlijst nog waterspuwers in den vorm van draken. In den voet van den steunbeer aan de zuidzijde van het middelste vak der koorsluiting is onder de waterlijst een steen gemetseld met sporen van een afgehakt relief, dat blijkbaar de Boodschap des Engels voorstelde.

De aan de zuidzijde van het koor tusschen twee conterforten opgetrokken voormalige sacristie - thans consistoriekamer - is geheel gecement. De zuidelijke topgevel wordt bekroond door een oud steenen kruis. Boven de aansluiting van haar zadeldak tegen het dichtgemetselde venster der koortravee is de moet van een hooger zadeldak zichtbaar. Deze aanbouw is thans toegankelijk door een deur in den westmuur.

Tusschen de beeren der eerste travee van de koorsluiting aan de noordzijde is de zg. kluis opgemetseld van baksteen (formaat: 0.28-0.29 × 0.135 × 0.06 M.). Op ongeveer 1.40 M. boven den grond bevindt zich een kraagsteentje, waarboven sporen van een met kleine steen volgemetselde nis, vroeger wellicht bestemd voor een heiligenbeeld. Hiernaast is in later tijd de uitlaat van een gootsteentje aangebracht.

De in den hoek tusschen koor en noordbeuk opgetrokken zg. Varkenstoren is een eenvoudige vierkante traptoren van dezelfde baksteen als het koor, met een ingang aan de noordzijde. Boven dezen ingang is, tusschen den

[p. 211]

torenmuur en den aangrenzenden steunbeer van den noordbeuk, op een gewelfje - dat met een vermoedelijk van elders afkomstig zandsteenen tootboogje werd versierd - een baksteenen arkel uitgebouwd, met een houten kruiskozijn in den oostwand (afb. 182).

Waarschijnlijk diende dit uitbouwsel tot plaatsing van blaasbalg en klavier van een wellicht omstreeks 1590 in den noordbeuk aangebracht orgel (b.v., episoden, blz. 147 vv.).

De toren, uitwendig geheel met tuf- en⁺ zandsteen bekleed, bestaat uit vijf vierkante geledingen, waarvan de bovenste is gedekt door een laag pyramidedak (afb. 174 nà-, 183 en 184 vóór restauratie).

Nadat men in 1699 tevergeefs had getracht geld bijeen te brengen tot het herbouwen van de in 1696 verbrande spits, dekte men haar overgebleven achtkanten steenen voet met een koperen plat, dat in 1705 door een looden bekleeding werd vervangen. Bij de restauratie in 1908-1917 heeft men het achtkant verwijderd en in de plaats hiervan de huidige bekroning aangebracht.

De rijk gelede overhoeksche steunbeeren ontwikkelen zich naar Brabantschen trant in talrijke, met pinakels versierde prismatische versnijdingen over de volle hoogte van vier geledingen, om op te lossen in vier enkelvoudige, gehogelde pinakels, welke zich verheffen om het bovenste vierkant, dat op zijne beurt wordt bekroond door vier kleinere hoekpinakels. Door het sterk inspringen der drie bovenste geledingen ontstaan drie met opengewerkte borstweringen afgesloten omgangen, uitgekraagd op door gebeeldhouwde kopjes gedragen boogfriezen.

De onderste geleding, aan drie zijden

Afb. 184. Westfront van den St. Maartenstoren naar de opmeting van ad. mulder.

+ Toren.

[p. 212]

Afb. 185. St. Maartenskerk. Middenbeuk naar het Westen.

[p. 213]

geheel ingebouwd, vertoont alleen aan de westzijde een front, met een dubbelen ingang.

De onderste geleding, aan drie zijden geheel ingebouwd, vertoont alleen aan de westzijde een front met een dubbelen ingang, waarboven een groot vijfdeelig spitsboogvenster met flamboyante traceeringen, ingang en venster te zamen gevat in een diep geprofileerde, dubbele spitsbogige nis (afb. 183 en 184), waarvan de archivolten bezet zijn met opengewerkte toten. Het deze nis omgevend gevelvlak is verticaal geleed door smalle lisenen, strookend met de kraagsteentjes van het boogfries onder den omgang der volgende geleding.

De tweede geleding, aan noord- en zuidzijde half, aan de oostzijde grootendeels ingesloten door de bedakingen van zijbeuken en middenbeuk, heeft in de oost- en westgevels vier, in de zuid- en noordgevels drie door een latei gedeelde spitsboognissen met vischblaastraceeringen in den kop; aan de oosten aan de westzijde bevatten de twee middelste dezer nissen tweedeelige vensters. Ten einde van den toren uit in geval van brand de bedakingen der kerk te kunnen bereiken, heeft men aan noord- en zuidkant een trapsgewijs van den omgang naar de goten der zijbeuken afdalende gang aangebracht, aansluitend bij de twee ronde traptorens, en van de daken der westelijke zijbeuktraveeën gescheiden door trapsgewijs gemetselde brandmuurtjes, een oplossing, die aan dit deel van het bouwwerk een aanblik van buitengemeen schilderachtige toevalligheid geeft (afb. 180).

De volgende, derde geleding is op overeenkomstige wijze behandeld als de voorgaande, met dit verschil, dat hier in de onderste helft der middelste nissen de galmgaten zijn aangebracht.

Vóór de restauratie werd de kop dezer nissen bedekt door de wijzerplaat (afb. 183), die daarna is overgebracht naar de bovenste geleding (afb. 174 en 175).

Ook de vierde geleding is weer behandeld als de voorgaande; alleen zijn de beide middelste nissen aan oost- en westzijde geheel geopend, met het oog op het klokkenspel.

De bovenste geleding is een gesloten vierkant, verticaal geleed door dunne lisenen en bekroond met een open borstwering, die den omgang rond het (moderne) spitsdakje afsluit.

De kerk is inwendig geheel gewit. Haar bevloering bestaat deels uit een⁺ groot aantal hierna te beschrijven grafzerken, deels uit blauwe plavuizen.

Den 8sten Februari 1753 stond de magistraat der stad een bedrag van 900 gulden toe, tot het verleggen van de vloeren der kerk (‘gelre’, X, blz. 141), zoodat waarschijnlijk geen enkele zerk meer op de oorspronkelijke plaats ligt.

De middenbeuk (afb. 185) is opgetrokken volgens een tweeledig systeem:⁺ een benedenzône, de pijlers met de daartusschen geslagen scheibogen

+ Inwendig. Vloer.

+ Schip. Middenbeuk.

[p. 214]

omvattend, en de hiervan door een forsch geprofileerde horizontale lijst gescheiden zône der bovenvensters, den lichtbeuk, gevormd door twee

Afb. 186. St. Maartenskerk. Travee van den middenbeuk, naar het Noorden gezien.

reeksen van vensternissen. De pijlers (afb. 186), opgetrokken van baksteen met banden van natuursteen, rusten op achtkante basementen van twee geledingen; zij gaan zonder kapiteelen over in de vlak geprofileerde archivolten der spitse scheibogen, omspannen door een breede gedrukt-korfbogige uitkraging van natuursteen, ter hoogte van de geboorte der scheibogen rustend op met wingerdbladen behakte consoles - op welke het muurwerk is vooruitgemetseld, dat de horizontale lijst draagt, die de benedenzône afsluit.

De hierboven in den lichtbeukmuur gespaarde vensternissen, ter breedte van de geheele travee zich binnenwaarts openend, laten, onder langs de vensters, ruimte over voor een loopgang, die, door een borstwering van rijen tootbogen afgesloten, een pseudo-triforium vormt, dat aan de westzijde omloopt langs den oostmuur van den toren.

Bundels van drie schalken, opgaand langs de pijlers en de borstwering doorbrekend, geven een verticale koppeling tusschen de twee zônes. Deze schalken zijn ter hoogte van de borstwering bekroond met kapiteelen (afb. 187), versierd met twee rijen sterk bultende, zwaar generfde en diep ingesneden wingerd-

[p. 215]

bladen, die elk afzonderlijk met een afgesneden bladsteel, waaraan ranken en druiventrossen, als los tegen den kern zijn gelegd. De drieledige dekplaten dezer kapiteelen, strookend met de armleuningen der borstwering, dragen de aanzetten der ribben van de netgewelven, die den middenbeuk dekken; in de vijf oostelijke traveeën sluiten deze aanzetten met een voeg op de dekplaten, in de drie westelijke traveeën vormen zij er één geheel mee; hetzelfde is het geval met de borstwering,

Afb. 187. St. Maartenskerk. Kapiteelen der schalken in den middenbeuk.

die in de eerstgenoemde vijf traveeën in de kapiteelen is gehakt, terwijl ze in de westelijke er mee verheeld is.

Van de middelste kapiteelen der schalkenbundels gaan in elke travee spitsbogige gordelbogen op, waartusschen van de zijkapiteelen ontspringende dwarsribben in een gedrukt ellipsvormig beloop elkaar zoodanig snijden, dat netgewelven ontstaan van zeer vlakke welvingslijn. Zoodoende moest de top der muraalbogen aanmerkelijk hooger komen te liggen dan de sluitsteenen, waardoor, bij tevens zoo laag geplaatste aanzetten der gordelbogen en ribben, de op deze muralen om de vensternissen sluitende gewelfschelpen als het ware steekkappen vormen (afb. 185).

De kruisingen der gewelfribben en de toppen der gordelbogen⁺ zijn geaccentueerd door een beschildering met vischgraatmotieven. Als uit de hoeken tusschen de ribben ontspruitend, zijn in arabesken zich slingerende distelplanten tegen de gewelfschelpen geschilderd (afb. 188).

Het karakter dezer plantmotieven wijst op het eerste kwart der 16de eeuw.

Blijkbaar ten gevolge van dit lichtere, luchtbogen besparende gewelfstelsel, zijn de korte bovenvensters (om de muralen niet te hoog op te voeren) met gedrukte Tudorbogen gedekt, waarbij we opmerken, dat de profielen der vensterneggen niet in de bogen zijn doorgetrokken. Het benedendeel der

+ Gewelfschilderingen.

[p. 216]

lichtbeukvensters is, in verband met latere wijzigingen in den bouw, dichtgemetseld.

Onder de vensters, in den achterwand van de loopgang, bevinden zich in verschillende traveeën deuropeningen, die uitkomen op de ruimten boven de zijbeukgewelven.

In de derde travee van het Oosten is aan de noordzijde, onder de borstwering, een zandsteenen schild aangebracht, waarop een onderbeen met voet en een bijl zijn gehouwen, gepolychromeerd in natuurlijke kleuren. Op overeenkomstige wijze zijn in de zesde travee twee schilden gehakt, elk met een

Afb. 188. St. Maartenskerk. Netgewelf van den middenbeuk met schilderingen.

scheepje. In den vijfden pijler der zuidzijde is een kogel gemetseld, waaronder het jaartal: 1574.

De westelijkste travee, aansluitend bij den toren, vertoont sporen van ontzetting (pl. IX): zoowel de scheibogen als de borstweringen hierboven zijn naar de torenzijde verzakt.

De middenbeuk is van het koor gescheiden door een spitsbogigen triomfboog met vlakken, aan weerszijden afgeschuinden binnenkant. In het muurwerk boven dezen boog bevindt zich een versnijding, en, onder de witsellaag zichtbaar, een moet, wellicht van een vroeger gewelf. In de hoeken tusschen triomfboog en venstergalerij komen de gewelfribben neer op korte, door een gebeeldhouwde console gedragen kolonnetten.

⁺ De zijbeuken zijn overkluisd met netgewelven, gelijk aan die over den middenbeuk, welker ribben dezelfde profileering vertoonen. De gordelbogen zijn hier echter gedrukter (ten gevolge van de mindere hoogte bij gelijke breedte), en terwijl de aanzetten tegen de pijlers rusten op dezelfde drieledige schalken als in den middenbeuk, komen zij tegen de zijmuren neer op drieledige dragers, waarvan alleen de middelste (voor de gordelbogen) tot den grond doorloopen, de zijdelingsche echter als korte op consoles rustende kolonnetten zijn behandeld (afb. 191). De polygonale sluitingen van deze beuken bestaan aan de

+ Zijbeuken.

[p. *19]

[p. *22]

PLAAT X.

[p. *24]

PLAAT XI.

[p. 217]

oostzijde uit een enkele met een onregelmatig netgewelf overkluisde, driezijdiggesloten travee, aan de westzijde uit telkens twee te weerszijden tegen de ingebouwde torenpijlers opgetrokken en gelijkerwijs overkluisde traveeën; breede gordelbogen, zonder kapiteelen tot op hunne basementen doorgetrokken,

Afb. 189. St. Maartenskerk. Zuidbeuk naar het Oosten.

scheiden deze westelijkste traveeën van de oostelijker zijbeukruimten.

De ribben en⁺ gordelbogen der netgewelven van den zuidbeuk (afb. 189) zijn beschilderd op overeenkomstige wijze als die in den middenbeuk. Op de gewelfschelpen zijn profane en heiligenfiguren tusschen arabesken van distelplanten aangebracht, waarvan die in de oostelijkste travee den H. Antonius-kluizenaar voorstelt, vergezeld van het varken.

Blijkbaar stond deze schildering in verband met een hier geplaatst St. Antonius-altaar waarnaar de zuidbeuk ook het Antoniuspand genoemd werd. De fundatiebrief van een altaar der Sint Antonie's broederschap dagteekent van 1454 (Kist en Royaards, Archief v. kerkelijke geschiedenis, VII, blz. 61).

Tegen de zuidwestzijde van den tweeden pijler van het Oosten is in dezen⁺ beuk een heiligenfiguur geschilderd (afb. 190) in een rechthoekige omlijsting⁺ van een rooden en een witten band, tegen een groenen achtergrond, gekleed in een tot de voeten afhangend wit koorhemd, met gelen zoom, waarover

+ Zuidbeuk. Gewelfschilderingen.

+ Muurschildering.

+ H. Johannes.

[p. 218]

een eveneens geel geboorden rooden mantel, om den hals bijeengehouden door een gouden agraaf; het blondgelokte en door een licht-paars gekleurden nimbus omgeven hoofd is opwaarts ziende naar links gewend.

Terecht onderstelde Leemans in deze figuur het beeld van den apostel Johannes, ‘waarschijnlijk een gedeelte van de voorstelling van Maria en Johannes bij den gekruisten Christus’ (c. leemans, Nieuw ontdekte muurschilderingen. Amsterdam 1860, blz. 20). Naar de teekening van den plooienval en het streven naar relief door licht- en schaduwwerking te oordeelen, zal dit werk in het begin der 16de eeuw zijn ontstaan.

⁺ De zuidbeuk opent zich in de derde travee op de H. Graf- of van Balverenskapel

Afb. 190. De H. Johannes. Muurschildering in den zuidbeuk.

met een tusschen de muurverzwaringen der schalken geslagen spitsboog (afb. 191), waarboven een dichtgemetseld driedeelig spitsboogvenster met vischblaastraceering, dat nog de oorspronkelijke sponningen vertoont. De gewelfribben dezer kapel hebben een profiel (pl. XI, U), dat, behoudens een kleine vereenvoudiging, overeenkomt met dat van de ribben der zijbeukgewelven (pl. XI, G en H). De aanzetten der gewelven rusten op met bladmotieven versierde kapiteelen van kolonnetten (pl. XI, R), gedragen door kraagsteenen, waarin de volgende figuren zijn gebeeldhouwd (omgaande van het Oosten naar het Westen):

1^o.	Een man, die om den hals een dubbelen gevulden buidel draagt en met de linkerhand een emmer of pot met drie pooten en een hengsel vasthoudt; hij schijnt te vluchten voor een achter hem oprijzenden engel, die hem met de rechterhand bij den linkerarm grijpt en met de linkerhand aan de haren trekt.
2^o.	Een baardige man in geplooid gewaad, die een op zijn knieën liggend snareninstrument tokkelt; over zijn linkerarm ligt een ontrolde spreukband met een onleesbaar opschrift in gothische minuskels.
3^o.	Mozes met de lichthoornen op het hoofd; in de linkerhand de tafelen der wet, in de rechterhand een spreukband met het opschrift: Moyses, in gothische minuskels; ook in de tafelen zijn dergelijke letterteekens gehouwen, die echter geen leesbaar woord vormen (afb. 192).
4^o.	Een baardige man met in de linkerhand een draagbaar orgel, waarop hij met de rechter speelt; de dertien orgelpijpen zijn juist die van de chromatische toonladder; over zijn rechterschouder hangt een spreukband met een opschrift in gothische minuskels, waarvan slechts enkele leesbaar zijn: ‘(lau) da sio(n)’ (?).

+ H. Grafkapel.

[p. 219]

5^o.	Een muzikant, die met een in de linkerhand gehouden strijkstok een viola bespeelt; op een vóór hem liggende strook is de naam ‘Joseph’ gehouwen.
6^o.	Een man, in de linkerhand een klokkenspel houdend, dat hij met de rechter bespeelt; een spreukband draagt een thans onleesbaar opschrift.

Afb. 191. Zuidbeuk der St. Maartenskerk met gezicht in de H. Graf- of van Balverenskapel.

7^o.	Koning David, in de linkerhand een harp houdend, de rechter rustend op de knie; op een over zijn knieën liggenden spreukband staat het opschrift: ‘Rex.’ Merkwaardigerwijs vertoont dit beeldje, uit het Noorden gezien, het profiel van een leeuw, wellicht een zinspeling op den Leeuw uit het huis van Juda.
8^o.	Een man in een gemetselden toren of put, over een traliewerk heenziende; links naast hem een leeuwekop; een spreukband draagt het opschrift: ‘Daniel.’ Een voorstelling dus van Daniël in den leeuwenkuil.

Everardus van Balveren Wilhelmi, sinds 1394 tot aan zijn dood in 1436, schepen van Bommel en tollenaar vanwege hertog Arnold van Gelre, had hier een kapel laten bouwen, en daarin een altaar gesticht, waarschijnlijk ter eere van de H. Ursula.

[p. 220]

Onmiddellijk na zijn overlijden stichtte zijn zoon, Jan van Balveren Everits, ter volbrenging van ‘siins vaeders goeden will’, twee vicarieën op dit altaar (‘gelre’, XXXIII, 1930, blz. 149).
Dit Van Balverenskoortje werd gewoonlijk de kapel van het H. Graf genoemd, naar een voorstelling van het sepulchrum Domini, waarvan nog tot in 1860 ook een schildering voorkwam op het ten Westen aan deze kapel grenzende muurvak¹⁾.

Afb. 192. Kolonnet in de H. Grafkapel.

Den 2den September 1501 werd in deze kapel ingevolge een testamentaire beschikking van Johannes Auwryn een kapelanie opgericht, waarvan de stichtingsakte o.a. zegt: ‘......ordinat, fundat et erigit unam perpetuam capellaniam, perpetuis temporibus duraturam, ad altare in dicta ecclesia Zaltbomelensi in quadam capellula, dicta vulgariter dat heylige Graff, constructum et consecratum in honorem omnipotentis Dei omnium Sanctorum ac sancti Stephani promartyris et Sancte Anne’ (Archief Aartsbisd. Utrecht, XIX, blz. 210).
Blijkens de kerkerekening werd 1 September 1586 de timmerman Jan Elbersz. betaald ‘vant timmeren boven 't Hillich graft’, en ‘int timmeren vant Hillich graft, soot boven heel afgebroken was’ (‘gelre’, XII, blz. 412). Of met deze zinsneden de kapel in haar geheel wordt bedoeld, dan wel een gebeeldhouwde voorstelling van het H. Graf in de kapel, moeten wij in het midden laten²⁾.

⁺ De kapel, bekend als het ‘Rossumscoorke’ (vgl. hierboven blz. 208), opent haar twee verdiepingen op de travee ten Zuiden van den toren elk met twee spitsbogen (afb. 193), welker archivolten met tootbogen zijn versierd op dezelfde wijze als het westportaal van den toren (afb. 183). Elke verdieping bestaat uit twee traveeën, overkluisd met netgewelven, waarvan de ribben zijn geprofileerd als die in de H. Grafkapel. De beide traveeën van het gelijkvloers hebben ieder in den zuidmuur een spitsbogig venster; in den westwand dezer ruimte bevindt zich een deur, die toegang geeft tot een naar de bovenverdieping voerende gemetselde trap.

