De Bommeler- en de Tielerwaard

[p. 83]

Heerenwaarden.

De burgerlijke gemeente omvat het gehucht Fort St. Andries, het dorp Heerenwaarden, en het gehucht Zevenhuizen.

Eertijds vermeld als Heriwarda (in 997) en villa Herewardus (in 1018), komt deze⁺ plaats het eerst voor als Herewaarden in 1568. Zie nomina geogr., III, 131.
In 997 schonk keizer Otto III aan Notger, bissschop van Luik, ‘caput Heriwarda⁺ cum omnibus familiis et pardiis’ (sloet, Oorkondenb., nr. 117). Aldus kwam Heerewaarden aan de abdij Echternach, die door Paus Alexander II bij oorkonde van 6 Mei 1069 in dit bezit werd bevestigd (sloet, Oorkondenb., nr. 179). In 1104 bevestigde keizer Hendrik IV den tol, die te Coblenz werd geheven van schepen, komende o.a. van Herewerde. Tusschen de jaren 1154 en 1159 bevestigde paus Adrianus IV de Luiksche kerk nogmaals in deze en andere bezittingen (sloet, Oorkondenb., nr. 301). Heerewaarden behoorde te dien tijde onder het gebied der hertogen van Brabant (sloet, Oorkondenb., nr. 397). In 1334 en 1337 kwam het echter door ruil aan Gelderland en bleef sindsdien daartoe behooren (v. spaen, Inleiding, 265).

+ Naam.

+ Geschiedenis.

Fort St. Andries.

Zie gouda quint, I, 89-90; II, 203; en voorts: v. heurn, II, 230.⁺
Toen Mendoza den 13 Juni 1599 het beleg voor Bommel opbrak, liet hij boven Rossum aan de oostzijde van het Schansegat, dat Maas en Waal hier verbindt, een fort aanleggen, dat de toen in de macht der Staten zijnde Bommelerwaard in bedwang moest houden. De Spanjaarden noemden het door den krijgsbouwmeester Hans Hanker ontworpen fort naar den landvoogd Andreas van Oostenrijk. De binnen de schans gestichte kapel werd door den kardinaal-landvoogd aan den H. Andreas gewijd. Het volgend jaar reeds vermeesterde prins Maurits het fort, en tevergeefs trachtten de Spanjaarden het te hernemen.
Na 1648 in verval geraakt, werd het in 1672 door de Franschen ingenomen en verwoest. Later herbouwd viel het in 1794 andermaal in handen der Franschen, die echter kort daarop werden verdreven (sabron, De Oorlog van 1794-1795, I, 260-273, II, 28 v.v.).

Van het oude fort bestaat thans nog de omwalling in den vorm van een vijfhoek⁺ (grootste lengte en breedte: ± 250 M.) met bastions op de hoeken, de noordwestzijde grenzend aan den straatweg Heerenwaarden-Rossum, het geheel omringd door een gracht.

Blijkens de afbeeldingen bij Blaeu, Merian en oude teekeningen (afb. 76) vertoonde de oorspronkelijke versterking in grondplan een gelijkzijdigen vijfhoek met zware eveneens vijfzijdige bastions op de hoeken, geheel overeenkomstig het plan van het door Alva in 1567 gebouwde kasteel van Antwerpen. Daar zij op een onbedekten grond lag, diende hare contre-escarp mede als dijk, om haar bij hoog water tegen overstrooming te beveiligen.

Een altaarsteen, afkomstig uit de kerk van het fort, die op 29 October 1794 door de Franschen in brand werd geschoten (sabron, A.w., II, 30), bevindt zich thans in de R.K. Kerk te Veld-Driel.

+ Literatuur. Geschiedenis.

+ Beschrijving.

[p. 84]

Heerenwaarden.

