De Bommeler- en de Tielerwaard

Gameren.

Deze gemeente omvat de dorpen Gameren en Nieuwaal.

Romeinsche oudheden.

Scherven van Romeinsch vaatwerk, hier gevonden, worden bewaard in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden (Catalogus 1908, C II, 1229).

Gameren.

Zie nomina geogr., III, 104, 303.⁺
Gameren wordt voor het eerst vermeld in 1031 onder de namen Gambora en Gamberen⁺ (v. Spaen, Inleiding, III, 180; Sloet, Oorkondenb., n^o. 157). Overigens is omtrent de heerlijkheid Gameren niet veel bekend. Volgens v. Spaen (Inleiding, III, 260) was zij het eerst in het bezit van een geslacht, dat er zijn naam aan ontleende. In 1312 wordt echter Gijsbert de Cock van Werdenburg genoemd als heer van Gameren, en in 1363 kreeg ridder Willem van Heukelom van den abt van Abdinghof tegen een erfpacht van 20 lood zilver 's jaars het patronaat der kerk en de helft der tienden van Gameren. Deze van Heukelom was getrouwd met Elisabeth, vrouwe van Gameren; beiden werden in 1378 door den hertog beleend met den windmolen van Gameren en het gemaal van Nieuwaal. In de eerste helft der 15de eeuw was Franck Pieck heer van Gameren; deze hield in 1428 het gericht van Gameren in leen van den heer van Vianen, en de desbetreffende aanteekening in de leenboeken van Vianen vermeldt, dat dit gericht en alle daarin gelegen goederen ‘van outs’ van de heeren van Vianen gehouden zijn (‘gelre’, XXVIII, 1925, 57). Door huwelijk eener dochter van Franck Pieck, ging de heerlijkheid Gameren over aan het geslacht van Haeften, dat lang het bezit daarvan heeft behouden. Jan en Dirk van Haeften waren de Hervorming toegedaan en teekenden in 1566 het verbond der edelen. Hunne zuster trouwde met Alexander van IJsselstein, bastaard van Maximiliaan van Egmond, graaf van Buren, en erfde de heerlijkheid, die zij aan haar zoon Willem van IJsselstein naliet. Deze laatste, die in 1616 in de ridderschap van Nijmegen werd verschreven, verkocht later de heerlijkheid aan de familie van Randwijck.
Den 22sten Juli 1672 werd in de pastorie te Gameren het verdrag geteekend, waarbij Zalt-Bommel aan Turenne overging. Sedert 1818 is Nieuwaal burgerlijk met Gameren vereenigd (schutjes, III, 636).

+ Naam.

+ Geschiedenis.

[p. 68]

Voormalig kasteel.

Het kasteel te Gameren wordt in 1568 beschreven als ‘ein edelmans wonyngh met graften und toichbruggen, und opt voirgeborchte ein bouhuisz met ein grote poirte, voirt met syngell und bongart dair an gelegen’ (aquoy, blz. 264).
Bij de insluiting der stad Zalt-Bommel door Hierges, in 1574 werd het kasteel het middelpunt van een fort. Tot omstreeks 1800 zag men er nog een oude poort; de overblijfselen waren volgens den tegenw. staat (III, 294) hersteld en bewoonbaar gemaakt, maar tengevolge van een brand in 1853 is alles vernieuwd.

Thans staat hier nog slechts, omgeven door gedeelten van de vroegere grachten, een hofstede, ‘het Slot’ genoemd, waarin een overwelfde kelder, met een waterput, die bij belegeringen moest dienen.

Kerk.

De⁺ was oorspronkelijk gewijd aan den H. Martinus (bossche bijdr., V, 144).