De op den zuidbeuk uitziende arcade der bovenverdieping is afgesloten met een borstwering van tootbogen, als die der venstergalerij in den middenbeuk. Onder deze kapel bevindt zich een grafkelder, in welker overwelving aan de oostzijde een opening is aangebracht tot het neerlaten der kisten. In den zuidmuur bevindt zich een thans dichtgemetselde toegang.

In 1594 werd het ‘Rossums-coorken’ geplaveid (‘gelre’, XII, blz. 432), dat de vensters in de bovenverdieping in 1596 zijn dichtgemetseld is hierboven

1) Deze schildering, die later weer is overgewit, herinnerde - afgaande op een teekening van D.I. Itz, gereproduceerd bij leemans in Verslagen en Meded. der Kon. Academie v. Wetensch., afd. Letterkunde, deel II, blz. 238 vv. - aan den trant van Quinten Metsys, en zal derhalve omstr. 1510 zijn te stellen.

2) Wat betreft de identificatie dezer kapel, zij overigens verwezen naar b.v., episoden, blz. 146.

+ Rossemskoor.

[p. 221]

Afb. 193. St. Maartenskerk uit den middenbeuk naar het Zuid-Westen in de van Rossemskapel gezien op den voorgrond de orgeltribune.

[p. 222]

(blz. 208) reeds meegedeeld. De grafkelder deed in Leemans' tijd als kalkput dienst.

In den zuidmuur boven de Rossemskapel is onder de witsellaag de moet van een rondbogige muraal zichtbaar; van een dergelijken muraalboog zien we ook de sporen, en op overeenkomstige hoogte, in den loodrecht op deze kapel staanden westelijken sluitmuur van den zuidbeuk. Op de eerstgenoemde muraal volgt, na een versnijding van den muur, een spitsbogige nis met vischblaastraceeringen (afb. 193).

Blijkens een mededeeling van c. leemans en de daaraan toegevoegde afbeelding (in: De Gids, 1839 III, wetensch. bijdr. blz. 8 vv.), stond in het begin der 19de eeuw tegen de Rossemskapel in den zuidbeuk een aanbouwsel, eveneens van twee verdiepingen met een breeden rondboog toegang gevend tot hare gelijkvloersche verdieping. Kennelijk zijn de hierboven vermelde muraalbogen afkomstig van het gewelf, dat de bovenverdieping dekte van dit in pseudo-gothische vormen opgetrokken, in 1858-1859 gesloopte uitbouwsel.

⁺ In den westelijksten sluitmuur van den zuidbeuk bevindt zich een deur, toegang gevend tot de met een netgewelf overkluisde kapel, die, gelijk wij reeds vermeldden, als middenruimte is afgezonderd van het voormalige knekelhuis (zie blz. 204).

Een inventaris der charters van het kapittel spreekt van een ‘Fundatio vicariae int Gebeinthuys, per Godefridam filiam Humanni ex Insula......’ (Archief Aartsbisdom Utr., XIX, blz. 252). In 1538 wordt het ‘cornekelhuys’ genoemd in verband met den brand van den toren (zie boven, blz. 200). In 1598 en in 1606 worden herstellingen verricht aan ‘de canykelhuysen’ op het kerkhof (‘gelre’, XII, blz. 438 en 454), waarmee vermoedelijk de twee overblijvende ruimten te weerszijden van de ingebouwde kapel bedoeld zijn.

Boven deze kapel is in den muur een groot spitsbogig venster aangebracht.

⁺ Tegen het wandvlak onder dit venster en tegen den aan de oostzijde hierop aansluitenden zijmuur van het knekelhuis is in twee tafereelen een muurschildering aangebracht, voorstellende de bekende ‘Dict des trois vifs et des trois morts’, de legende der drie levenden en der drie dooden.

⁺ c. leemans, in: De Gids, 1839 II (Bijvoegsel). - n.c. kist, De kerkelijke architectuur en de doodendansen. Leiden, 1844, blz. 56 vv. - c. leemans, Oude muurschildering in de Groote kerk te Zalt-Bommel, in: Nederl. Staatscourant van Zaterdag 1 Nov. 1845, n^o. 259. - e. langlois, Essai historique, etc. sur les danses des morts. Rouen, 1852, I, p. 236. - k. künstle, Die Legende der drei Lebenden und der drei Toten. Freiburg i. Br., 1908, S. 49.
Afbeeldingen in lichtdruk bij: G. van Kalcken, Peintures ecclésiastiques du Moyen-âge. Haarlem 1909, pl. II-IV; in de daarbij gevoegde uitvoerige beschrijving zijn echter de opschriften boven de drie dooden bij vergissing als boven de drie levenden voorkomend gegeven, terwijl het hieronder meegedeelde, alleen nog leesbare opschrift der levenden niet is vermeld.

+ Knekelhuis.

+ Muurschildering. ‘Dict des trois vifs et des trois morts’.

+ Literatuur.

[p. 223]

Het westelijkste, grootste deel der schildering (afb. 194), dat de drie levenden tot onderwerp heeft, verbeeldt een jachttafereel: Drie edellieden rijden te paard door een boomrijk landschap, gevolgd door bedienden met honden. De eerste der ruiters, gezeten op een wit paard, naar het kostuum te oordeelen een edelvrouw(?), draagt een afgeknot-kegelvormig hoofddeksel van roode en gele stof, een lang tot op de voeten reikend gewaad van blauwe stof, met gele versierselen en geboord met hermelijn, evenals het hierover gedragen, nauwsluitende en zijwaarts rond uitgesneden, roode keurs met lange mouwen; onder het gewaad komt een rijbroek van donkere stof uit; op de met een

Afb. 194. St. Maartenskerk. Muurschildering ‘Dict des trois vifs et des trois morts’. Westelijk deel.

gelen handschoen bedekte rechterhand draagt zij (hij?) een valk. De tweede en middelste ruiter zit op een bruin paard; hij draagt een groenen tot aan de enkels reikenden, in de geheele lengte geplooiden en met hermelijn omzoomden mantel, die het bovenlijf nauw omsluit, maar van het middel af ruim open hangt; het hoofd is gedekt door een zwarten hoed met breeden, opgetoomden rand; terwijl hij met de linkerhand de teugels inhoudt, wijst hij met de rechter in de richting van het tweede tafereel; de derde edelman, rechts, berijdt een wit paard, dat zich als met een sprong vluchtend omwendt. Gekleed in een rood-fluweelen, in de lengte geplooiden en met hermelijn omzoomden rok, die reikt tot halfweg de in een zwarte broek gehulde beenen, strekt hij de

[p. 224]

armen als afwerend uit. Tusschen en achter de paarden der twee laatstgenoemden staat een bediende, die met de rechterhand een jachthoren aan den mond zet, terwijl hij een valk op de linkerhand draagt en twee jachthonden, een windhond en een brak, aan een koord houdt. Zijn kleeding bestaat uit een groene broek en een tot de knieën reikenden witten rok. Geheel links een tweede dienaar, gekleed in een geel wambuis met roode broek, het hoofd gedekt door een miparti-rood en witte muts. Door den heuvelachtigen achtergrond, waar zeven mannen met kruisbogen op den papegaai schieten, slingert zich een rivier met enkele bootjes; aan den horizon teekent zich rechts het profiel eener stad af, waarin men Zalt-Bommel vóór het eind der 16de eeuw meende te herkennen. Boven de hoofden der ruiters slingeren zich drie spreukrollen met thans grootendeels onleesbaar geworden opschriften in gothische minuskels; dat op de eerste banderol boven de linksche figuur, luidt:

‘Och. lacij . my(n). wat. sie ic. daer.
... quam . (n)och . nye . in . zulkē . vaer.’

het tweede:

‘Wat... nu. dunct... cronen . draghē.
En. mach . op . dit . pas . niet . meer . jaghē.’

Van de derde rol zijn noch slechts enkele letters bewaard gebleven.

De schildering, die zeer heeft geleden, is op twee plaatsen zwaar beschadigd, namelijk links onderaan, en rechts boven, waar een kogel, die vermoedelijk deze vernieling aanrichtte, is ingemetseld; het hieronder geschilderde jaartal 1599 wijst klaarblijkelijk op het beleg van Mendoza.

Het kleinere westelijke deel der schildering heeft zoozeer geleden, dat tenauwernood in het benedengedeelte drie paren bloote, zeer vermagerde voeten zijn te onderscheiden, omringd door kruipende wormen, een overblijfsel van de voorstelling der drie dooden¹⁾.

Volgens de mededeeling van c. leemans, die het werk in 1839 nog in beteren staat zag, stelde dit gedeelte voor: ‘drie levensgroote halfvergane lijken, uit welke wormen kruipen,...... die met gouden kroonen op het hoofd uit hunne graven, wier zerken zij hebben opgeligt, verrijzen, en uit wier mond linten fladderen, met opschriften in Gothische majuskels voorzien, waarmede zij de levenden waarschuwend toeroepen:

‘Die . doot . die . heeft . ons . dus ostelt
Die...... menschen . heeft . ghewelt .

Conighe . waren . wi . alstu . bist
Nu . syn. wy . wordē . der . wormē . lust.

Ghi . siet . dat . ghi . noch............
Daer . om . u . haest............

De kleederdrachten dezer schildering komen het meest overeen met die van het Breviarium Grimani en wijzen dus op den tijd van omstr. 1500. Platte, ronde hoeden

1) De toestand dezer schildering is van dien aard, dat reproductie geen zin zou hebben.

[p. 225]

met breeden opgetoomden rand, als de middelste ruiter draagt, kwamen tegen 1490 het eerst in Frankrijk in zwang.

Afb. 195. Muurschildering (Evangelisten) in den noordbeuk.

De gewelven van den noordbeuk, welker gordelbogen⁺ en ribben zijn beschilderd als die in den zuidbeuk, vertoonen tusschen een ornament van distelplanten de volgende voorstellingen (van het Westen te beginnen):

1^o. Tusschen den eersten en tweeden pijler de H. Justina met den eenhoorn, geflankeerd door een gewone en een schapenschaar.

2^o. Tusschen den tweeden en derden pijler den H. Sebastiaan.

3^o. Tusschen den vierden en vijfden pijler een heilige met een staf in de rechter- en een boek in de linkerhand, bij een groep knielende figuren. In den oostelijken sluitwand van dezen beuk, tegen den zgn. varkenstoren, bevindt zich een dichtgemetseld en gewijzigd spitsboogvenster (eigenlijk het benedendeel van een grooter venster, waarvan het overige gedeelte boven gewelf en dak in den westmuur van den varkenstoren is gelegen, vgl. blz. 231), op welks zuidelijken zijkant een muurschildering voorkomt.

Deze schildering vertoont drie boven elkaar geplaatste⁺ borstbeelden tegen een als baksteenen muur geschilderden achtergrond (afb. 195). De onderste figuur is die van een baardigen man, gekleed in een kostuum van blauwe stof met roode opslagen en het hoofd gedekt door een blauwe baret met roode borduursels; onder de figuur een band met in slechts gedeeltelijk zichtbare gothische letters: ‘... Ma(rc)us’. Hierboven een dergelijke figuur in groen wambuis met witten kraag en opslagen, en een rood gevoerden mantel om den rechter schouder; in de linkerhand houdt hij een kelk, dien hij met de rechter zegent; het onderschrift vermeldt: ‘Scūs Johānes’. De bovenste figuur is in groen gewaad met rooden mantel en roode baret afgebeeld tegen een blauwgrijzen achtergrond; het onderschrift luidt: ‘Scūs Matheus’. Boven deze figuur zijn nog sporen van een vierde onderschrift zichtbaar, blijkbaar: ‘... Luca(s)’.

+ Noordbeuk. Gewelfschilderingen.

+ Muurschildering. Evangelisten.

[p. 226]

Het is duidelijk, dat hier drie van de vier Evangelisten zijn voorgesteld, niettegenstaande de eenigszins zonderling modieuze kleeding, die overigens een middel verschaft ter dateering: de baarddracht, zoowel als de vorm van baret en de snit van kragen en mouwen wijzen op den tijd van 1510-1520.
Wellicht vormden deze schilderingen een deel der omlijsting van een ‘Boom van Jesse’, die, naar de mededeeling van Leemans (Verslagen en meded. der Kon. Academie, t.a.p.) tegen het genoemde blinde venster zou zijn geschilderd, en waarvan zich de overblijfselen nog onder de witkalk moeten bevinden¹⁾. Deze schildering werd vermoedelijk vernield door den bouw te dezer plaatse van een hangorgel (omstreeks 1550?), dat een toegang en inrichting voor de windlade kreeg in den hierna te beschrijven varkenstoren (blz. 231).

Afb. 196. Muurschildering (H. Christophorus) in den noordbeuk.

⁺ Een deur in den westelijksten sluitmuur van dezen zijbeuk geeft toegang tot de hier uitgebouwde voormalige doopkapel. Aanzetten in de hoeken dezer kapel wijzen op een gewelf, dat blijkbaar is ingestort of weggebroken. Tegen den noordwestelijken buitenmuur is een schouw gemetseld. Ongeveer 0.15 M. onder den tegenwoordigen vloer bevindt zich een vloer van tegels, waarvan het middendeel ontbreekt (b.v., episoden, blz. 144 en 145-146). Onder het dak zijn in den oostelijken wand der kapel (de westmuur dus van den noordbeuk, met het dichtgemetselde venster; zie blz. 209) twee toogjes gemetseld, die later weer met baksteen zijn volgezet.

Zooals wij reeds meedeelden is de doopkapel ten deele opgetrokken tegen de twee westelijke sluitmuren van den noordbeuk, waartoe het in den noordelijksten muur aanwezige venster werd dichtgemetseld. Vermoedelijk zijn toen, met het oog op de overwelving, de twee genoemde toogjes als ontlastingsbogen aangebracht. Volgens de kerkerekeningen heeft men in 1609 het ‘Funttcoorken, boven opt nig met sparren ende deelen’ gedekt, wat verband zou kunnen houden met het instorten of wegbreken van het gewelf.

1) Volgens mededeeling van J. Por, die de Evangelisten, nadat deze in 1930 door onderzoekingen van ir. J. Beckering Vinckers aan het licht waren gekomen, heeft gerestaureerd (b.v., episoden, blz. 147, n^o. 1).

+ Doopkapel.

[p. 227]

Afb. 197. St. Maartenskerk. Koor naar het Oosten.

[p. 228]

⁺ In de nis, gevormd door het zooeven genoemde dichtgemetselde venster, is in den noordbeuk een muurschildering aangebracht, den H. Christophorus voorstellend (afb. 196). De van rechts naar links door het water wadende kolossale figuur is gekleed in blauwe met gouden kant omzoomde hozen, versierd met splitten en met om de knie gebonden strikken; over het groene wambuis, dat door de gespleten mouwen een wit hemd laat zien, draagt hij een wijden, breed uitwapperenden, rooden mantel, met goud geborduurd. Met beide handen steunt de heilige, die op den linker schouder het Christuskind draagt, op een knoestigen stok, terwijl hij het hoofd, met breeden blonden baard en volle lokken, gedekt door een muts, naar rechts wendt. De rivier doorsnijdt, naar den achtergrond wijkend, een heuvelachtig landschap, waarin links in de verte een kasteel zichtbaar is. In den kop der spitsboognis verschijnt,

Afb. 198. Sluitsteen in het koor der St. Maartenskerk.

omgeven door een aureool, de zegenende figuur van God den Vader.

De hozen met splitten en kniestrikken en de gespleten en kwistig gesierde mouwen, zijn karakteristiek voor de periode van omstr. 1530-1550, evenals de breede baard. We kunnen alleen reeds hierdoor deze schildering ± 1540 dateeren. Zij werd in 1845 ontdekt door ds. Hooyer, en vervolgens beschreven door C. Leemans, in: Nederl. Staatscourant, 1 November 1845. Een lichtdruk geeft G. van Kalcken, Peintures murales, pl. I.

⁺ Tusschen schip en koor is het muurwerk van den triomfboog boven de gewelven verhoogd als brandgevel van baksteen (formaat: 0,27 × 0,13 × 0,06 M.; 10 lagen: 0,79 × 0,80⁵ M.). In dezen scheimuur is een getoogde doorgang gebroken, als verbinding tusschen de ruimten boven de middenbeukgewelven en die boven de lager gelegen koorgewelven.

Boven de gewelven der zijbeuken vertoonen de hier onder de zijdaken zichtbare lichtbeukmuren sporen van verschillende verbouwingen en vroegere, andere bedakingen. Langs de onderzijde van de dichtgemetselde benedengedeelten der lichtbeukvensters loopt van het koor af over de vijf oostelijke traveeën een bergsteenen lijst; de muur, onder deze lijst van ziende baksteen gemetseld, is daarboven met tuf bekleed. In elk der middenbeuktraveeën snijden moeten van zadeldaken de omlijstingen der vensters boven de eerstgenoemde bergsteenen lijst, óók in de westelijke traveeën, waar deze lijst niet doorloopt; het metselwerk te weerszijden van (dit wil dus zeggen: boven) deze moeten is schoon werk, binnen (of onder) de moeten is het ruw werk.

+ Muurschildering. H. Christophorus.

+ Boven de schipgewelven.

[p. 229]

Het koor (afb. 197) wordt gedekt door vierdeelige kruisribgewelven, de koorsluiting⁺ door een achtdeelig straalgewelf, in welks sluitsteen een voorstelling is gehouwen van God den Vader met zegenend uitgebreide armen. Ook de overige koorgewelven hebben gebeeldhouwde sluitsteenen, die van Oost naar West, achtereenvolgens voorstellen: de H. Maagd het Kind voedend (afb. 198), Christus en den H. Laurentius met den rooster.

Afb. 199. Straalgewelf der koorsluiting.

De schelpen van het straalgewelf zijn beschilderd met rijke arabesken van⁺ distelplanten, waartusschen verschillende figurale voorstellingen (afb. 199): in het oostelijke middenvak de zweetdoek van Veronica met het H. Aanschijn, gehouden door twee wierookvaten zwaaiende engelen; in de overige straalvakken grotteske mensch- en vogelfiguren, en in de schelpen te weerszijden van den eersten oostelijken gordelboog muzikanten; te weerszijden van den tweeden gordelboog de doornenkroon, waarin drie spijkers, een hart, omgeven door een doornenkroon, en het stedelijk wapen; te weerszijden van den derden gordelboog telkens twee engelen met de Lijdensattributen; binnen den triomfboog de borstbeelden van een vrouw en van een bisschop.

+ Koor.

+ Gewelfschilderingen.

[p. 230]

Deze en de overige gewelfschilderingen der kerk zijn in 1857 op zeer ingrijpende wijze ‘gerestaureerd’, bij welke gelegenheid C. Leemans in staat was op de steigers van nabij een uitvoerige beschrijving samen te stellen, meegedeeld in: Nieuw ontdekte muurschilderingen, blz. 21 vv., waarin overigens eenige, hierboven herstelde, onjuistheden voorkomen.

De ribben van het straalgewelf komen neer op de bladkapiteelen van ronde schalken, die in de hoeken der koorsluiting tot op den vloer doorloopen, waar zij rusten op half-achtkante basementen. In de drie rechte koortraveeën worden ribben en gordelbogen gedragen door bladkapiteelen op half-achtkante schalken, eindigend op kraagsteenen in een onder de vensters loopende geprofileerde

Afb. 200. Muurschildering in het koor.

lijst. Onder de vensters der koorsluiting zijn korfbogige nissen in het muurwerk gespaard.