⁺ In het Raadhuis bevindt zich een gegraveerde koperen plaat van het St. Peters of visschersgilde. Binnen een smalle omlijsting van afwisselend schaakmotieven

Afb. 76. Heerenwaarden. Het fort St. Andries, naar een kaart in 1703 geteekend door f. bellingau, in het Algemeen Rijksarchief.

en bladranken, bevat de plaat in de bovenste helft links een voorstelling van de vroegere kerk (zie beneden) en rechts van de wonderbare vischvangst, verhaald in Lucas V: 3-6. Twee horizontale, in het midden tegen elkaar omkrullende spreukbanden, welke als opschriften dragen ‘Het Wapen van Heerwaarden’ en ‘Het Wapen van St. Peters Gildt’, scheiden deze voorstellingen van de onderste helft der plaat, waarop in het midden is gegraveerd

+ Raadhuis.

[p. 85]

het wapen van ‘de Heer J. van Driel Schout Righter en Dijkgraaf’, geflankeerd door, links, de wapens van Jacob Duymer en Hendrik de Weert, en rechts die van Cornelis Vink en Goesen van den Dunge, dekens van het Gilde. In den benedenrand der omlijsting is de dateering aangebracht: ‘Anno 1738 - Den 14 Mart’. Vgl. ook: jaarverslag prov. geld. archeol. commissie 1910, in: ‘gelre’ XIV (1911), XXVIII.

Kerk.

De tegenwoordige Ned. Hervormde kerk is in 1849 gebouwd, ter plaatse van een⁺ in 1608 opgetrokken kerkgebouw, dat de in 1600 verwoeste middeleeuwsche kerk verving. Deze laatste behoorde aan het domkapittel te Utrecht (joosting en muller, Bronnen, II, 418) en bezat omstreeks 1570 twee altaren, gewijd aan de Moeder Gods en aan den H. Petrus (Coeverincx, aangehaald door schutjes, IV, 562, noot 6).
In het dagboek zijner Nederlandsche reis zegt Dürer, dat hij bij Tiel den Rijn verliet en de Maas afvoer ‘gen Terawasa (lees: Heerewaarden), da die zween thurn stahn’.¹⁾ De kerk vertoonde zich dus in 1520 - het jaar dezer reis - zooals wij ze zien afgebeeld op de hierboven besproken gildeplaat en op het wapen der gemeente: een waarschijnlijk éénbeukig, gothisch gebouw met steunbeeren en spitsboogvensters en twee vierkante, oogenschijnlijk romaansche torens aan de westzijde.

De bestaande kerk is een eenvoudig baksteenen gebouw. Boven den ingang⁺ is een steen aangebracht met een opschrift betreffende de inwijding in 1849. Zij bezit:

Een geverfden eiken preekstoel (1738), afkomstig uit de Gasthuiskerk te Zalt-Bommel. Kuip en voet zijn versierd met acanthusornament in den stijl van het Regentschap. Op het klankbord is een gesneden lint aangebracht met het jaartal: MDCCXXXVIII.

Een koperen lezenaar (XVIIIb) op den preekstoel.

Twee eiken bordjes (XVIIb) met knoppen voor armenzakjes.

Twee fragmenten van grafzerken, waarvan een met het opschrift: ‘...Wonder is gestorven den. 25. Desember. 1620’, en een (± 1700) met gebeeldhouwde alliantie-wapens en het opschrift: ‘Grafkelder van de Heer Henricus Van Galen Predikant te Heerwaarden’.

Twee zilveren Avondmaalsbekers, waarvan een met het gegraveerd alliantiewapen-van Galen en het randschrift: ‘Dese Beeker is vereert aan de kerk van Heerwaarde den 23 Septr. 1727’, en een met ditzelfde opschrift, maar zonder wapen. Beide bekers dragen de merken Zalt-Bommel, voorts de letter A in gekroond schild en een Fransche lelie in schild.

Een zilveren Avondmaalsschotel met gegraveerd wapen-van Galen en het randschrift: ‘Dit is alleen tot t Gebruijck van het Hijlighe Avontmael des Heeren gegeven aende Heerewaerder Kerck den 26 Julius 1690 Stilo Novo’.

Een gesmeed ijzeren uurwerk (1643).

+ Geschiedenis.

1) Veth en Muller, Albrecht Dürer's niederländische Reise. Berlin. Utrecht, 1918, I, 67.

+ Beschrijving.

[p. 86]

Molen.

Aan de noordwestzijde van het dorp staat een achtkante rieten korenmolen.