In den zuidwand bevindt zich, naast den tegenwoordigen ingang der voormalige sacristie, een dichtgemetselde segmentvormig getoogde ingang, omlijst door een hoogere rondbogige nis, in welks boogtrommel de overblijfselen zichtbaar zijn van een sterk⁺ beschadigde muurschildering (afb. 200), voorstellend in geel en bruin, tegen een karmijnrooden achtergrond, de op den regenboog gezeten apocalyptische Christusfiguur, uit wiens mond naar rechts een zwaard, naar links een palmtak komt; te weerszijden sporen van figuren, die spreukbanden dragen, op de rechtsche waarvan nog een deel van het opschrift in gothische minuskels leesbaar is: ‘... justitias dilexit equitatem...’

Leemans, die de schildering nog in beter staat zag, beschrijft links en rechts van Christus uit de graven opstaande dooden en bazuinblazende engelen. Als opschriften las hij: ‘justus es domine et rectum judicium tuum’ en ‘justus... et justitias dilexit equitatem vidit vultus tui’ (Verslagen en Meded. Kon. Academie, t.a.p.). Ook deze schildering maakt den indruk uit het eind der 15de eeuw te dagteekenen.

Het hierboven gelegen koorvenster is dichtgemetseld, waarbij de oorspronkelijke, uit spherische driehoeken bestaande traceering (pl. IX) bewaard bleef, evenals bij het in den noordmuur tegen den varkenstoren gelegen

+ Muurschildering.

[p. 231]

dichtgemetselde venster, dat aldus de oude uit vier spherische ruiten samengestelde traceering behield.

Het muurwerk der eerste noordelijke travee der koorsluiting is gedeeltelijk⁺ uitgebroken en geopend op de hiertegen gebouwde zg. kluis; in het benedenste, gesloten deel van den wand is een deur aangebracht, toegang gevend tot dit aanbouwsel, in welks noordoostelijken hoek een gootsteen is gemetseld. Overigens is het inwendige in later tijd, o.a. door het inbouwen van een gemak, gewijzigd.

Tusschen 1400 en 1423 machtigde bisschop Fredericus van Utrecht Nicolaus Koec, pastoor der kapittelkerk van Zalt-Bommel, om Aleydis, dochter van Gerardus de Veen, in een kluis naast het kerkhof in te sluiten (s. muller fzn., Regesten van het archief der bisschoppen van Utrecht. Dl. I, Utrecht, 1917, n^o. 1694). Vermoedelijk in 1413 verlengde dezelfde bisschop den termijn van een half jaar, dien hij aan Aleidis de Traiecto wegens haar lichaamszwakte had toegestaan, om uit haar kluis naast de kerk van St. Martinus te Boemel afwezig te zijn en een andere op een meer geschikte plaats te krijgen, met een jaar (Ibid. n^o. 1914). In hetzelfde jaar werd haar vergund deze voor hare gezondheid schadelijke kluis te verkoopen en voor de opbrengst een nieuwe kluis te laten bouwen (Ibid., n^o. 1915). Den 11en Juli 1414 verlengde bisschop Fredericus den termijn gedurende welken Aleidis uit hare kluis afwezig mocht zijn nogmaals met twee jaar (Ibid., n^o. 1937).

In den thans zeer bouwvalligen varkenstoren bevindt zich een gemetselde⁺ wenteltrap, die naar de venstergalerij en, hoogerop, boven de gewelven van den middenbeuk voert. Onder de eerste wending van de trap bevindt zich een uitdieping van den vloer, die de toegang van een kelder zou kunnen zijn. Ter hoogte van de vijftiende trede is in den hiertegen aansluitenden oostmuur van den noordbeuk een rechthoekige opening gebroken (in den dag gemeten hoog 1.53 M., breed 0.74 M.), die later weer is dichtgemetseld en met mortel besmeerd. Op deze plaats is de traptoren naar de noordzijde tevens geopend op het uitgebouwde hangkamertje of arkeltje. In den westmuur bevinden zich overblijfselen van het dichtgemetselde driedeelige venster, waarvan hierboven bij de beschrijving van den noordbeuk reeds sprake was (blz. 225); zijne traceeringen bestaan uit spherische driehoeken, gevuld met driepassen. Boven dit venster een baksteenen segment van een grooteren spitsboog, een muraal, opstijgend van den triomphboog in noordwaartsche richting.

De traptoren tegen de oostzijde van den zuidbeuk had aanvankelijk een thans dichtgemetselden ingang binnen genoemden beuk; de nu ontoegankelijke steenen spiltrap voert naar de goot, vanwaar de ‘uilentoren’ bereikbaar is (zie blz. 206), uitgebouwd deels op een aanzet van een vroeger gewelf ten zuiden van den triomfboog, deels in het muurwerk van schip en koor; een spiltrap verbindt door dezen toren de venstergalerij met de zuidelijke goten van het schip en van het koor.

+ Kluis.

+ Traptorens.

[p. 232]

⁺ Het op vier zware hoekpijlers ingebouwde benedendeel van den toren (pl. IX) vormt ten Westen van het schip een tusschen de verlengde zijbeuken besloten ruimte, overkluisd door een stergewelf, met een door een sluitring omlijst werkgat van 1.80 M. middellijn in het midden. Boven dit gewelf ligt de (vernieuwde) steenen vloer van de tweede verdieping, de⁺ gelijkerwijs met een stergewelf gedekte zg. ‘kapittelzaal’, 6.65 M. × 6.65 M. metend, die eertijds met een breeden, thans dichtgemetselden, zwaar geprofileerden spitsboog op den middenbeuk was geopend, en waarvan de baksteenen bemuring bij de laatste restauratie geheel ziende is gehouden. In den noord- en in den zuidmuur bevindt zich een diep geprofileerde nis, wier buitenste profiel tot onder het gewelf oploopt in een spitsboog, terwijl de binnenste moulures aanmerkelijk lager een dergelijken boog vormen; in de hieronder overgebleven velden zijn ellipsvormig getoogde poortjes gemetseld, die toegang geven tot de daken der zijbeuken (vgl. blz. 213). De ruimte wordt verlicht door twee tweedeelige spitsboogvensters, in diepe nissen nabij het buitenvlak van den westmuur geplaatst.

De derde verdieping, inwendig 6.50 × 6.50 M. groot, bergt den klokkenstoel en heeft in verband hiermee aan alle vier de zijden galmgaten. Eertijds één geheel vormend met de bovengelegen ruimte, is zij thans door een houten zoldering daarvan gescheiden. In den zuidoostelijken hoek is in de muurdikte een spiltrap gespaard, voerend naar de aldus gevormde volgende verdieping. Deze vierde verdieping heeft aan elke zijde twee lichtopeningen, die bestaan uit de koppen der vensters van het ondergelegen vertrek; zij wordt gedekt door een koepelgewelf, dat tegen atmosferische invloeden, ten gevolge van de onbeglaasde lichtopeningen, wordt beschut door een zoldering, waarboven met lood bekleed afdak in de vijfde verdieping.

Deze laatste, bereikbaar langs een trap, uitgespaard in den noordoostelijken hoek, is segmentvormig overkluisd. Hierboven verheft zich het bij de restauratie aangebrachte pyramide-dak, dat het toen gesloopte achtkant vervangt.

⁺ Reeds bij een eerste beschouwing van het bouwwerk komt men tot het inzicht, dat de mededeeling van Slichtenhorst, als zou deze kerk door één bouwmeester ontworpen en zonder onderbreking voltooid zijn, onmogelijk kan worden staande gehouden. Duidelijk zijn aan de vormentaal al aanstonds twee aanmerkelijk verschillende deelen te onderscheiden: het baksteenen koor, dat met zijne slanke lancetvormige vensters, hunne negprofielen (pl. XI, A) en hunne spherisch omlijnde traceeringen, bijna een schoolvoorbeeld van 14de-eeuwsche gothiek kan worden genoemd, en het schip, dat in zijn geheel, met den toren, zoowel door de behandeling van het muurwerk als door zijne detailleering, de stellige kenmerken draagt van een latere 15de-eeuwsche periode der gothische bouwkunst.
Maar ook in den opbouw van het koor zoowel als in het overige der kerk zijn bij nadere beschouwing nog verschillende onderbrekingen vast te stellen.
In den plattegrond van het koor treft de veelzijdige sluiting, die met hare zeven zijden van den twaalfhoek nog sterk den cirkel nadert. Dergelijke veelzijdige polygonen zijn kenmerkend voor het dertiende- en vroeg veertiende-eeuwsche constructiestelsel

+ Toren.

+ ‘Kapittelzaal’.

+ Bouwperioden.

[p. 233]

der gothiek; eerst in den loop der 14de eeuw wordt een kleiner aantal grootere veelhoekzijden gebruikelijk, terwijl in de allerlaatste periode der gothiek, in de 16de eeuw, de koorsluitingen door sterker breking weer terugkeeren tot den halven cirkel. Hierom alleen zou er reeds reden zijn dit koorplan uiterlijk in het begin der 14de eeuw te stellen. De vormen van den bovenbouw, met name de bladkapiteelen der schalken en de traceering van de dichtgemetselde vensters, zijn hiermee echter in tegenspraak: zij wijzen duidelijk op een zeker niet vroegeren bouwtijd dan de tweede helft der 14de eeuw. Hiertegenover staat, dat de onderbouw van de koormuren tot aan de waterlijst hoofdzakelijk uit tufsteen, daarboven geheel uit baksteen is opgetrokken.
Blijkbaar hebben we hier dus te doen met een ouderen onderbouw, een overblijfsel van het koor der in 1304 gewijde kapittelkerk, dat na den brand van 1368 op de overblijfselen werd herbouwd en overwelfd.
Maar ook de bij het koor aansluitende eindmuren der zijbeuken blijken overblijfselen van veertiende-eeuwsch karakter te bevatten: het dichtgemetselde venster in den westmuur van den varkenstoren wijst met zijne uit spherische driehoeken samengestelde traceeringen weer stellig op de tweede helft der 14de eeuw. Deze fragmenten, met den boven dit venster gemetselden muraalboog (vgl. blz. 231), welks top op gelijke hoogte ligt met die van de muralen in het koor, en met soortgelijke overblijfselen in het muurwerk ten Zuiden van den triomfboog, doen reeds de gedachte aan een vroeger dwarspand opkomen. Inderdaad hebben dan ook ontgravingen, door Ir. J. Beckering Vinckers in 1931 verricht, ten Noorden van de sluiting van den noordbeuk de fundeeringen van den voormaligen noordelijken transeptarm aan het licht gebracht, fundeeringen, die bleken te bestaan uit een op de klei gestorte laag mortel, 0.14 M. dik, waarop vijf lagen groote baksteen zonder verband waren gelegd (b.v., episoden, blz. 133).
Een blik op het grondplan (pl. VIII) maakt het duidelijk, waarom men bij den herbouw van het schip tot slooping van het dwarspand overging. De plattegrond toch van het schip is geheel die van een hallenkerk, van een aanleg dus met drie even breede en even hooge, of ongeveer even hooge beuken. Ook in den opstand vinden we aanwijzingen van zulk een plan. Opmerkelijk toch is in den middenbeuk de abnormale hoogte der scheibogen (top der bogen 11.50 M. boven den vloer), tegenover de geringe hoogte van den lichtbeuk, waardoor deze laatste zeer gedrukt werkt. De indruk dezer wanverhouding wordt nog versterkt door de gedrukte Tudorbogen der bovenvensters, door de eigenaardige korfbogige uitkragingen boven de scheibogen, en door de bijzonder laag geplaatste aanzetten der middenbeukgewelven (afb. 186). Hierbij in aanmerking nemend, dat in de vijf oostelijke traveeën deze aanzetten evenals de leuningen van het pseudo-triforium los tegen de kapiteelen sluiten, terwijl ze in de twee westelijke traveeën daarmee uit één stuk zijn, rijst de onderstelling, dat men na den brand van 1368 een grootscheepsche pseudo-basiliek of hallenkerk in Nederrijnschen (Kleefschen) trant heeft geprojecteerd; dat men na slooping van het dwarspand (met voorloopig behoud van het koor voor den dienst) van het Oosten naar het Westen den onderbouw heeft opgetrokken, met de bedoeling later ook het koor door een nieuw, hierbij passend koor te vervangen, waarop de top van den tweeden, onvoltooiden triomphboog in het muurwerk boven den bestaanden wijst.
Toen men met dit nieuwe schip tot de vijfde travee van het Oosten was gevorderd, is de bouw onderbroken, wellicht door de ramp van 1462; het hallenplan is opgegeven, de zijbeuken zijn op de toen bereikte hoogte afgedekt, de bovenmuren van den middenbeuk als lichtbeuk opgetrokken, en vervolgens de twee nog ontbrekende westelijke traveeën (wellicht ter plaatse van een ouderen toren?) naar dit herziene

[p. 234]

plan gebouwd, waardoor dan het schip bij den inmiddels begonnen nieuwen toren werd aangesloten.
De bijzonder zware gordelbogen aan noord- en zuidzijde der beide westelijke torenpijlers tusschen de achtste en negende traveeën der zijbeuken, leiden tot het vermoeden, dat men deze hier tijdelijk heeft afgesloten tot de bouw van den toren zoover was gevorderd, dat men ze kon doortrekken, om het werk met den bouw der westelijke kapellen te besluiten. Dat dit omstreeks 1500 moet zijn geschied blijkt uit de schilderingen tegen de muren van het knekelhuis en tegen die van de noordwestelijke doopkapel, welke laatste wellicht eerst omstreeks het midden der 16de eeuw is voltooid, daar de nog bestaande doopvont het jaartal 1554 draagt (zie blz. 237).

Afb. 201. St. Maartenskerk. Noordelijke wang der koorbanken.

Het voorgaande samenvattend onderscheiden we derhalve de volgende bouwperioden:
I. Vóór 1300 tot 1304, bouw eener driebeukige kruisbasiliek met een koor van drie rechthoekige traveeën, gesloten met zeven zijden van den twaalfhoek, gebouwd met gebruik van de tufsteen eener oudere, romaansche parochiekerk.
II. Van 1368 tot ± 1450, herbouw van het koor (na den brand) en verbouwing van het schip, na slooping van het dwarspand, aanvankelijk als driebeukige Kleefsche pseudobasiliek of hallenkerk; vijf traveeën van den middenbeuk tot ongeveer de hoogte van het tegenwoordige pseudo-triforium opgetrokken, de zuiderzijbeuk begonnen (van Balverens kapel ± 1400 gesticht), de noordbeuk wellicht gefundeerd. De onderbouw van den toren begonnen, de zijbeuken aan de westzijde voorloopig recht afgesloten.
III. Van 1462 tot omstr. 1500, het hallenplan na den brand opgegeven, de zijbeuken op de bereikte hoogte beëindigd, de middenbeuk tot basiliek gewijzigd, en zijne twee westelijkste traveeën opgetrokken, de zijbeuken doorgetrokken langs den toren, de van Balverenskapel en de twee zuidwestelijke kapellen uitgebouwd, het schip overwelfd, de toren voltooid.
IV. Van 1538 tot omstr. 1550, herstelling na den torenbrand, de doopkapel opgetrokken.
Wat latere wijzigingen en restauraties betreft zie men hierboven blz. 200-204.

⁺ De kerk bezit de volgende meubelen en andere voorwerpen:

Fragmenten van de voormalige koor- of kanunnikenbanken, thans verwerkt in een, als scheiding tusschen schip en koor, onder den triumphboog opgestelde regeeringsbank, bestaande uit twee vóór elkaar geplaatste banken,

+ Koorbanken.

[p. 235]

elk van acht zitplaatsen; de achterste rij, hooger dan de voorste, staat tegen een ruggeschot, waarin acht met de zitplaatsen strookende ezelsrugbogen in namaak-gothische vormen zijn gesneden; dit ruggeschot draagt met twee de achterste bank afsluitende wangen een overhuiving, die over beide banken

Afb. 202. St. Maartenskerk. Zuidelijke wang der koorbanken.

heenstekend, aan de voorzijde rust op twee houten zuilen. De zitplaatsen worden gescheiden door tusschenschotten met armleuningen, die aan de voorzijde worden gesteund door achtkante schalkjes met gothische bladkapiteelen, en welker profileering langs de rugzijde is doorgevoerd. Elk der wangen heeft twee geledingen, omlijst door steunbeeren met pinakels, waartusschen als bekroning gehogelde wimbergen zijn gesneden; in elk dezer geledingen zijn aan beide zijden, in vlakke spitsbogige nissen, heiligenbeelden gesneden, en wel: In de noordelijke wang aan de buitenzijde (afb. 201), de H. Barbara, gekleed in een ruim gedrapeerd gewaad, in de linkerhand haar attribuut, den toren dragend; hieronder de H. Dorothea, met haar attributen: een kroon, waarin roosjes zijn gesneden, op de breed te weerszijden van het hoofd omkrullende lokken, en een teenen korfje op de linkerhand. De binnenzijde dezer wang vertoont in de alleen zichtbare bovenhelft het beeld van den H. Laurentius met den rooster. In de buitenzijde der zuidelijke wang (afb. 202), boven de H. Maria Magdalena, beneden de H. Catharina van Alexandria met het rad in de linkerhand; aan de binnenzijde een heilige in bisschoppelijk ornaat, die aan een kleinen, aan zijn voeten staanden bedelaar een aalmoes reikt.

Men wil doorgaans in laatstgenoemde figuur een voorstelling van Sint Maarten zien; waarschijnlijker komt het mij voor, dat hier een andere voorstelling van den H. Laurentius is bedoeld, namelijk als weldoener der armen¹⁾.
De behandeling der plooien, de vorm van gelaat en het algemeen karakter der figuren doen ons dit snijwerk in het eerste kwart der 15de eeuw stellen.
Afbeeldingen naar foto's bij: D. Bierens de Haan, Het houtsnijwerk in Nederland. 's Gravenhage, 1921, pl. 37-42; zie aldaar ook blz. 48.

Een zandsteenen doopvont (afb. 203), geplaatst in de benedenruimte der van⁺ Rossemskapel, en bestaande uit een achtkante, komvormig gebogen, gebeeld-

1) Vgl. K. Künstle, Ikonographie der Heiligen. Freiburg i. Br., 1926, S. 397.

+ Doopvont.

[p. 236]

houwde kuip (middellijn binnenwerks: 0.77 M.; met den rand, tusschen twee overstaande zijden gemeten: 0.975 M.) geplaatst op een onbehouwen en gewitten achtkanten voet (totale hoogte: 1.095 M.). De geprofileerde bovenrand gaat in de kuip over met een keel, waarvan de holte bezet is met een band van opengewerkte distelbladeren en rozetten; hieronder zijn in elk der acht zijvakken, in rondbogig gedekte velden met bladornament in de zwikken, de volgende voorstellingen in reliëf gehouwen: 1^o. Adam en Eva, 2^o. de Ark van Noach (afb. 203, links), 3^o. Abraham's offer (afb. 203, midden), 4^o. Jacob

Afb. 203. St. Maartenskerk. Doopvont.

worstelend met den engel, 5^o. David en Goliath, 6^o. Mozes de steenen tafelen ontvangend op Sinaï, 7^o. de Besnijdenis van Jezus, 8^o. de Doop van Jezus in den Jordaan.

In den rand der vont is een opschrift gehakt, waarvan nog slechts leesbaar is:

‘D V R 1554 IV’.

Gezien het zeer laat-gothische karakter van het bladornament, de rondbogige omlijsting der velden en de volplastische, zeer bewogen en sterk naturalistische behandeling der figuren, is het mogelijk, en zelfs waarschijnlijk, dat het jaartal van dit opschrift den tijd der vervaardiging aangeeft.

⁺ In den middenbeuk is vóór den tweeden zuidelijken pijler van het koor af een eiken doophek (± 1600) geplaatst, vervaardigd van eenvoudig stijl- en regelwerk met vlakgewerkte paneelen, behalve aan de voorzijde, waar, te weerszijden van den ingang, het bovengedeelte is geopend in een balustrade van gedraaide spijlen. Tegen de zijkanten zijn ouderlingenbanken getimmerd.

In 1603 vervaardigde Mr. Adam ‘de schrienwercker’ het nieuwe gestoelte om den preekstoel, als zitplaats voor diakenen (‘gelre’, XII, blz. 445).

⁺ Binnen dit doophek staat tegen den pijler de eiken preekstoel (afb. 204), bestaande uit een zeskante kuip met voet, trap en ruggeschot en een eveneens zeskant klankbord met een torenvormige bekroning. De voet is samengesteld uit een zeskante met acanthusbladen versierde vaasvormige kern, rustend op een plint, die verkropt is om de voetstukken van zes, den kern omringende,

+ Doophek.

+ Preekstoel.

[p. 237]

gegroefde Toscaansche zuiltjes, waarop tusschen voluutvormige consoles het entablement der kuip rust (afb. 205); tusschen deze consoles zijn tegen drie der zijvlakken van het entablement de volgende wapens gesneden: in het midden het wapen der stad; rechts hiervan een gedeeld schild met rechts een dubbelen adelaar, uitgaande van de deellijn, en links drie lelies geplaatst, 2 en 1; aan de linkerzijde een schild met drie lelies als voren. De kuip wordt gevormd door rondbogig omlijste paneelen met kornisversiering; op de

Afb. 204. St. Maartenskerk. Preekstoel.

hoeken staan vrijstaande, gewrongen Ionische zuiltjes. De steektrap heeft een gewrongen trappaal en een leuning met gewrongen balusters. Te weerszijden van het vlakgewerkte ruggeschot zijn vrijstaande gewrongen zuiltjes aangebracht. Het klankbord heeft een opstaanden rand, samengesteld uit architraaf, fries en met een muizetand versierde kroonlijst; in het verkropte en opgebogen middengedeelte der voorzijde is een opengeslagen bijbel gesneden, omgeven door bladornament; van de buitenhoeken naar het midden opgaande ingezwenkte schoorstukken steunen de onderste geleding van den bekronenden toren, welker vakken rechthoekig zijn geopend, en die door een kroonlijst is gescheiden van de tweede geleding met boogpaneelen tusschen vlakke hoekpilasters; hierop rust, tusschen platte ribben, de koepelvormige afdekking, waarop een door zes gewrongen zuiltjes gedragen open lantaarn met gesneden bekroning, uitloopend in een naald.

Het jaartal 1679 slaat blijkbaar op de algeheele voltooiing of definitieve plaatsing van den kansel. Dat hij een jaar vroeger reeds vrijwel gereed moet zijn geweest, blijkt uit eene raadsresolutie van 8 April 1678, waarin wordt gesproken over ‘het hecke ofte thuyn van de nieuw gemaeckte predickstoel’ (‘gelre’, X, blz. 138).
Bij resolutie van 8 April 1736 worden kerkmeesters geautoriseerd om de lijst van den predikstoel in de St. Maartenskerk te doen vergrooten. Blijkbaar heeft dit betrekking op den buitenrand van het klankbord, die uit dezen tijd zou kunnen dagteekenen.

[p. 238]

⁺ Een opengewerkten koperen predikantslezenaar (XVIId), door middel van een gewrongen koperen arm bevestigd aan een hoekzuiltje van den preekstoel.

⁺ Stond het orgel aanvankelijk, gelijk hierboven is meegedeeld (blz. 226), in den noordbeuk, in 1631 werd dit hersteld, daar het ‘geheelick vervallen was’, en ‘op eene bequamer plaatse’ overgebracht (J.G.R. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed, III, blz. 67). Wellicht was deze nieuwe plaats de tegenwoordige aan de westzijde van den middenbeuk. In ieder geval stond het orgel hier, nadat het andermaal in 1727 was verbouwd, in 1740, wanneer een graf ‘in 't middelpant onder den orgel’ wordt vermeld (‘gelre’, X, blz. 162). Nadat in 1757 de Nijmeegsche organist de Bruyn het orgel had onderzocht, droeg men den orgelmaker Schlencker in 1758 op de noodige herstellingen te verrichten.

Afb. 205. St. Maartenskerk. Kuip van den preekstoel.

Op 16 Augustus 1783 werd ‘provisioneel’ een bedrag van f 1000 beschikbaar gesteld voor een nieuwe reparatie. Dat deze werkzaamheden van grooten omvang waren, blijkt uit een magistraatsbesluit van 12 Februari 1784 om, wegens de groote reparatie, het vergrooten van het orgel en het leggen van fundamenten, de Donderdagsche godsdienstoefening voorloopig in de kleine of Gasthuiskerk te doen plaats hebben. Hoewel de aannemer van deze verbouwing, Andries Wolferts te Rotterdam, op 27 Juli 1789 verklaarde zijn werk te hebben volbracht, blijkt het orgel in November 1795 ‘nog in verre niet afgemaakt’. Met de voltooiing was toen de orgelmaker Heyneman belast, wiens werk in 1796 door den orgelmaker Hes uit Gouda zou worden gekeurd. Daar deze laatste inmiddels overleed, geschiedde de keuring in October 1796 door den ‘burger orgelmaker Strumphler’ uit Amsterdam. Een belangrijke herstelling had, blijkens een opschrift, plaats in 1905 door den orgelmaker W. van Dijk te Utrecht.

⁺ Het thans in den middenbeuk tegen den oostmuur van den toren staande orgel (afb. 185) bestaat uit een groot orgel, gevormd door een hooger middengedeelte, in welks tegen den toren aansluitende bekroning een wijzerplaat is aangebracht, met twee lagere vleugelstukken, bekroond door siervazen,

+ Lezenaar.

+ Orgel. Geschiedenis.

+ Beschrijving.

[p. 239]

en uit een rugpositief, op welks middengedeelte een gesneden groep van twee kinderfiguren is geplaatst; het rugpositief wordt aan de onderzijde afgesloten door een lampet, versierd met acanthusornament en guirlandes. Orgelkast en rugpositief zijn verbonden door de vlak gewerkte eiken borstwering eener galerij met ronde hoeken, die op vier Toscaansche zuilen is uitgebouwd boven den westelijken ingang (afb. 193); de zoldering en de

Afb. 206. Zerk van Walter van Baexem en zijn vrouw.

tegen den toren aansluitende achterwand dezer galerij zijn bekleed met eenvoudig stucwerk in den stijl van Lodewijk XVI.

In de achterzijde der kast zijn paneelen verwerkt, die, blijkens het 16de-eeuwsche karakter der versiering, afkomstig moeten zijn van een vroeger orgel.

Daar de geheele vormentaal, zoowel van de orgelkast als van de tribune, het karakter der Lodewijk XVI-periode vertoont, hebben we hier kennelijk te doen met het in 1784-1796 gebouwde orgel.

Een overhuifde regeeringsbank, waarin Banken. de hierboven (blz. 235) beschreven fragmenten der koorbanken zijn verwerkt.

Den 11en April 1681 vindt de magistraat goed, dat bij de eerstvolgende gelegenheid een passend gestoelte in de Groote kerk ‘sal worden geapproprieert’ voor aftredende leden der magistratuur en voor riddermatige personen (‘gelre’, X, blz. 167). In 1736 werd verzocht ‘om een ontwerp van een nieuwe kap op het magistraatsgestoelte in de Groote kerk te laten formeeren’ (Ibid., blz. 141).

Voorts een eenvoudige eikenhouten overhuifde heerenbank, versierd met eenig snijwerk, in de kroonlijst het jaartal MDLXXIX dragend, en drie dergelijke vervallen en geverfde heerenbanken (XVII), benevens een aantal gewone eiken banken (± 1650), vlak in paneel gewerkt.

P.C. Blois van Treslong Prins, Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden⁺ in de kerken van Gelderland, in: Wapenheraut XXII (1918), blz. 446 vv. Deze auteur geeft de opschriften van 150 zerken der St. Maartenskerk. Onder verwijzing naar zijn publicatie beschrijven wij hier slechts enkele der belangrijkste:

1.	Een priesterzerk (XV B), in het midden waarvan een Miskelk is gehouwen,

+ Grafzerken. Literatuur.

[p. 240]

	waarboven een gedeeld wapen: 1. een rechterschuinbalk beladen met zes burchten; 2. dubbel gekanteelde dwarsbalk, waaronder drie vogels (2 en 1). Het grootendeels onleesbaar randschrift in gothische minuskels vermeldt het jaartal ‘A^o MCCCC en̄ VII...’. In het midden een later aangebracht opschrift: ‘... ende Geertruyt Schoock dochter van de kerkmr. Arendt Schoock sterf de 23 Jany. 1617’.
2.	Een dergelijke priesterzerk (XVd) met een Miskelk, waaronder een wapen met drie geënte dwarsbalken en een ster in het hoofd, en het opschrift: ‘Anno 1478 starf Claesz. Selkart den 15 November bit voer die zil. A^o. 1546 den... July sterf Meyster Alert Selkart canonick deser kercken’.
3.	Een zerk (XVa) met twee wapens, waarvan één met een staanden zalm en één met een dubbelkoppigen adelaar. Opschrift: ‘Hier leet begrave Pieter Moliert die starf a^o 1517 de XXV January’.
4.	Een zerk met het opschrift: ‘Hier leet begraven Hedick Moliaert een dochter van Jan Moliaert sterf den 15 May anno 1623’.
5.	Een zerk met het opschrift: ‘Joannes Moliaert sepultus hic est. Ob. 4 Non. Aug. a^o. 1625’.

Zie omtrent het geslacht dezer Moliaert's: h. beckering vinckers, Rekening der stad Saltboemel etc. in: ‘gelre’, XXIV (1921), blz. 127.

6. Een groote gebeeldhouwde hardsteenen zerk (3.335 M. × 1.80 M.), thans liggend vóór de van Rossemskapel (afb. 206). In twee nissen, gedekt door driepasbogen, die in het midden rusten op een caryatide met Ionisch kapiteel, liggen de levensgroote figuren van een edelman in harnas, en van zijn vrouw, in een langen mantel; beider hoofden rusten op kussens. Hierboven is tusschen twee door naakte engeltjes gehouden kandelabers een door rijk lofwerk omgeven wapenschild gehouwen, beladen met een naar links gewenden klimmenden leeuw, en gedekt door een traliehelm. In de omlijsting zijn aan elk der lange zijden vier kwartierwapens aangebracht, en hiertusschen een gedeeltelijk afgesleten opschrift in Romeinsche hoofdletters, dat, beginnend in het midden van den benedenrand, luidt: ‘Hier leet begrave / de eretfeste und / vrome Wolter / vā Baexē Heer to / Conincxvrij sterf an.... / En Ioffrau Peter / vā Echtelt syn / Huysvrau sterf / A^o 1552 de 28 Augusti’.

De ornamentiek, zoowel als de kleederdracht der afgebeelde personen, vooral ook het costuum der vrouw met de op de schouders gepofte mouwen, wijzen op omstr. 1550 als tijd van vervaardiging dezer zerk.

7. Een zerk, waarin het wapen-de Raet (drie schaatsen, gedeeld met een hoorn) is gehouwen. Het opschrift vermeldt: ‘Hier leet begrave Mestr. Jan de Raet canonick deser kercke die sterft a^o MCCCCC en LVIII op te... May. Hier leet begraven Johanna de Raet dochter van Aert de Raet sterft den... Mey A^o. 1651’.

[p. 241]

8. Een zerk (in het koor), waarin een wapen is gehouwen met een dwarsbalk, waaruit een halve leeuw opkomt, met het opschrift: ‘Hier is begraven Joannes Leo Bedienaer des H. Evangelie binnen deser stede sterf den 20 November anno 1607’.

Zie omtrent Joannes Leo, eersten Hervormden predikant te Zalt-Bommel, hierboven blz. 177. - Voorts: Knipscheer, Henricus Leo, blz. 17, alwaar een afbeelding van het wapen op deze zerk; blz. 45, en blz. 161.

9. Een zerk, waarin een wapen is gehouwen, bestaande uit twee dwarsbalken, beide overtopt van een kruisje; in den schildvoet drie steenbikkershamers (2 en 1) in de richting van een linker schuinbalk. Het opschrift luidt: ‘A^o 1612 den 28 Januwari sterf Dierck Janz. Roest’.

Deze zerk werd bij de restauratie in den buitenmuur van den toren gevonden. Wellicht was Roest een der steenhouwers, die aan de herstelling van den toren werkten.

10. Een eenvoudige zerk met het opschrift: ‘Hier leyt begrave Henrick Ewaltsen sterf dē 27 Mey a^o 1625 en Joost konstschilder sterf den 23 Augustus a^o 1625’.

11. Een zerk met het opschrift: ‘Hier leyt den recht eerwaerdigen en wel in God geleerden Heer Samuel Wiselius getrou dinaer Christi in sijn gemijnte tot Bommel overleden den 17 October anno 1680 in het 45^ste jaer sijnes ouderdoms’, enz.

Een schilderij (XVIc) op een in den vorm van een winkelhaak gezaagd paneel⁺ in oorspronkelijke geprofileerde lijst, metend: 1.745 × 1.178 M. (afb. 207). De kerk is weergegeven, gezien van het Zuiden, in den toestand vóór den brand van 1538, dus met de toen verwoeste torenspits; de zuidbeuk sluit met een lessenaardak tegen den lichtbeuk. De sacristie tegen het koor, zoowel als de van Rossemskapel en het knekelhuis aan de westzijde, vertoonen nog de oorspronkelijke vormen met de geopende vensters. Aan de onderzijde is een bordje met uitgezaagden rand bevestigd, waarop is geschilderd:

‘Chronologicon
HeC habVIt tVrrIs fastIgIa fVLMIne fLagrans,
CorrVIt aC toto VertICe nVda stetIt’.

De tijdletters van dit ‘geestig en volzinnig Jaar-Rymken, gedigt by den Heer Jan de Bye, in zijn leven Dykgrave en Burgemeester van Bommel’ (v. hasselt, blz. 76) vormen het jaartal 1538.

Een houten tekstbord in oorspronkelijke lijst (XVId), waarop in gouden⁺ gothiseerende letters ‘De XII Articulen onses Gelooffs’ zijn geschilderd. Een dergelijk tekstbord, waarop in gothiseerende letters:

+ Schilderij.

+ Tekstborden.

[p. 242]

Afb. 207. Schilderij in de St. Maartenskerk, voorstellend de kerk vóór den brand van 1538.

‘I Petri 3:1.
Ghy vrouwen weest............................ oock niet bevreest zijnde met eenige vreese’.

Hieronder:

‘I Joh. 2:15.
En hebt de werelt niet lief....................... die blijft in der ewicheyt Anno 1615’.

⁺ Een fragment van een groot houten rouwbord met snijwerk versierd, tegen den zuidelijken sluitmuur der H. Grafkapel. In het zwart geverfde bord zijn twee gepolychromeerde wapens aangebracht, waarvan het mannelijke is beladen met in blauw een pelikaan op gouden grond en daarboven een gouden kroon, het vrouwelijke wapen met in goud een golvende faas van azuur. Aan elke zijde worden deze wapens geflankeerd door vier kwartieren. Hieronder bevindt zich een opschrift: ‘A^o MDCCLXXXIX Obiit XXV Martius’. Dit rouwbord werd vervaardigd voor een lid der familie de Virieu.

⁺ Vier ongeveer gelijke zilveren bekers (hoog: 0.13 M.). De bovenrand is versierd met gegraveerde bloemranken; hieronder het aan een boom hangende

+ Rouwbord.

+ Avondmaalszilver.

[p. 243]

wapen van Zalt-Bommel, omgeven door een lauwerkrans; rechts hiervan verschijnt uit wolken een hand, die den boom grijpt. Twee dezer bekers dragen de merken: Zalt-Bommel, jaarletter A, en een meesterteeken (hoorn of vogel?); de twee andere: Zalt-Bommel, I, en hetzelfde meesterteeken als de voorgaande.

Op grond van de overeenkomst der versiering met die van de hierna te beschrijven tinnen kannen zijn deze bekers te dateeren: XVIIIc/d.

Een grooten tinnen broodschotel, met de merken: gekroonde X en vier schildjes⁺ (als die van de tinnen broodschaaltjes te Kerk-Driel, zie blz. 64); een dergelijke kleine schaal; een grooten tinnen schotel met in den rand gegroefd wapen van Zalt-Bommel aan een boom hangend (als bij de bovenvermelde zilveren Avondmaalbekers), aan de achterzijde gemerkt met een engel; een dergelijke kleine schaal; twee vaasvormige tinnen kannen, met gebogen ooren en deksels, op ronden voet, waaronder de merken: C.F. Wakker, Amsterdam, en een engeltje met: 1772.

Blijkbaar is al dit tinwerk, zoowel als het zilver, in denzelfden tijd vervaardigd.

De volgende vier klokken (in den toren):⁺

1.	Eene (middellijn: 1.78 M.) met in den bovenrand het opschrift in Romeinsche hoofdletters: ‘Door dat vyer ben ick gevlooten. Peter van Tryer Johan Philipsen ende Willem Everts hebben my gegoten. Matheus Gijsbertssz. van den Pol, Cornelis Jongbloet I.V.D. Anno 1634 syn geweest burgemesteren’. In den benedenrand: ‘Scepenen . in . Salt-boemel . lan . Gerit claessz . Brent . Johan . de . Vael . de Bye . i.v.d. Peter . Eewaaltssz . Leonart van Meyres . Henrick . van . Ommeren . Adriaen . de . Cock . van Kerckwyck . Iacob Ian Eeliassz . secretaris . Peter . van . Enschede’.
2.	Eene (middellijn: 1.545 M.) met het opschrift: ‘Door dat vyer ben ick gevloten Peter van Tryer en Johan Philipsen hebben my gegoten. A^o. 1634. Johan de Vael . ende . Henrick van Ommeren Kerckmesteren in der tyt tot Salt-Bommel’.
3.	Eene (middellijn: 1.20 M.) met het opschrift: ‘Antonis Goris I:V:D: ende Johan de Cocq I:V:D: borgemeesteren in der tyt. Frans van Meurs Hendrick de Vael kerckmeesteren. - Franciscus de la Pax me fecit’, en ‘Anno 1669’. Op het lijf dezer klok zijn vier wapens aangebracht, vermoedelijk van de vier eerstgenoemde personen.
4.	Eene (middellijn: 1.29 M.) met het opschrift: ‘Uyt het viir ben ick gestooten Alexis Jullien heeft myn gegooten anno 1698’. Op het lijf dezer klok staat aan de eene zijde het wapen van Zalt-Bommel, waaronder een lint met het opschrift ‘Boemel’, en aan de andere zijde een cirkelvormig schild, beladen met een klok, waaromheen ‘Alexis’ en ‘Jullien’, het geheel omsloten door een krans.

+ Tinwerk.

+ Klokken.

[p. 244]

2. De Gasthuiskapel, of zg. Kleine kerk, thans ingericht tot polikliniek van het gemeentelijk ziekenhuis, is in eigendom en onderhoud bij de stichting ‘Het Groot-Bommelsch Gasthuis’; de toren is eigendom der burgerlijke gemeente.

⁺ dr. j.g.r. acquoy, Geschiedenis van het Gasthuis te Zalt-Bommel, in: Archief voor Nederlandsche kerkgeschiedenis (Rogge en Pijper), VII (1899), blz. 353 vv. - g. de hoog hzn., De Gasthuistoren te Zalt-Bommel, in: Bouwkundig weekblad, 1910, blz. 222, met afb. van den toren uit het Z.W. naar een schets van den schrijver.⁺ Een schepenbrief van 1327 vermeldt te Zalt-Bommel voor het eerst een gasthuis, en in 1400 wordt de straat waar dit lag als Gasthuisstraat genoemd. Met dit gasthuis, dat géén ziekenhuis was maar ‘een passantenhuis, waar reizende kloosterlingen, pelgrims, arme vreemdelingen enz. om Godswil een tijdelijk onderkomen konden vinden’, werd omstreeks 1525 de ‘Tafel des heylighen Gheestes der ghemeyner huysarmen van Sautboemel’ (nijhoff, Gedenkw., II, blz. 251), tot dusver in de H. Geeststraat gevestigd, samengevoegd. Op den 16den December van laatstgenoemd jaar toch gaf hertog Karel van Gelre aan de stad verlof de H. Geestarmen in het gasthuis over te brengen en de plaats van het H. Geesthuis te ‘betimmeren’. Zeer waarschijnlijk was deze verplaatsing een gevolg van den stadsbrand van 1524, waarbij dan blijkbaar het H. Geesthuis verwoest werd en het gasthuis behouden bleef. De naam van de vereenigde stichtingen veranderde toen in dien van het H. Geest-gasthuis en werd later eenvoudig ‘Gasthuis’.
Dit gasthuis, oorspronkelijk behoorende bij het H. Maria Magdalena-klooster van Regularissen (in 1417 vermeld) in de Nonnenstraat, bezat van oudsher eene kapel, daar in bovengenoemden schepenbrief van 1327 reeds sprake is van een door Petrus Moliart gesticht altaar, dat uiteraard wel in de kapel moet hebben gestaan.
In 1572 kwam de kapel in handen van de Hervormden. In de laatste jaren der 17de eeuw en de eerste jaren der 18de diende zij tot kerk der Waalsche gemeente, die hier bestond van 1686 tot 1705, en na hare ontbinding in laatstgenoemd jaar, in het gebruik der Gasthuiskerk werd opgevolgd door de Duitsche gemeente. Gedurende 1746-1768 deed zij dienst als kerk voor het garnizoen. Den 28sten Maart 1768 werd aan de Luthersche gemeente toegestaan, om in de kerk, in plaats van tweemaal per jaar - als tot dusver -, hare godsdienstoefeningen te houden in de gasthuiskerk, op de dagen en uren, dat deze niet voor den Gereformeerden dienst gebruikt werd.
In 1794 en 1795 werd de kerk gebruikt tot legering van Engelsche troepen en zelfs tot slagerij en vleeschhal, zoodat de Luthersche gemeente verzoekt eenige malen godsdienstoefening in de Groote kerk te mogen houden. Den 12den April 1804 besloot de magistraat tegemoet te komen in de geleden schade en zelf eenige herstellingen te doen. Intusschen was bij de regeling van het eigendom der kerk in 1798, blijkens de resolutiën van den magistraat, den 20sten October van dat jaar de waarde der kerk geschat op 2000 gulden. Zij werd nog tot 1830 als kerk gebruikt; daarna verhuurde men haar als rijschool.
In 1845 werd zij door het gasthuis gekocht en bij de ziekeninrichting aangetrokken.

⁺ De kerk is met haar noordzijde gelegen aan de Gasthuisstraat, met de zuidzijde aan een binnenplaats en gang naast het tegenwoordige gasthuis (blz. 250). Zij is georiënteerd met een afwijking van 15^o naar het Noorden.

⁺ Het gebouw bestaat uit een rechthoekig schip met een driezijdige koorsluiting (grenzend aan de Kerkstraat), binnenwerks gemeten totaal 29.50 M. lang,

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

+ Ligging.

+ Beschrijving. Plattegrond.

[p. 245]

en een scheef op de lengteas staanden vierkanten toren (aan de Lange Strikstraat gelegen), buitenwerks 4.60 × 4.60 M. metend, met een traptoren tegen de noordzijde (afb. 208). Een dwarsmuur, 7 M. ten Oosten van den toren, scheidt een grooter oostelijk deel van het schip (22.20 M. lang) van een kleiner westelijk, dat door twee 1 M. zware, tusschen dwarsmuur en toren opgetrokken muren in drie ruimten is verdeeld, waarvan de middelste een vertrek en de buitenste twee gangen vormen. De toren is thans ingebouwd, doordat men

Afb. 208. Zalt-Bommel. Plattegrond, dwarsdoorsnede en gewelfdetails der Gasthuiskapel naar teekening van g. de hoog hz.

aan zijn noord- en zuidzijde de schipmuren in later tijd heeft doorgetrokken tegen een vóór den toren geplaatsten breederen westgevel.

Schip en koor zijn thans uitwendig geheel gepleisterd, de vensters zijn gewijzigd;⁺ in den middelsten sluitmuur van het koor, aan de Kerkstraat, is de ingang der polikliniek aangebracht.

+ Uitwendig. Schip en koor.

[p. 246]

⁺ De toren (afb. 209) is opgetrokken van roode baksteen met spaarzame toepassing van natuursteen en bestaat uit een recht opgaanden, geheel vierkanten romp, tegen elk van welks hoeken twee eens versneden steunbeeren

Afb. 209. Zalt-Bommel. Gasthuistoren uit het Noord-Westen.

zijn gemetseld, die met schuine afdekkingen aansluiten bij een uitmetseling onder de gootlijst, waarmede zij in elk der gevels hoog, rechthoekig spaarvelden omsluiten. In de uitmetseling zijn natuursteenen banden aangebracht, waarvan de bovenste aan elke zijde is versierd met drie ruitvormige gebeeldhouwde medaillons. De romp wordt gedekt door een ingesnoerde achtkante spits, met kleine dakkapellen op de insnoering, en met een open klokkenhuis, welks spijlen eindigen in acht pinakels met kruisbloemen, die een peervormige bekroning met ingezwenkten voet omringen; op deze bekroning staat een gesmeed ijzeren leliekruis met haan.

De traptoren is op een vierkanten voet rond opgemetseld met zeven beurtelings in- en uitspringende geledingen, waarvan de vier onderste zijn gescheiden door geprofileerde bergsteenen lijsten; eindigend op dezelfde hoogte als het metselwerk van den toren, is deze traptoren gedekt met een achtkant spitsje, bekroond met een versierden looden piroen.

Tegen de westzijde van den torenvoet is van kleine baksteen een gevel opgetrokken met pilasters (strookend met de beeren van den toren), en gedekt door een kroonlijst met obelisken op de hoeken, over een breedte van 11.30 M., zijnde de breedte van den toren met inbegrip van den traptoren aan de noordzijde en van een gang aan de zuidzijde.

Boven in het spaarveld van den westgevel is een opening aangebracht met een afdakje boven een platform, waarop met het slaan van het heel uur twee met het uurwerk in verbinding staande ruiterfiguren en twee speerdragers tegen elkaar inrijden; ter weerszijden hiervan staan ruiters met klaroenen, die niet bewegen.

⁺ Het volkomen verbouwde inwendige van het schip is thans door een tusschenzoldering verdeeld in twee verdiepingen, in elk waarvan verschillende vertrekken zijn aangebracht ten behoeve van de ziekenverpleging en den geneeskundigen dienst. In

+ Toren.

+ Inwendig.

[p. 247]

verband met deze wijziging zijn ook de oorspronkelijke vensters vervangen door in elke travee twee boven elkaar geplaatste rondboogvensters.

Op de bovenverdieping is een gedrukt spitsbogig houten tongewelf zichtbaar met geprofileerde gordingen en schinkels, balken op korbeelen en gestoken sleutels; in de kruispunten van gordingen en schinkels zijn doorhangende sluitstukken aangebracht, versierd met gesneden acanthus-rozetten (afb. 208).

De gehavende toestand der kapel maakt het moeilijk om - bij gebrek aan andere⁺ gegevens - uit de bouwvormen iets omtrent haar bouwtijd af te leiden. Indien de bovengenoemde dwarsmuur, 7.00 M. ten Oosten van den toren, de oorspronkelijke westgevel van het schip mocht zijn (ook hieromtrent is thans, nu deze muur een gewone, gewitte binnenmuur is geworden, zonder tamelijk ingrijpende onderzoekingen niets zekers te zeggen), dan zou de toren op eenigen afstand van de kapel zijn gebouwd en hiermee verbonden door een gang tusschen de twee reeds vermelde muren, die echter ook bij een restauratie van den toren in 1843 ter schoring kunnen zijn gemetseld (zie beneden). Dat dit waarschijnlijk het geval is, volgt wel uit het feit, dat men in later tijd ook de schipmuren heeft doorgetrokken langs den toren. Nu schijnt het benedengedeelte van dezen toren, ongeveer tot ter hoogte van de versnijding der steunbeeren, te oordeelen naar de profielen der lijsten van den traptoren, te dagteekenen uit de tweede helft der 15de eeuw; het bovengedeelte met de spits is, naar de daarin toegepaste bergsteenen banden met medaillons en de peervormige bekroning, met zekerheid in het tweede kwart der 16de eeuw te stellen; en nóg later moet het bovendeel van den traptoren zijn opgetrokken, daar zijn aansluiting bij het bovendeel van den noordelijken torengevel een deel van een der ruitvormige medaillons bedekt, terwijl bovendien ook de baksteen van kleiner formaat is.
Wellicht zou het verloop der bouwgeschiedenis dan aldus geweest kunnen zijn, dat men vóór de bestaande gasthuiskapel (die in aanleg nog uit de 14de eeuw kan dateeren) in de tweede helft der 15de eeuw een nieuwen toren optrok in de rooilijn der Strikstraat, waardoor hij scheef op de as der kapel kwam te staan; men verbond den toren met de kapel door een gang. Bij den stadsbrand van 1524 zullen het bovengedeelte van den toren en het dak der kapel zijn verwoest, waarna de toren - dus omstreeks 1530 - zijn tegenwoordige bekroning kreeg, terwijl de kapel zelf opnieuw werd gedekt met het nog bestaande houten gewelf, waarvan de profileeringen en het steekwerk duidelijk de vormentaal van die periode vertoonen, met uitzondering van de vergulde sluitrozetten, die waarschijnlijk omstreeks 1700 zijn aangebracht.
In 1843 is de toren, die overhelde en gescheurd was, weer hersteld (Jaarverslag van Ged. Staten van Gelderland aan de Staten), bij welke gelegenheid aan de straatzijde de breede voorgevel met hoekobelisken en wellicht ook de beide muren (schoormuren?) tegen de oostzijde zijn opgetrokken.

In het open klokkenhuis der torenbekroning hangt een klokkenspel van⁺ 29 klokken.

‘gelre’ X (1907), blz. 153 (Raadsresoluties 1620-1795, betreffende uurwerk en⁺ klokkenspel). - a. loosjes, De torenmuziek in de Nederlanden, Amsterdam, z.j., (1916), blz. 165. - Zie verder de literatuuropgave in den Catalogus van de tweede internat. tentoonstelling van Beiaardkunst te 's Hertogenbosch, 1925, blz. 59 vv. en blz. 90.

+ Bouwtijd.

+ Klokkenspel.

+ Literatuur.

[p. 248]

⁺ De klokkengieter Pieter Hemony schrijft in een brief aan dr. Cornelis Booth, oudburgemeester van Utrecht (medegedeeld door H.N.J. van Eelde, in: ‘Oud-Holland’ XIV, 1896, blz. 56), dat zijn broer Frans voor Bommel een ‘accordt van Clocken’ vervaardigde van 2700 pond¹⁾. Den 29sten Mei 1703 heet het klokkenspel zeer ‘ontrampeneert’, en alvorens iemand uit Utrecht te ontbieden, wil men met Jan Dartelse spreken over het herstellen. Den 29sten October 1705 werd goed gevonden een klokje van de kleine kerk te vergieten en op de nieuwe klok de wapens van de magistraatspersonen te zetten volgens een teekening van den heer van 's Gravenweert. Den 28sten Mei 1733 werd den horlogemaker Willem Mijnis aanbesteed het maken van 1400 gaten in de ton van het klokkenspel en het in orde maken van uurwerk en klokkenspel, volgens een door hem opgemaakte memorie; met den smid Henricus van Voorden was overeengekomen, dat hij ‘de hameren, splinteren, tuymelaers en handvaste’ zou herstellen. Niettemin blijkt het speelwerk in 1734 niet in orde te zijn, daar op 28 Augustus van dat jaar een overeenkomst wordt aangegaan met den klokkengieter Bouvrie en zijn zoon uit Maastricht (Luik) voor het gieten van klokken tegen 36 stuivers het pond; bovendien verzocht men 6 September 1734 de beide Bouvrie's over te komen, teneinde het klokkenspel te onderzoeken en op te geven welke klokken ontbraken en wat het herstel zou kosten. Twee jaar later was alles gereed en onderzocht de klokkenist van Amersfoort het vernieuwde spel.
Op 10 Januari 1795 besloot men, dat het klokkenspel zoo spoedig mogelijk met de goedgekeurde ‘airs’ bespeeld zou worden.
Het klavier is in 1897 gemoderniseerd door G.J. van Voorden.

Afb. 210. Zalt-Bommel. Communiebank in de R.K. kerk.

⁺ Het klokkenspel is samengesteld uit een stalen notenrol (lengte 0.60 M., middellijn binnenwerks 1 M.) en de volgende klokken:
één (middellijn: 1.18 M.), tevens heeluurs-slagklok, met het opschrift in gothische letters: ‘Ignacius . is . mijnen . naem + mij . gheluijt . zij . Gode . bequaem . Jaspar . Moer . heeft . mij . ghemaeckt . int . jaer . ons . heeren + M . CCCCC . XXXIII .’, en het wapen van Zalt-Bommel;
negentien (middellijnen: 0.65; 0.445; 0.58; 0.37; 0.42; 0.52; 0.35; 0.33; 0.275; 0.28; 0.26; 0.47; 0.49; 0.545; 0.325; 0.305; 0.30; 0.41; 0.39 M.) met in Romeinsche letters het opschrift: ‘Zutphaniae anno domini 1654 + F: et P:

+ Geschiedenis.

1) Uit het opschrift der klokken blijkt, dat Frans en Pieter Hemony deze tezamen goten.

+ Beschrijving.

[p. 249]

Hemony me fec.’ - Bij enkele van deze klokken staat het jaartal in Romeinsche cijfers: ‘MDCLIII’, en in plaats van ‘Zutphaniae’ staat ‘ZVT.’;
één (middellijn: 0.73 M.) met hetzelfde randschrift, maar tusschen ‘1654’ en ‘F: en P: Hemony’ het woord ‘Benedictum’;
drie (middellijnen: 0.245; 0.24; 0.22 M.) met in Romeinsche letters het randschrift: ‘Amstellodami . Ian . Albert . de . Grave . 1721 . me . fecit’; hieronder: ‘Borgemesteren L. Essenius I. van Lith’, met hunne wapens;
vijf (middellijnen: 0.21; 0.205; 0.19; 0.22; 0.21) met in Romeinsche hoofdletters: ‘Petrus Bouvrie Leodiensis me fecit . anno 1735’.

Uit deze opschriften blijkt, dat de mededeeling van Pieter Hemony in den boven aangehaalden brief, als zou zijn broer Frans dit klokkenspel alleen hebben vervaardigd, onjuist is.

Een uit de Gasthuiskapel afkomstige preekstoel bevindt zich thans in de Ned. Hervormde kerk te Heerenwaarden (zie blz. 85).

3. De Roomsch-Katholieke kerk van den H. Martinus is een in 1837, ter vervanging en ter plaatse van een in 1781 gesticht bedehuis (zie blz. 177) opgetrokken, baksteenen gebouw in Waterstaatsstijl, met een eenvoudigen classicistischen voorgevel, bekroond door een koepeltorentje. Het inwendige wordt door twee rijen houten zuilen met Korinthische kapiteelen in drie beuken verdeeld. De kerk bezit:

Een hoogaltaar, in barokken trant, vermoedelijk Antwerpsch werk (XIXa?).⁺ Een gesneden Communiebank (XVIIIc) van lindenhout, in den stijl van Lodewijk XV, thans grijs geverfd en verguld, gemerkt: F.I.B.V B. (afb. 220). Drie gesneden beelden (XVIII), voorstellend: de Moeder van Smarten, den⁺ H. Franciscus en den H. Antonius.

Een gesneden Calvarieberg (in de sacristie), in opengewerkte omlijsting (± 1750). In het koepeltorentje hangt een klok (middellijn: 0.75 M.) met het volgende opschrift: ‘Ave Maria gratia plena dominus tecum . H.V.O.S.H.C.V.B.⁺ 1843’, in Romeinsche hoofdletters (‘Maria’ in neo-gothische letters), en hieronder in kleine schrijfletters: ‘Petit & Fritsen me fuderunt’.

+ Meubelen.

+ Beelden.

+ Klok.

Kloosters.

1. Van het voormalige klooster der H. Maria Magdalena van reguliere kanunnikessen der orde van den H. Augustinus, in 1417 vermeld (zie hierboven blz. 244), XIXa in gebruik als geweermakerswerkplaats, bestaat nog slechts eenig onbelangrijk baksteenen muurwerk aan het westelijk einde der Nonnenstraat nabij de stadsgracht.

De kerk, die in 1538 verbrandde ‘met alle haire cyragiën’ (‘gelre’ XXIV, blz. 130) staat afgebeeld op den plattegrond van Blaeu (afb. 157).

[p. 250]

Afb. 211. Zalt-Bommel. Het Gasthuis. Voorgevel Kerkstraat B 250.

2. Van het voormalige klooster der Carmelieten of Broerenklooster (schutjes V, blz. 986), in 1452 gesticht door ridder Jan van Broeckhuysen, heer van Geisteren en Loe, tijdens de Hervorming verwoest, bestaat nog eenig baksteenen muurwerk in een stal aan de oostzijde der straat genaamd ‘het Klooster’.

Blijkens den plattegrond van Blaeu stond op deze plaats (nabij de Gamersche straat), de vroegere kloosterkerk. Volgens beckering vinckers (‘gelre’ XXIV, blz. 130-131) zou dit het in 1513 binnen Bommel gevestigde klooster der Regulieren van de orde der Augustijnen zijn geweest.

Gebouwen van liefdadigheid.

1. Kerkstraat B 250. Het Gasthuis, eigendom der stichting ‘het Groot-Bommelsch gasthuis’, staande ten Zuiden van de voormalige gasthuiskapel (zie blz. 244) en hiervan door een gang gescheiden, is een vierkant baksteenen

[p. 251]

gebouw (XVIIId), bestaande uit een gelijkvloers, een verdieping, waarboven een halve verdieping en een zolder, gedekt door een wolfdak.

De voorgevel (afb. 211), vijf venstertraveeën tellend ter breedte van 17.10 M., is opgemetseld boven een glooienden hardsteenen voet; hij heeft een rechte kroonlijst, geblokte hardsteenen hoekpilasters en een eenigszins vooruitgemetselde middentravee, waarin de hoofdingang is aangebracht, omlijst

Afb. 212. Zalt-Bommel. Het Oudemannen- en vrouwenhuis.

door een hardsteenen portiek naar de Dorische orde, met halfronde pilasters; hierboven is het middenvenster gevat in een met guirlandes versierde, gesneden omlijsting, te weerszijden waarvan twee snoeren, elk van drie wapenschilden, zonder blazoenen, aan strikken afhangen; deze middenrisaliet, waaromheen de kroonlijst zwak is verkropt, wordt gedekt door een driehoekig houten fronton.

2. Het gecombineerd Weeshuis der Hervormden, in 1884 gebouwd ter plaatse van een ouder, op een terrein ten zuiden van de Groote kerk, dat reeds in 1592 voor het weeshuis werd aangekocht, bezit:

Een eiken, geheel beschilderde kast, waarop het jaartal: 1663.

[p. 252]

Een groote mahoniehouten kast (± 1800).

Een schilderijtje op paneel, voorstellend het weeshuis vóór de verbouwing van 1884.

In den tuin een gebeeldhouwde bergsteenen bekroning van een vroegeren ingang met het wapen van Zalt-Bommel en het opschrift: ‘Weeshuys MDCCLXXI’.

3. Nieuwstraat. Het Oudemannen- en vrouwenhuis, gesticht ter plaatse

Afb. 213. Portret van J. van Nieuwenhuyzen door F.W. de Virieu.

van het voormalige Begijnhof (zie blz. 176), bestaat uit een in 1778 opgetrokken voorgebouw, waarachter eenige in 1856 gebouwde woningen een binnenhof omsluiten.

Het voorgebouw (afb. 212) heeft een baksteenen gevel, breed 15.03 M., van vijf traveeën, met een rechte kroonlijst en geblokte baksteenen hoekpilasters. In de eenigszins vooruitgemetselde middentravee bevindt zich een rondbogige ingang naar de Toscaansche orde, met vlakke baksteenen pilasters. Op de kroonlijst van dezen ingang staan, ter weerszijden van een middenvenster in gesneden en met een siervaas bekroonde omlijsting, twee gebeeldhouwde figuren, links van een oude vrouw, rechts van een ouden man, op welker voetstukken de namen der regenten: G. Vermeulen, N.L. Balleur, S. Essenius, A.V. Beest, J.P.D. Virieu.

In den achtergevel is een steen geplaatst met het jaartal: 1658.

De stichting bezit:

Zes eenvoudige stoelen (XVIIId), in de regentenkamer.

Een houten bord (XVIII), waarop geschilderd een opschrift: ‘Memento mori Out Mannenhuys. Wij sijn wel out nootdruftigh’, enz.; hierboven links een doodshoofd, rechts een zandlooper en te weerszijden voorstellingen van gebrekkige oude lieden.

[p. 253]

Naar bouwtrant en vormentaal te oordeelen zouden zoowel het Oudemannen- en vrouwenhuis als het gasthuis werken kunnen zijn van C. van Leeuwen, den ontwerper van Vischmarkt en Waag.

4. In het Gebouw der Maatschappij tot Nut van het Algemeen, ter

Afb. 214. Markt 2, hoek Waterstraat. Laat-gothisch woonhuis.

plaatse van het voormalige Carmelietenklooster (zie blz. 250), in 1928 geheel gemoderniseerd, bevindt zich:

Een geschilderd portret van Jan van Nieuwenhuyzen (1724-1806), stichter der Maatschappij (afb. 213). Kniestuk in geschilderde ovale omlijsting, waaronder op een steenen tafel een stilleven van schrijfgereedschap, boeken, enz. Op den rand der tafel een opschrift: ‘J. van Nieuwenhuyzen’. Gemerkt, rechts onder het ovaal: ‘F.W. de Virieu Wz. 1827’. Doek, 150 × 96 c.M. (dagmaat).

Een pendant van dit doek, het portret van Jozef Haydn voorstellend, door denzelfden schilder, is thans in de Oudheidkamer (zie blz. 285).

Particuliere gebouwen.
A. Late Gothiek.

De meeste middeleeuwsche woonhuizen zijn in den grooten stadsbrand van 1524 ten onder gegaan. Ook van adellijke woningen als het Hof van den hertog bleef niets bewaard. Zoo zien we hier dan het gothische woonhuistype nog slechts door twee late voorbeelden vertegenwoordigd.

1. Markt 2 (Waterstraat A 57)¹⁾, hoek Waterstraat (afb. 214). Dit ook als⁺ ‘het Wapen van Gelderland’ en ‘huis van Ekelman’ bekende, waarschijnlijk XVb gebouwde, in 1904 geheel gerestaureerde woonhuis, is opgetrokken

1) Daar eerst vrij kort geleden een overnummering der huizen plaats had, zijn achter de nieuwe nummers tusschen haakjes ook de oude vermeld, zoowel in verband met de verwijzingen op afb......., de teekeningen der ankers, vervaardigd vóór de overnummering, als ten behoeve van een vergelijking met de Voorloopige lijst der monumenten van Gelderland.

+ Laat-gothische huizen.

[p. 254]

van roode baksteen en bestaat uit een gelijkvloers, twee verdiepingen en twee zolderverdiepingen onder een zadeldak; de verdiepingen zijn in voor- en zijgevel door geprofileerde lijsten gescheiden; tegen den hoek is een vierkant pothuis opgebouwd. De aan de Waterstraat gelegen voorgevel, een trapgevel

Afb. 215. Boschstraat 24. Laat-gothische gevel.

(breed: 6.86 M.), heeft een houten onderpui (in 1904 geheel vernieuwd), opgaande tot de tweede verdieping, die is overgekraagd op den door drie segmentvormige toogjes ontlasten puibalk; in de tweede verdieping zijn vensters met nieuwe kruiskozijnen geplaatst in korfbogige nissen met neggen van profielsteen; de eerste zolderverdieping hierboven heeft in het midden een spitsbogige nis, waarin een venster, geflankeerd door twee segmentnissen; in den top een dergelijke spitsboognis met venstertje. De gevel aan de Markt vertoont in elke verdieping twee korfbogige nissen met vensters. Terwijl de trappen van den voorgevel recht zijn afgedekt, heeft de brandgevel, die dit huis van het naastgelegen perceel aan de Markt scheidt, trappen met zadeldakvormige afdekkingen van baksteen, naar gothischen trant.

2. Boschstraat 24 (D 57). Hoekhuis met een geheel gepleisterden en thans met een rechte houten gootlijst (± 1800) afgedekten voorgevel (afb. 215).

[p. 255]

Deze 16.86 M. breede gevel telt thans vijf traveeën, die onder de gootlijst worden gedekt door een uitgekraagde stelling van vijf klaverbladbogen, welker afgeschuinde profielen tegen de vensterdammen samenkomen in korte schalken; het gelijkvloers heeft vier korfbogige nissen met afgeschuinde neggen, waarin later moderne vensters met rechte strekken zijn aangebracht; in de middelste travee bevindt zich de ingang (XVIIc), bestaande uit een in

Afb. 216. Huis van Marten van Rossem. Grondplan.

den stijl van Lodewijk XV gesneden deur (XVIIIc) met zijlichten, en een bovenlicht in halsgevelvormige omlijsting met vleugelstukken, eindigend in haakvoluten en gedekt door een segmentvormig fronton. In de vensterdammen tien eenvoudige sierankers (afb. 254, D en E). De zuidelijke zijgevel heeft onder den toppilaster een bergsteenen console (XVII), waarin een engelenkopje is gehouwen.

Deze gevel, thans nog slechts een fragment, is wel het vroegste voorbeeld ter plaatse van het gz. Zuid-Hollandsche (‘Dordtsche’) type, dat hier overigens door talrijk

[p. 256]

stalen uit de volgende periode, de Renaissance, is vertegenwoordigd (zie blz. 269). Gelet op de vormentaal en profileeringen, in verband ook met de elders (in Zuid-Holland en in Zeeland) voorkomende specimina, is deze gevel niet later te stellen dan 1540¹⁾.

1) Vgl. F. Vermeulen, Handboek t.d. Geschiedenis der Nederl. bouwkunst, II ('s Gravenhage 1931), blz. 172.

⁺ B. Renaissance.

⁺ 3. Nonnenstraat. Het zg. ‘Huis van Marten van Rossem’, sinds 1881 in gebruik als Kantongerecht, is Rijkseigendom.

⁺ Bouwkundig weekblad ‘De Opmerker’, 1881, n^o. 26. - v. de stuers, Hoe een monument gered wordt, in: ‘Eigen Haard’ 1903, blz. 524 vv. - Het huis van Maarten

Afb. 217. Huis van Marten van Rossem. Plan der bovenverdieping.

van Rossum, in: Bouwkundig Weekblad XXIII (1903), blz. 566 en 579 (discussie betreffende de restauratie tusschen de architecten H.J. Jesse en P.J.H. Cuypers). - w. kromhout czn. Het huis van Maarten van Rossum, in: ‘Op de Hoogte’ 1905, blz. 548 vv. - d.w. van dam, Huis van Maarten van Rossem, in: ‘Bulletin Ned. Oudh. Bond’ 1907, blz. 67 en 210 (betreft de afbraak van een aangrenzend huis). - d.w. van dam, Huis van Maarten van Rossem, in: ‘Bulletin Ned. Oudh. Bond’ 1909, blz. 36. - a.l., Het huis van Maarten van Rossum, in: ‘Buiten’ 1913, blz. 550. - Huis van Maarten van Rossem, in: ‘Mededeelingen der Rijksadviseurs’ (uitg. 1921).

+ Renaissance woonhuizen.

+ Huis Marten v. Rossum.

+ Literatuur.

[p. 257]

- f.a. hoefer, Mededeelingen omtrent bezittingen van Marten van Rossem, in ‘gelre’, XXXI (1928), blz. 113-130. - h. beckering vinckers, Huizen van Johan en Marten van Rossem binnen Saltboemell, in: ‘gelre’, XXXII (1929), blz. 238-242. - f. vermeulen, Handboek gesch. Nederl. bouwkunst, dl. II, 's Gravenhage 1931, blz. 160-162.
1. F. Ewerbeek, Die Renaissance in Belgien u. Holland. T. 133-144 (plattegronden,⁺ perspectivische teekening en details).
2. Mededeelingen Rijksadviseurs (uitg. 1921), pl. 18-20b (afb. naar teekeningen van R. Redtenbocher, in 1875 vervaardigd).
3. Perspectivische potloodschetsen met details door A. Oltmans (1814-1853), in het archief van het Rijksbureau voornoemd (schetsboek B, blz. 17 en 19).

Afb. 218. Huis van Marten van Rossem vóór de restauratie, naar een potloodteekening van I.G. Horsthuis (1868).

4. Perspectivische schets in potlood (21 × 14 cM.) van het huis vóór de restauratie, door I.G. Horsthuis, van 16 Februari 1868, in het archief van het Rijksbureau v.d. Monumentenzorg, hier gereproduceerd (afb. 218).
5. J.J. van Ysendyck, Documents classés de l'art dans les Pays-Bas, etc., pl. 115 (uitkraging der hoektorentjes) en 402 (detail van den voorgevel met vensters), lichtdrukken naar photo's. Voorts autotypieën naar photo's in nagenoeg al de hierboven onder ‘literatuur’ vermelde geschriften.
Hoewel de traditie dit bouwwerk steeds als ‘het huis van Marten van Rossem’ heeft vermeld, rijst twijfel aan de juistheid hiervan, wanneer we opmerken, dat nóch tijdens het leven van den maarschalk, nóch in de stukken betreffende de processen die over zijn nalatenschap werden gevoerd, doordat hij overleed zonder een testament na te laten, over deze woning wordt gesproken. Integendeel: waar in de stukken sprake is van wat Marten van Rossem naliet, voornamelijk aan huizen, heet het, dat ‘tho Poderoyen dat principieel erffhuys ende folgens oeck alhier in den stat [sc. Arnhem] eyn huysinge geweest ende nagelaten is, wie in den vorigen artikel aangetogen, aldair die marschalck zeliger ende oeck op meer orden, als bynnen dieser stat, upt slot to Hulhuesen ende tho Vaessen etc. kost halden hefft, allet als up seine eigene ongerfde ende angecoffte huyseren. To Poderoyen dat principael erffhuys geweest ende noch is’ (‘gelre’ XXXI, blz. 116). Van een huis in de Nonnenstraat te Zalt-Bommel wordt dus niet gerept.
De eerste maal, dat we dit officieel als zoodanig vermeld vinden, is in het Dingsignaat van Zalt-Bommel: ‘Seeckere inventaris van meubelen in den huyse Merten van

+ Afbeeldingen.

[p. 258]

Rossem by Peter de Groot laeten werderen ende gepresenteert in seeckere voegen over te leveren ende dairop schriftelick bericht Joncker Henriex van Bovenburch, vide in loco der aenspraecke. Actum XVII May a^o 1589’ (‘gelre’, XXXII, blz. 241).

Afb. 219. Huis van Marten van Rossem, uit het Noord-Westen.

Dit huis nu blijkt hetzelfde als het ‘huys ende erff binnen Boemell in de Nonnenstraat’, waarvan het dingsignaat in 1587 zegt, dat het behoort aan ‘den heere van Stockum, Joffer Digna van Ysendoren ende den erffgenaemen des heeren van Cronenborch’, d.w.z. aan twee kinderen en aan de nakomelingen van een derde kind van Johan van Isendoorn en Margaretha, zuster van Marten van Rossem. Zeer aannemelijk wordt derhalve de onderstelling van den heer H. Beckering Vinckers (‘gelre’, XXXII, t.a.p.), dat dit gebouw voor Marten van Rossem is opgetrokken, hem althans heeft toebehoord, maar dat hij het vóór zijn dood in 1555 heeft overgedaan aan zijn zwager Johan van Isendoorn.
Tijdens het beleg in 1599, diende het huis tot vergaderplaats van prins Maurits met een deel van den Raad van State en van de Staten-Generaal. Tijdens de beraadslagingen vielen vijandelijke projectielen in het huis. De geschiedschrijver

[p. 259]

van Meteren, die dit meedeelt, spreekt daarbij van ‘het huys van wijle Marten van Rossem’¹⁾.
In 1613 had een verbouwing plaats van ondergeschikte beteekenis. In 1881 is het monument door het Rijk aangekocht voor Kantongerecht en in 1885 gerestaureerd onder leiding van Dr. P.J.H. Cuypers.

Het thans vrij liggende⁺ gebouw is⁺ opgetrokken van baksteen met toepassing van bergsteen, op een rechthoekig grondplan, 16.70 M. lang en 8.00 M. breed (afb. 216), door een 2.70 M. breede gang verdeeld in een grooter oostelijk en een kleiner westelijk deel, en met een rechthoekigen aanbouw, waarin een wenteltrap, tegen de achterzijde. Het bestaat uit twee verdiepingen, gescheiden door een geprofileerde zandsteenen waterlijst en gedekt door een tusschen twee trapgevels besloten zadeldak (afb. 219).

Op de hoeken zijn spietorentjes uitgekraagd, die, óók oorspronkelijk,

Afb. 220. Achterzijde van het huis van Marten van Rossem, uit het Zuid-Oosten.

steeds ontoegankelijk zijn geweest en dus uitsluitend ter versiering waren aangebracht.

1) Em. van Meteren, Historie der Neder-landscher ende haerder Na-buren Oorlogen ende geschiedenissen tot den Jare M. VI. XII. 's-Gravenhage, 1614, blz. 434. - Dez. Commentarien ofte Memorien van den Nederlandschen Staat, enz. Londen, 1610, 21ste boek, fol. 12.

+ Beschrijving.

+ Uitwendig.

[p. 260]

Deze torentjes zijn, wat de bovenste helft betreft, bij de laatste restauratie nieuw opgetrokken evenals de weergang met kanteelen en de met zandsteen omlijste sleuven in den trant van schietgaten (zie Bouwk. weekblad, 1903, blz. 566 en 579 en vgl. afb. 218).

De ingang (afb. 222) wordt omlijst door een portiek, gevormd door twee zandsteenen kandelaberzuilen met acanthusornament en met composietkapiteelen, die een korfbogige poort flankeeren, welker laat-gothisch geprofileerde dagkanten zijn gemetseld van baksteen met zandsteenen negblokken;

Afb. 221. Vensters in het gelijkvloers van het huis van Marten van Rossem.

deze boog wordt overspannen door een bergsteenen omlijsting in den vorm van een kielboog, welks kruisbloemvormige punt is verweerd; in dezen boog is een (gerestaureerde) pui met deur, boven- en zijlichten aangebracht; in het deurkalf is gesneden: ‘Anno 1613’.

Oostelijk van dezen ingang bevinden zich gelijkvloers twee, en westelijk één venster met halfronde bergsteenen boogtrommels, bestaande uit een overkragenden en op twee consoles rustenden geprofileerden rondboog, die een schelpvormige vulling omsluit, waarin de borstbeelden van een vrouw en van een krijgsman of vorst zijn gehouwen (afb. 221). Dergelijke boogtrommels dekken ook de overige vensters, zoowel in de achter- en zijgevels als in den voorgevel. Boven den ingang zijn de sporen zichtbaar van een groote rondbogige en ter weerszijden hiervan twee kleinere dichtgemetselde openingen.

Volgens Cuypers (Bouwkundig weekblad, 1903, blz. 566 vv.) zou deze dichtmetseling de plaats aangeven van een vroeger ‘balkon’.

De aanbouw tegen de achterzijde bestaat uit een hooger oostelijk deel, de traptoren, en een lager westelijk, waaronder het achtergedeelte van de gang

[p. 261]

mondt; beide gedeelten zijn gedekt met door trapgevels afgesloten dwarse zadeldaken, die in het hoofddak snijden; de traptoren wordt bekroond door een achtkanten dakruiter met peer.

In alle gevels zijn rijk gesmede sierankers aangebracht (afb. 254, W, X, Y). In zij- en achtergevels bevinden zich moeten van latere aanbouwsels, die bij de restauratie zijn gesloopt.

De dwars door⁺ het geheele gebouw loopende gang is overkluisd met drie tusschen breede gordelbogen gemetselde kruisribgewelven. Aan de oostzijde hiervan ligt een vertrek (thans kamer van den kantonrechter) van twee traveeën, eveneens overkluisd met kruisgewelven, welker ribben rusten op gebeeldhouwde kraagsteenen, waarvan twee zijn behakt met het wapen van Marten van Rossem (afb. 223). Tegen den oostwand

Afb. 222. Ingang van het huis van Marten van Rossem.

staat een schouw (afb. 224), waarvan de wangen worden gevormd door twee canephoren: links de figuur van een man met naakt bovenlijf, opkomend uit een schacht in den vorm van een omgekeerde obelisk, op welker met een vruchtenguirlande omhangen voorvlak de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs in relief is gehouwen; onder deze schacht steken de

+ Inwendig.

[p. 262]

voeten van den man uit, staande op een plint, waarin het opschrift

Afb. 223. Kraagsteen met wapen-Marten van Rossem.

‘Adam’ is gehakt, welke plint wordt gedragen door een console met een naar rechts zienden mannenkop. De figuur van Adam houdt met den rechterarm een kussen op het hoofd, waarop een kraagstuk vooruitspringt aan de voorzijde behakt met een slang. De rechtsche herme stelt een eveneens naakte vrouwenfiguur voor, die in de rechterhand een appel houdt, terwijl zij met de linker het kussen met het kraagstuk boven het hoofd steunt: de schacht waarmee het onderlijf omhuld is, vertoont Adam arbeidend en Eva haar kinderen zoogend; de onder de schacht uitkomende voeten staan op een plint met het opschrift ‘Heva’, gedragen door een console, behakt met een naar links zienden vrouwenkop; deze twee pilasters dragen op de kraagstukken een rechthoekigen zandsteenen mantel in welks voorvlak twee blinde wapenschilden zijn gehouwen. Tegen den achterwand van den haard zijn twee groote tegeltableaux aangebracht, waarvan het linker blijkens het opschrift ‘Coninck Davit’ voorstelt, en het rechter ‘Coninck Salmon’.

Afb. 224. Schouw (Adam en Eva) in het huis van Marten van Rossem.

Het beeldhouwwerk van deze schouw, en met name de twee canephoren, vertoonen stilistisch een opmerkelijke verwantschap met de aan Hendrik Vernukken toegeschreven, omstreeks 1560-1565 vervaardigde sculpturen

[p. 263]

van het slot Horst¹⁾. Wellicht heeft Johan van Isendoren, na in het bezit van dit huis te zijn gekomen, dezen schoorsteen laten beeldhouwen door een uit den kring der meesters van het slot Horst afkomstig kunstenaar.

Het kleinere westelijke vertrek is eveneens overkluisd met twee kruisribgewelven; hierin bevindt zich een schoorsteenstuk: de vinding van Mozes in den Nijl voorstellend (doek, XVII).

De hierboven gelegen verdieping, oorspronkelijk één ruimte, is thans door schotwerk in een gang en enkele vertrekken verdeeld. In het westelijke vertrek, de gerechtszaal, staat tegen den westelijken wand een schouw (± 1535, afb. 225), welker wangen bestaan uit kandelabervormige pilasters in den trant van die aan den hoofdingang, waarop hol geprofileerde kraagstukken uitspringen, die een hoogen en forsch geprofileerden, kennelijk lateren eiken mantel dragen (naar de profileering te oordeelen vermoedelijk XVIII A); de achterwand is bekleed met tegels, waarin zes tableaux (XVIId), voorstellend: Charitas, Justitia, Fortitudo, Spes, Veritas en Prudentia; in het midden een gegoten ijzeren vuurplaat, waarop een vrouwenfiguur (de Hoop?) met twee

Afb. 225. Huis van Marten van Rossem. Schouw in de gerechtszaal.

een anker en een korenschoof houdende kinderen, benevens: ‘Anno 1667’. Aan de oostzijde dezer verdieping bevindt zich de kamer van den griffier, waarin tegen den oostelijken wand een derde schouw is gemetseld (afb. 226), waarvan de wangen bezet zijn met vlakke Toscaansche pilasters, welker schachten een vroeg-renaissancistische versiering van grotesken in kandelabercompositie vertoonen; tegen de hol geprofileerde kraagstukken, die zich uit de entablementen boven deze pilasters ontwikkelen, zijn S-vormige voluten gehouwen; op de kraagstukken rust een eenvoudig geprofileerde eiken mantel.

1) Vgl. Richard Klapheck, Die Meister v. Schloss Horst im Broiche. Berlin, 1915, blz. 50-53, 86, en afb. 80-84.

[p. 264]

Het karakter van het grotesken-ornament, dat aan de Fransche en meer nog aan de Zuid-Nederlandsche (Vlaamsche) vroege renaissance doet denken, wijst op eenzelfden tijd van ontstaan (± 1535) als dien van den schoorsteen in gerechtszaal (afb. 225).

In het oostelijk deel van den aanbouw voert een wenteltrap met vierkante spil (gelijkvloers toegankelijk uit de gang en uit de kamer van den kantonrechter)

Afb. 226. Huis van Marten van Rossem. Schouw in de kamer van den griffier.

naar de bovenverdieping en tevens naar de verdieping in het westelijk deel van den aanbouw, een klein, boven de gang gelegen, met een kruisribgewelf overdekt vertrek; hooger op leidt de wenteltrap door den achtkanten toren naar de zolders.

⁺ Omtrent de dateering zijn we in het onzekere. De laat-gothische opzet echter van het geheel, met zijne onder Spaansch-Portugeeschen invloed gevormde vroege renaissance-ornamentiek aan boogtrommels, portiek en schoorsteenen (met uitzondering van de Adam en Eva-schouw) wijzen op de periode van omstreeks 1530-1540. Zoo onderstelde dan ook reeds Jhr. Victor de Stuers den bouwtijd omstr. 1530 (Eigen Haard, 1903, blz. 524), en Weissman noemde zelfs het jaartal 1536 precies (Geschiedenis der beeldende kunst, 1898, blz. 486), evenwel zonder vermelding van bron. Op stijlkritische gronden echter kunnen we den bouwtijd in ieder geval met vrij groote zekerheid stellen op omstr. 1535.
Zooals hierboven reeds bleek, is de aanbouw tegen de achterzijde iets later opgetrokken, maar waarschijnlijk - naar bouwtrant en steenformaat - toch niet meer dan ongeveer een kwarteeuw. Merkwaardigerwijs komen we hiermee dan in den tijd van het ontstaan der Adam en Eva-schouw, en zouden we hier derhalve te doen kunnen hebben met een verbouwing van het huis, nadat het in eigendom aan Johan van Isendoorn was overgegaan (vgl. hierboven, blz. 258).
In ‘gelre’ XXXI (1928), blz. 128 vv., heeft de heer F.A. Hoefer de stelling opgeworpen, dat dit bouwwerk niets met Maarten van Rossem te maken zou hebben, o.a. wijl het in het reeds besproken proces over zijn nalatenschap niet wordt genoemd. En al kon de heer Beckering Vinckers hiertegenover aantoonen, dat het in 1589 reeds

+ Bouwtijd

[p. 265]

vermeld wordt als ‘huyse Merten van Rossem’ en dat het toen in het bezit van diens erfgenamen was, toch blijft het wel zeer onwaarschijnlijk, dat dit sierlijke gebouwtje, het gering aantal vertrekken en de uiterst beperkte woonruimte in aanmerking genomen, - men bedenke, dat de bovenverdieping oorspronkelijk slechts een enkele zaal was, en dat de aanbouw tegen de achterzijde iets later is opgetrokken! - de woning zou zijn geweest van een zoo aanzienlijk man als de veldmaarschalk van den hertog van Gelder. Hoogst opmerkelijk is in dit verband de in verhouding zeer breede, overkluisde gang, die volkomen het karakter van een poort of doorrit vertoont, waarbij we er aan herinneren, dat de tegenwoordige afsluitende pui, met deur en lichten, eerst in 1613 is aangebracht. Bovendien heeft Ewerbeck (Renaiss. in Belgien u. Holland, III, blz. 13) reeds de plausibele onderstelling geopperd, dat wellicht oorspronkelijk een gracht het gebouwtje zou hebben omgeven, waarover dan een ophaalbrug vóór den ingang lag. Inderdaad schijnen de dichtgemetselde openingen boven de beide kandelaberpilasters bestemd te zijn geweest tot het doorlaten der kettingen van zulk een brug, terwijl in het groote dichtgemetselde vak, dat volgens P.J.H. Cuypers de plaats aangeeft van een vroeger ‘balkon’, waarschijnlijk een mezekouw ter verdediging van den toegang was uitgebouwd. Aldus zouden we dan in dit ‘huis’ een poortgebouw moeten zien naar middeleeuwschen trant, mogelijk bedoeld als toegang voor een hierachter op te trekken aanzienlijker verblijf, dat nooit tot uitvoering is gekomen.

Afb. 227. Voorm. ‘Gouverneurshuis’ (rechtervleugel van het voorm. huis van Johan van Rossem).

Afb. 228. Boogtrommel van het voorm. Gouverneurshuis.

In het Rijksmuseum te Amsterdam bevinden zich een eiken betimmering en een eiken schoorsteenboezem en schoorsteenfries uit dit huis afkomstig (Catalogus der meubelen, 1913, blz. 7-9).
De betimmering, die zich oorspronkelijk op de bovenzaal bevond, bestaat uit twee schotten met paneelen in stijl- en regelwerk, versierd met vlak gestoken kandelaber- en rankenornament. De hierbij behoorende schoorsteenboezem vertoont ornament in denzelfden vroegen

[p. 266]

renaissancetrant, evenals het fries, waarin drie medaillons zijn gesneden met de volgende wapens (afgebeeld in den catalogus, blz. 9): in het midden het gedeelde wapen van den Utrechtschen burgemeester Egbert van Groenenberg († 1515) en diens vrouw Machteld van Rodenburg († 1533), geflankeerd door rechts het wapen van Joost van Ratingen, baljuw van Heemvliet († 1557) en zijn vrouw Johanna van Rutenborch († 1586), en links een wapen, dat eveneens in het geslacht Rutenborch behoort. Hoe deze schouw met wapens van Utrechtsche en Overijselsche families, die niet in de streek van Zalt-Bommel thuis behooren, in dit huis kwam, blijft een open vraag (‘gelre’, 1928, blz. 129).

Afb. 229. Voormalig huis van Johan van Rossem, naar een teekening in het Rijksarchief te Arnhem.

De bovengenoemde catalogus (Inleiding, blz. XLIV) dateerde ook deze stukken: omstr. 1535, wat derhalve overeenstemt met onze dagteekening van het huis zelf.

⁺ 4. Kerkhof. Het voormalig ‘Gouverneurshuis’, of huis van Johan van Rossem, ligt vrij in een tuin bij de oude stadsgracht ten Zuiden van de St. Maartenskerk, door een muur met poort van de straat gescheiden.

⁺ F.A. Hoefer, Mededeelingen omtrent bezittingen van Marten van Rossem, in: ‘gelre’ XXXI (1928), blz. 128. - H. Beckering Vinckers, Huizen van Johan en Marten van Rossem binnen Saltboemell, in: ‘gelre’, XXXII (1929), blz. 237 vv. - F.A.J. Vermeulen, Handboek t.d. gesch. d. Nederl. bouwkunst, II, blz. 164.

⁺ Het geheel verbouwde en verminkte huis (afb. 227) bestaat uit twee verdiepingen en heeft een gepleisterden voorgevel, thans afgedekt met een rechte houten

+ Voorm. ‘Gouverneurshuis’.

+ Literatuur.

+ Beschrijving. Uitwendig.

[p. 267]

gootlijst. De in het midden aangebrachte deur wordt geflankeerd door twee gemoderniseerde vensters, die echter nog de oude korfbogige ontlastingsbogen bewaard hebben, van baksteen met bergsteenen blokken, omsloten door een uitgekraagde lijst van profielsteen, bij de geboorte van den boog rustend op kopjes; in den boogtrommel links is een vrij uitspringende mannenkop, (afb. 228), rechts een vrouwenkop gebeeldhouwd. De verdiepingen zijn gescheiden door een baksteenen waterlijst, die op twee plaatsen doorbroken wordt door later ingebroken bovenvensters; in het midden van deze lijst is een kopje gehakt; hierboven een (later aangebracht) wapen, geflankeerd door twee hermen. Inwendig volkomen gewijzigd, behield het huis nog een overkluisden kelder⁺ in welks noordmuur zich de nis van een vroeger venster bevindt. In het oostelijk vertrek gelijkvloers, in een kast in den oostwand, eveneens overblijfselen van een vroeger venster.

Afb. 230. Waterstraat 26.

We herkennen in⁺ dit huis een overblijfsel van de aanzienlijke woning van Johan van Rossem, den broeder van Marten, waarvan een uitvoerige documentaire teekening in O.I. inkt (33 × 51 c.M.), omstr. 1600 vervaardigd, bewaard bleef in het Rijksarchief te Arnhem (zie afb. 229). Het geheel - dat we aldus in groote trekken ook terugvinden op de plattegronden der stad bij blaeu en bij slichtenhorst en op de geschilderde plattegronden in het raadhuis en in de oudheidkamer - vertoont een vrij onsamenhangend complex, waarvan het linksche gedeelte, met zijn drie over de volle hoogte opgaande arkels, zijn barokke topgevels boven de venstertraveeën en zijn rijke versiering met hermen en karyatiden, een opmerkelijke overeenkomst vertoont met het Duivelshuis te Arnhem, maar vooral ook met het slot Horst, waarvan het oudste deel in 1558-1567 werd opgetrokken door Arnt Johanss, den stadstimmerman van Arnhem, en dat wij meenen omstr. 1550 te moeten dateeren. Het meest rechtsche gedeelte met zijn twee rechthoekig op het hoofdgebouw geplaatste vleugels, draagt in zijn in- en uitgezwenkte topgevels en zijn vlakkere architectonische vormentaal de kenmerken eener iets latere periode, die wij omstreeks 1565 stellen. In het grootste dezer twee zijpanden, met den tweeledigen topgevel en de breedere vensters links, de smallere rechts van de gebeeldhouwde versieringen in het midden, onderkennen wij met den heer Beckering Vinckers (‘gelre’, 1929, blz. 239) het bouwwerk, waarvan het nog bestaande huis een overblijfsel is en dat derhalve ± 1565

+ Inwendig.

+ Bouwtijd.

[p. 268]

is te dateeren, een bouwtijd, die ook overeenkomt met dien van andere te Zalt-Bommel nog bewaard gebleven woonhuisgevels van dit karakter.

Afb. 231. Detail van den gevel Waterstraat 26.

5. Waterstraat 26 (A 113). Een grootendeels gewijzigde en verder geheel gepleisterde en geverfde gevel, die echter in de eerste verdieping de oorspronkelijke omlijstingen van drie venstertraveeën heeft bewaard (afb. 230). Tegen de vensterdammen zijn pilasters geplaatst, bestaande uit een rechthoekig benedengedeelte, vlak behakt met arabesken-ornament, waarop rijk gelede, met acanthusbladen versierde, deels recht- deels schroefsgewijs gegroefde kandelaberbalusters zijn geplaatst, op welker kapiteelen naakte putti staan, die met beide handen een geprofileerd entablement steunen, waarboven de

Afb. 232. Trapgevel Boschstraat 12.

rechthoekige, vlakke en met kandelaberornament behakte pilasterschacht opgaat tot in de waterlijst der tweede verdieping; tusschen deze pilasters, en ter hoogte van de door de putti gedragen entablementen worden de vensternissen afgedekt door drie rijk uitgekraagde keperbogen, welker profileeringen in de hollijsten zijn versierd met bladmotieven en met tusschen acanthusvoluten gevatte kinderkopjes (afb. 231).

Een stelling van pilasters en keperbogen als de hier beschrevene, merken we ook op aan de eerste verdieping van den linkervleugel van het huis

[p. 269]

van Johan van Rossem (vgl. afb. 229), waar we zelfs de dragende putti terugvinden, die daar de voetstukken steunen, waarop de hermen der tweede verdieping rusten. We kunnen dezen gevel derhalve dateeren: ± 1550.
Op het Spaansche karakter van deze vroege-renaissance-ornamentiek is reeds gewezen door Galland (Holl. Baukunst u. Bildnerei der Renaiss., S. 560) en nader door Vermeulen (a.w., II, blz. 150).

Een afzonderlijke groep vormen hier de woonhuizen van het type, dat we kennen als⁺ het Zuid-Hollandsche, een zich omstreeks 1530 vormend type, waarvan het hierboven beschreven huis Boschstraat een laat-gothisch voorbeeld is, en welks constructie een voortzetting is van den middeleeuwschen houtbouw, met zijn achtereenvolgens op de overstekende balkkoppen uitspringende verdiepingen, in dezen zin, dat het gevelvlak van elke verdieping werd uitgekraagd op de vensterbogen der ondergelegene.
Deze overkragende vensterbogen - die dus het metselwerk van het er boven gelegen deel van den gevel dragen - liet men samenkomen op een kraagsteentje of op een met renaissanceornament gebeeldhouwd kolonnetje tegen het midden van de vensterdammen der ondergelegenverdieping.
Te Zalt-Bommel werd een variant op dit schema geschapen, doordat de overkraging der vensterbogen - hier gedragen door sierlijke kandelaberpilasters - zich bepaalt tot de eerste verdieping en niet in de hoogere stagiën wordt herhaald. De boogtrommels werden dikwijls gevuld met natuursteenen reliefs van sierlijk gehelmde mannenkoppen en rijk gekapte en getooide vrouwenkoppen in denzelfden stijl van die, welke voorkomen aan het huis van Marten van Rossem (zie afb. 221), waarom deze gevels in het algemeen omstreeks 1540 zijn te dateeren.
Tot deze groep behooren:

Afb. 233. Detail van den gevel Boschstraat 12.

6. Boschstraat 12 (D 51). Gepleisterde en verminkte trapgevel, breed 7.32 M., (afb. 232)¹⁾.

+ Zuid-Hollandsche woonhuisgevels.

1) De op de afb. voorkomende Lodewijk XV-deur met gesneden kalf is thans verdwenen.

[p. 270]

Afb. 234. Trapgevel Gasthuisstraat 22.

Van de rondbogige vensternissen zijn die in het gelijkvloers door verbouwing der onderpui verminkt; onder de uitgekraagde bogen der eerste verdieping bleven nog twee pilastertjes bewaard; van de drie nissen der tweede verdieping vertoonen de twee buitenste nog reliefkoppen van een krijgsman en van een vrouw (afb. 233).

7. Gasthuisstraat 22 (C 18). Dergelijke verminkte trapgevel, breed 6.05 M. (afb. 234). De onderpui is gewijzigd; hierin bevindt zich een eenvoudige gesneden deur met gebogen kalf (± 1750). Onder de vensterbogen der eerste verdieping twee pilasters. Negen sierankers (afb. 254, K, L, M, N).

8. Markt 3 (D 46). Gewijzigde trapgevel, breed 4.82 M., van de voormalige stadsapotheek (afb. 235). Deze gevel biedt een eigenaardigen variant van het type, doordat de overkragende boogstelling in de middenas is samengetrokken op een nog sterk gothiseerende muurzuil met geschubde schacht, rustend op een gothisch geprofileerd half-achtkant basement, terwijl de zijkanten zijn opgelost in een het geheele gevelvlak omspannende drieledige nis, met twee bergsteenen boogtrommels, behakt met koppen (als vorige gevels) en twee medaillons met kopjes. Dit gedeelte wordt boven de drieledige boogstelling afgesloten door een waterlijst, waarop later een nieuwe top is gemetseld met een rondbogige vensternis en twee bergsteenen voluutvormig behakte vleugelstukken, in den Hollandschen trant van het midden der 17de eeuw; het jaartal 1664 in het segmentvormig fronton op den top, geeft den tijd dezer wijziging aan. De onderpui is geheel gemoderniseerd.

Afb. 235. Trapgevel Markt 3 (voorm. Stadsapotheek).

[p. 271]

Een tweede, eveneens tot het stijlgebied der Zuid-Hollandsche renaissance behoorende groep, vormen die gevels, die a.h.w. een vervlakten, vereenvoudigden variant van het voorgaande type vormen, en waarbij de diepe vensternissen en overkragende boogstellingen vervangen worden door ondiepe nissen met neggen van profielsteen, gedekt door nog altijd laat-gothisch geprofileerde korfbogen met bergsteenen blokken en met een uitgekraagde, op kopjes rustende deklijst. De top wordt van het beneden gedeelte dezer gevels gescheiden door een streksgewijze gemetselde waterlijst van profielsteen, in het midden waarvan doorgaans een bergsteenen kopje is aangebracht. De boogtrommels dezer gevels zijn, evenals die van de tot deze familie behoorende gevels te Delft, Dordrecht, Oudewater, Gorinchem, Woudrichem, gevuld met baksteen-mozaiek of met een samenvoeging van baksteen en verdiepte vullingen van natuursteen. Dit archaïseerende geveltype, waartoe ook het nog bestaande fragment van het huis van Johan van Rossem behoort, ontwikkelt zich tegen 1560, om nog tot in het eerste kwart der 17de eeuw voort te bestaan. De jongere werken van deze groep, waarvan we verschillende gedateerde voorbeelden uit het begin der 17de eeuw vinden, onderscheiden zich door minder krachtige profileeringen en door de toepassing van zandsteenen leeuwenkoppen in het fries boven de vensters, zooals dit in de Hollandsche gevelarchitectuur omstreeks 1600 gebruikelijk werd. Tot deze groep behooren:

9. Gasthuisstraat 24 (C 17). Woonhuis (afb. 236) bestaande uit een dwarshuis, van een gelijkvloers en vier verdiepingen,

Afb. 236. Gasthuisstraat 24.

waarmede de top van den voorgevel door een eigen zadeldak, dat het dwarse dak rechthoekig snijdt, is verbonden. In den van baksteen met banden van bergsteen opgetrokken 9.52 M. breeden voorgevel zijn de twee onderste verdiepingen gescheiden door: een bergsteenen waterlijst, waardoorheen later de gemoderniseerde vensters benedenwaarts zijn verlengd, en een lijst van profielsteen met een kopje in het midden. De top van den voorgevel heeft recht afgedekte trappen en een toppilaster op geprofileerden

[p. 272]

kraagsteen, terwijl de beide zijgevels nog de laat-gothisch gevormde trappen vertoonen.

In de gewijzigde onderpui is een deur met kalf, gesneden in den trant van Lodewijk XV (XVIIIc) aangebracht. Tegen de snijding tusschen dit huis en het aan de oostzijde belendende is een looden verlaatbak bevestigd, waarin

Afb. 237. Gasthuisstraat 23.

een ster en: ‘A^o 1802’. In de beneden-voorkamer bevindt zich een op den zolder van dit huis gevonden, gerestaureerde en bij de herplaatsing aangevulde, eiken lambriseering met rijk gestoken laatgothische briefpaneelen (± 1500).

Blijkbaar hebben we hier te doen met een laat-gothisch huis (± 1500, waarop de brandgevels en de gevonden briefpaneelen wijzen), waartegen XVI B een nieuwe voorgevel is opgetrokken.

10. Gasthuisstraat 23 (A 134). Dergelijke gevel (afb. 237), breed 8.16 M. Het gelijkvloers is gewijzigd (XVIII). De toppilaster rust op een zandsteenen kopje. Zes rijk gesmede sierankers (afb. 254, Q).

11. Gasthuisstraat 17 (A 132). Dergelijke gevel, breed 8.65 M., waaraan een oostelijk deel ‘in denzelfden stijl’ is bijgebouwd. Het oorspronkelijk deel (afb. 238) heeft een (gerestaureerden) trapgevel. In het fries tusschen gelijkvloers en eerste verdieping is een gevelsteen aangebracht met de in laag relief gehouwen voorstelling van een winkel, en te weerszijden hiervan, in een bergsteenen band, het opschrift: ‘Niet sonder / Godt 1605’. Van de acht een-

[p. 273]

voudige sierankers in dit gedeelte zijn waarschijnlijk slechts twee of drie oud.

12. Gamersche straat 3 (Markt D 39). Dergelijke gevel, breed 4.10 M., welks top is weggebroken en vervangen door een rechte houten gootlijst (afb. 239). In het midden van het fries een gevelsteen, Abraham's offerande voorstellend (afb. 240), en op de hoeken twee zandsteenen leeuwenkoppen.

13. Oenselsche straat 17 (B 64). Hoekhuis (afb. 241) met een dergelijken 4.91 M. breeden gevel, welks top is gesloopt en vervangen door een houten kroonlijst. De

Afb. 238. Gasthuisstraat 17.

Afb. 239. Gamersche straat 3.

onderpui is geheel gewijzigd. Zes sierankers (afb. 254, Z).

Afb. 240. Gevelsteen Gamersche straat 3.

[p. 274]

14. Oenselsche straat 50 (B 132). Dergelijke gevel (afb. 242), 4.95 M. breed, welks top, met recht afgedekte trappen en een toppilaster op console, bewaard

Afb. 241. Oenselsche straat 17.

is gebleven. De onderpui (XVIIIb) heeft twee onderlichten te weerszijden van de eenvoudig gesneden deur, met het breede bovenlicht gevat in een groot houten kozijn met tusschenstijlen, en kleine ruitjes in dunne houten glasroeden. Vijf sierankers (afb. 254, AA). Inwendig: een voorhuis met glazen binnenpui en een vertrek met een eiken zoldering (± 1600) op

Afb. 242. Oenselsche straat 50.

moerbalken met geprofileerde sleutels en kinderbalken; in dit vertrek bevindt zich verder een volledige betimmering in eenvoudig vlak paneelwerk, met bedstede, en een schouw (afb. 243) met hoogen eiken mantel, bestaande uit twee paneelen met kornisversiering te weerszijden van een smaller boogpaneel, besloten tusschen gestoken pilastertjes, waarboven leeuwenkoppen de kroonlijst dragen; deze mantel

[p. 275]

rust op gebeeldhouwde zandsteenen wangen (alles ± 1600); de achterwand van den haard is bekleed met eenvoudige Delftsche tegels (XVIII). In de gang hangt een houten bord, blijkbaar samengesteld uit van andere voorwerpen afkomstige fragmenten (afb. 244): vier naakte kinderfiguurtjes, de Jaargetijden voorstellend, staande op consoles, zijn bevestigd tegen drie eiken delen in een omlijsting, waarvan het bovengedeelte (XVIIa) is versierd met een ornament van af- en toegewende knorren, in het midden waarvan een gravenkroon is gesneden; een in 18de-eeuwsch schrift geschilderd opschrift luidt: ‘De Soomer is een slaaf de Winter is een Heer / dat de Soomer wint verteert de Winter weer’.

15. Kerkstraat 26 (B 240). Huis ‘de Ark’ met een dubbelen gevel,

Afb. 243. Vertrek met schouw. Oenselsche straat 50.

Afb. 244. Houten bord uit Oenselsche straat 50.

9.58 M. breed, bestaande uit een trapgevel en een (gewijzigden) puntgevel. De trapgevel, met de eerste verdieping op den puibalk overgemetseld, is gepleisterd. In het fries: ‘1610’, en hiernaast een steen met cartouche (XVId).

16. Boschstraat 84 (D 84). Overblijfselen (in 1917 gerestaureerd)

[p. 276]

van een soortgelijken gevel (afb. 245), breed 6.01 M., waarvan het bovengedeelte is gesloopt en vervangen door een rechte houten gootlijst, en de onderpui gemoderniseerd; in het midden een zolderluik, met oud eiken deurtje en houten kozijn met getoogden bovendorpel, dat de baksteenen waterlijst doorbreekt; in deze lijst is aan elke zijde een zandsteenen kopje aangebracht; boven de lijst, te weerszijden van het zolderluik, twee kleine vensters met houten kruiskozijnen. In het fries een zandsteenen band, waarin een opschrift is gehakt: ‘Die . ter . werelt . goet . gheschiet / onbenyt . en . blieft . hy . niet . 1617’; op de beide einden hiervan aan elke zijde een steen met een leeuwenkop.

Afb. 245. Boschstraat 84.

17. Kerkplein (B 222). Ook deze trapgevel (afb. 246), hoezeer thans ook verminkt en gewijzigd tot pakhuisgevel en geheel gewit, behoort nog tot de hier beschreven groep blijkens zijn geprofileerde vensternissen, terwijl de bovenste dezer nissen in den boogtrommel de klaverbladvormige vulling met twee toten vertoont, die zoo karakteristiek is voor de Zuid-Hollandsche gevels uit het begin der 17de eeuw.

⁺ In het tweede kwart der 17de eeuw schijnt ook in Zalt-Bommel de Zuid-Hollandsche gevelarchitectuur met haar krachtige accenten, haar forsch geprofileerde vensternissen en waterlijsten, te wijken voor trapgevels van een strakkere en vlakkere behandeling, waarbij de doorgaans ellipsvormig getoogde vensters eenvoudige

+ Eenvoudige trapgevels.

[p. 277]

rechte dagkanten krijgen, de waterlijsten dikwijls verdwijnen en het gevelvlak nog slechts wordt verlevendigd door bergsteenen banden en blokken. De bekroning bestaat soms uit een toppilaster, rustend op een kopje.

18-19. Ruiterstraat 14 (C 90) en 16 (C 91). Dubbel huis met een grooteren westelijken trapgevel en hiernaast, aan de oostzijde, een dergelijken kleineren gevel, ter gezamenlijke breedte van 16.55 M. (afb. 247). Het gelijkvloers en de vensters der verdiepingen zijn gewijzigd, de top thans halfrond afgedekt, waarschijnlijk in de plaats van een vroegeren toppilaster. In den oostelijken gevel is onder het venster der zolderverdieping een steen geplaatst met het jaartal: ‘1630’.

20. Ruiterstraat 18 (C 89). Een geverfde trapgevel met bergsteenen afdekkingen op de trappen, een bergsteenen waterlijst en een gevelsteen met: ‘1632’.

21. Boschstraat 64 (D 76). Een dergelijke trapgevel (± 1650) met bergsteenen afdekkingen en een toppilaster, rustend op een kopje en bekroond met een bol. De onderpui is gewijzigd.

22. Steigerstraat 17 (A 145). Een dergelijke, maar geheel gepleisterde trapgevel (± 1650).

23. Boschstraat 35 (C 70). Een dergelijke baksteenen trapgevel (± 1650) met bergsteenen afdekkingen en een sieranker (afb. 254, B).

24. Ruiterstraat 6 (C 94). Een

Afb. 246. Kerkplein. Pakhuisgevel.

geheel gepleisterde trapgevel (± 1650?) met sierankers (afb. 254, BB).

25. Kerkstraat 23 (B 26). Een baksteenen trapgevel (XVIIc) met bergsteenen afdekkingen, waarin een blijkbaar later aangebrachte kussenvormige steen met het jaartal ‘1711’, en een sieranker.

C. Lodewijkstijlen.

Ruiterstraat 10 (C 93). Een heerenhuis (afb. 248) met een 12.96 M. breeden baksteenen gevel (± 1750) van zes traveeën, bestaande uit een gelijkvloers

[p. 278]

en een bovenverdieping met een rechte houten kroonlijst op sierlijk gesneden consoles. De bergsteenen plint is om de vensterdammen verkropt. In de derde travee van het Westen is de deur aangebracht, die met het venster er boven is gevat in een gesneden omlijsting; deur en deurkalf (afb. 249) zijn eveneens gesneden in een fijnen Lodewijk XV-stijl, gelijk ook de omlijstingen der twee dakkapellen. Vóór het huis ligt een stoep met zeven door ijzeren leuningen

Afb. 247. Dubbel huis. Ruiterstraat 14 en 16.

verbonden hardsteenen stoeppalen.

Boschstraat 22 (D 56). Een dergelijke gevel (± 1750), breed 5.85 M., van slechts drie traveeën; in de middelste travee bevindt zich de deur, die met het venster er boven gevat is in een gesneden omlijsting, gedekt door een segmentvormig fronton (afb. 250). De deur heeft een gesneden bovenlicht.

Nieuwstraat 10 (C 134). Een dergelijke gevel (XVIIIc), breed 14.94 M., met een deur en het venster er boven in gesneden omlijsting. Een der zijgevels heeft een top met trappen.

Gasthuisstraat 11 (A 128). Een dergelijke gevel (XVIIId), welke een deur heeft met onderdeur en een gesneden deurkalf in den stijl van Lodewijk XVI. Gasthuisstraat 1 (A 125). Een dergelijke eenvoudige gevel (XIXa), waarvan de deur en het venster erboven gevat zijn in een gesneden omlijsting. Sierankers (afb. 254, O en P).

⁺ Fragmenten en details:

1.	Gamersche straat 2 (A 37), hoek Markt. De achtergevel van dit overigens

+ Fragmenten en Details.

[p. 279]

	geheel gewijzigde huis, heeft nog gothische, zadeldakvormig gedekte trappen (XVB). Vóór dit huis staan aan de Gamersche straat twee gebeeldhouwde stoeppalen met afhangende Vlaamsche wortels; de linkerpaal draagt een wapen.
2.	Tolstraat, tegenover den zijgevel van het raadhuis. Een verminkte en gepleisterde pakhuisgevel met laat-gothische trappen (XV B).

Afb. 248. Heerenhuis Ruiterstraat 10.

3.	Gasthuisstraat 4 (C 26). In den geheel gewijzigden en gepleisterden gevel bevinden zich nog drie ruitvormige zandsteenen medaillons (± 1535), behakt met koppen (afb. 251).
4.	Oenselsche straat (B 141). Fragment van een vroegeren trapgevel, thans met recht afgedekte zijkanten. Toppilaster met nokanker en vier sierankers.
5.	Kommerstraat 16 (D 251). Gesneden deur (XVIIId) met geblokte

[p. 280]

omlijsting in welker fries een guirlande is gehouwen, alles in den stijl van Lodewijk XVI (afb. 252). Gamersche straat 9 (Markt D 36). Een eenvoudig gesneden deur (± 1800).

Afb. 249. Deur Ruiterstraat 10.

⁺ Gevelsteenen, voor zoover nog niet vermeld:

1.	Maasstraat 26 (B 65). Gevelsteen met zeven sterren in een rolwerk-cartouche (XVIIa), waaronder: ‘'t Zevengestar’.
2.	Markt 6 (A 55). Gevelsteen, waarop in een gebeeldhouwde omlijsting een blauw geschilderde flesch is gehouwen, waaronder in blokletters: ‘De blauwe fles’ en: ‘1644’.
3.	Maasstraat 1 (B 107). Eenvoudige gevelsteen, waarin een ploeg is gehouwen (afb. 253) met het opschrift: ‘Dit is in de ploech’, en: ‘1649’.

⁺ Ankers, voor zoover nog niet vermeld:

Boschstraat 23 (C 39). Gesmede sierankers (afb. 254, A).

Boschstraat 101 (C 143). Lelieankers (afb. 254, C).

Kerkstraat 55 (B 40). In den zijgevel komen gesmede ankers voor (afb. 254, T, U).

Kommerstraat 7 (D 255). In den zijgevel eenige sierankers (afb. 254, V).

Afb. 250. Boschstraat 22.

+ Gevelsteenen.

+ Ankers.

[p. 281]

Vogelenzang 16 (C 178). Sierankers (afb. 254, DD).

Gamersche straat 73 (D 7). In den zijgevel vier sierankers (afb. 254, F, G, H, I).

Waterstraat 32 (A 110). In den zijgevel eenige lelieankers (afb. 254, EE, FF).

Afb. 251. Zandsteenen medaillon Gasthuisstraat 4.

Stoeppalen, voor zoover nog niet⁺ vermeld:

Gamersche straat 67 (D 10). Vóór

Afb. 252. Deur Kommerstraat 16.

het huis staat een gebeeldhouwde hardsteenen stoeppaal (XVId).

Gamersche straat 22 (A 28). Twee dergelijke stoeppalen (XVII A), waarvan een met het wapen-Gileszen (?)

Boschstraat 49 (C 76). Een dergelijke stoeppaal (XVII A).

Afb. 253. Gevelsteen Maasstraat 1.

Boschstraat 34 (D 62). Een dergelijke stoeppaal, met het jaartal: ‘1660’ en het wapen-Goris.

+ Stoeppalen.

[p. 282]

Afb. 254. Sierankers te Zalt-Bommel naar de teekening van g. de hoog hz.

[p. 283]

De oudheidkamer voor Zalt-Bommel, Bommelerwaard en Heerewaarden.

Deze Oudheidkamer, in 1909 opgericht en aanvankelijk gevestigd in de Lange Steigerstraat, daarna in het huis van Marten van Rossem, en ten slotte in 1925 ondergebracht in het tegenwoordige gebouw der voormalige hiertoe verbouwde stadsherberg aan de Markt (afb. 166), bezit:

Eenige in Zalt-Bommel en omstreken gevonden praehistorische, Germaansche⁺ en Romeinsche voorwerpen (zie blz. 178); zilveren zegelstempels, matrijzen en afslagen van Bommelsche munten (blz. 163); eene verzameling bouwfragmenten,⁺ waaronder: een laat-gothisch fragment (± 1525) van zandsteen, waarin vakken versierd met grotesk ornament, afkomstig uit een huis in de Gasthuisstraat; zes gebeeldhouwde, opengewerkte zandsteenen consoles (± 1530) met vroeg-renaissance ornament, waarvan twee met wapens; twee zandsteenen schoorsteencaryatiden (XVId) afkomstig uit het huis Gasthuisstraat hoek Steigerstraat; een gebeeldhouwde schouw (± 1600) met eiken mantel op twee zandsteenen caryatiden, naar men wil afkomstig uit het kasteel Ammerzoden; een zandsteenen herme (XVId), de figuur van een

Afb. 255. Eiken groepje in de Oudheidkamer.

krijgsman voorstellend, met het opschrift ‘Terquin’ op het voetstuk, en fragmenten van gebeeldhouwde omlijstingen (XVIIb) met guirlandes, afkomstig van een huis in de Boschstraat. Een verzameling gevelsteenen, waaronder een met het opschrift: ‘Tys de Koer (= torenwachter). Op Pincx Maendag 1634 gekom’., bij de restauratie van den toren gevonden.

Voorts: een eikenhouten groepje (afb. 255), de graflegging van een monnik⁺ voorstellend, Nederrijnsch werk (XVd). Een verguld zilveren ananasbeker⁺ (± 1550, afb. 256), hoog 27.3 cM., met opengewerkten voet, aan den stam versierd met de figuren van een eekhoorn en een vogel, op het deksel een duif, onder den voet het opschrift: ‘uvula cur tanto patriae reddatur honori,

+ Oudheden.

+ Bouwfragmenten.

+ Eiken groepje.

+ Zilver enz.

[p. 284]

Quaeris: par patriae reddere nemo potest. H.A.R.D.’; merken: een lelie en een pijnappel (Augsburg)¹⁾. Een drinkhoorn (afb. 257), lang 0.58 M. met

Afb. 256. Ananasbeker in de Oudheidkamer.

zilveren montuur en opschrift: ‘Snijdersgilde 1619’. Een geëtst glas met het wapen van den koningstadhouder Willem III, hoog 18.3 cM., en een dergelijk glas met het wapen van Zalt-Bommel en het opschrift: ‘T . Welvaere . van . de . Stadt . Salt: Bommel’, hoog 17.1 cM. (afb. 258). Een beddesprei (XVI) met een ornament van pauwen en ranken in gouddraad geborduurd, afkomstig uit het kasteel Ammerzoden, Een perkamenten handschrift (1405). Een bijbel, incunabel (1477) met geteekende hoofdletters. Een verzameling afgietsels van klokken. Verder de volgende schilderijen:

⁺ Portret van François de Virieu, heer van St. Raphaïn, hofmeester van prins Willem I. Paneel, 95.5 × 71.5 cM. Hollandsche school, omstr. 1580. (Bruikleen uit het Mauritshuis te 's Gravenhage).

Literatuur: E.W. Moes, Iconographia Batava, n^o. 8520.

Portret van Françoise de Wit (of de With), echtgenoote van François de Virieu. Paneel, 95.5 × 71.5 cM. Hollandsche school, omstr. 1580 (in bruikleen als voren).

Vogelvlucht van de Bommelerwaard, zonder Monnikenland (afb. 153). Boven in het midden drie engeltjes met banderol, waarop: ‘De Belegering der Stadt Salt-Bommel, Anno 1574’. Doek, 124 × 227 cM. (dagmaat). Hollandsche school, XVId (Zie ook hierboven, blz. 181).

Afb. 257. Drinkhoorn van het Snijdersgilde in de Oudheidkamer.

Profiel der stad Bommel, gezien uit het Noorden, van over de Waal. Links op den voorgrond, gefantaseerd, de ruïne van het kasteel Waardenburg. Hollandsche school, omstr. 1650.

1) Vgl. over dezen beker: Marc Rosenberg, Der Goldschmiede Merkzeichen (2e druk, 1911), blz. 45, n^o. 265c.

+ Schilderijen.

[p. 285]

David triomfantelijk terugkeerend met het hoofd van Goliath. Roodkrijtteekening op papier, 49 × 38½ (dagmaat). Door Gerard Hoet (1648-1733). Dorpsfeest. Teekening in O.I. inkt. Rechts beneden gemerkt: ‘H. Soukens inv. 1704’. Door Hendrik Soukens (1680-1711).

Portret van François Willem de Virieu (geb. 17 Maart 1789), lid van de Staten van Gelderland. Borstbeeld naar rechts. Gemerkt: ‘F. Jacquin fecit Anno 1819’ Portret van Maria Clasina Johanna van Gysen Koning, gehuwd op 4 Oct. 1816 met François Willem de Virieu en overl. 4 Jan. 1831. Borstbeeld naar links. Gemerkt als voren.

Twee portretten van een echtpaar Everwijn. Paneel, 28 × 23.5 cM. Hollandsche school, omstr. 1820.

Portret van Jozef Haydn. Kniestuk naar rechts, een open boek in de rechterhand houdend, in geschilderde ovale omlijsting, waaronder op een steenen tafel een stilleven van muziekinstrumenten. Op den rand der tafel: ‘Joseph

Afb. 258. Glazen in de Oudheidkamer.

Haydn’. Geschilderd door F.W. de Virieu Wz. Doek, 150 × 96 cM. (dagmaat). In bruikleen van de Maat^ij tot Nut van het Algemeen (zie blz. 253).

Zelfportret van Willem de Visser, stadsteekenmeester en schilder (geb. 1802). Paneel, 28 × 21.5 cM. Geschilderd in 1844.

Ten slotte een belangrijke verzameling topographica (teekeningen, prenten en foto's) Zalt-Bommel en de Bommelerwaard betreffend, en plaatselijke curiosa.