⁺ Bisschop Meinwerk van Paderborn schonk in 1031 aan de toen voltooide abdij Abdinkhof, met andere eigendommen ook ‘Teisterbant cum ecclesiis Tulen, Haftki, Gamberen’, etc. (sloet, Oorkondenb., n^o. 157). De vita S. Meinwerci omschrijft deze schenking nader als: ‘matrem ecclesiarum in Tuilon, cum quatuor capellis attinentibus Niuwela, Helve, Haften, Gambora, cum decimis earum’. Gameren was dus in 1031 een kapel van Tuil (v. spaen, Inleiding, III, 180), en zij was dit eveneens nog in 1183 (joosting en muller, Bronnen, II, 419).
Wanneer de kerk te Gameren van de moederkerk te Tuil werd gescheiden en tot parochiekerk verheven, blijkt niet; wel spreken de beide synoden van 's-Hertogenbosch, in 1571 en 1612 van de parochie Gameren.
In 1363 deed de abt van Abdinghof het collectierecht benevens de helft der tienden van de kerk in erfpacht over aan Willem van Heukelom.
Blijkens de kerkvisitatie van 1571 werd het collatierecht, dat tevoren aan Dirk van Haeften had behoord, sinds diens overgang tot den Hervormden godsdienst en de verbeurdverklaring zijner goederen, uitgeoefend door den koning. De kerk had toen vijf geconsacreerde altaren, en telde driehonderd communicanten. Bij dezelfde gelegenheid wordt vastgesteld, dat de sacramentalia zoowel als de gewijde vaten goed bewaard zijn, en dat, ‘de herder zijne schapen goed bewaakt’ (bossche bijdr., V. 144, 150). De Hervorming schijnt dus in deze parochie niet zoo spoedig vasten voet te hebben gekregen als elders in de Bommelerwaard. Nadat de kerk aan de Hervormden was overgegaan werd zij wederom gecombineerd met de vroegere moederkerk te Tuil (joosting en muller, t.a.p.) tot het jaar 1643, wanneer Gameren in Abraham Heizing voor het eerst een eigen predikant krijgt (schutjes, III, 637, noot 3).

⁺ De kerk, vrij liggend aan den voet van den Waaldijk, bestaat uit een thans aan de oostzijde rechtgesloten, geheel gepleisterd schip en een baksteenen westtoren van drie geledingen met een ingesnoerde achtkante houten spits, waarop een vergulde bol met gesmeed ijzeren kruis en haan.

+ Ned. Hervormde kerk,

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

[p. 69]

Tegen den zuidmuur van het schip staan twee schuin afgedekte steunbeeren, waarvan de oostelijke overhoeks, blijkbaar een overblijfsel van de vroegere, polygonale koorsluiting, die later is vervangen door de tegenwoordige rechte sluiting, waartegen een lager aanbouwsel.

In den westmuur van den toren zijn twee gedenksteenen aangebracht, waarvan een met het opschrift: ‘Jacob van Kerckwijk leyde hier de eerste steen in het jaar 1786’, en een met: ‘AV. G.D.T. 1786 V.V.W. DV.’

Nadat het middeleeuwsche, in gothischen stijl opgetrokken kerkgebouw, waarschijnlijk⁺ uit de 14e of 15e eeuw dagteekenend, naar het getuigenis van Gaspard de l'Agarge in 1574 door de Spanjaarden was verwoest bij de blokkade van Zalt-Bommel (huybers en kleijntjens, De blokkade van Zalt-Bommel in 1574, blz. 70), hebben de Hervormden blijkbaar de overblijfselen van het koor ingericht voor hunne godsdienstoefeningen. Althans, eene teekening van Hendrik Spilman, uit het midden der 18e eeuw, vertoont het met een later koepeltorentje bekroonde gothische koor, aan welks westzijde een deel der schipmuren als ruïne is blijven staan (afb. 62). Dit bouwvallige gedeelte heeft in 1786 plaats gemaakt voor den tegenwoordigen toren, terwijl tezelfdertijd de veelhoekige koorsluiting (waarvan dus de overhoeksche beer tegen den zuidmuur bewaard bleef) werd vervangen door de thans bestaande rechte afsluiting. De westelijke helft der tegenwoordige kerk is dus een overblijfsel van het koor der vroegere. Omstreeks 1875 heeft men aan de noordzijde een dwarsarm aangebouwd, die bij eene verbouwing in 1903 weer is verdwenen.

Afb. 62. De Ned. Hervormde kerk te Gameren met overblijfselen van het verwoeste schip naar de teekening van h. spilman.

Het architectonisch geheel onbelangrijke interieur bevat:

Een geverfden eiken preekstoel (XVIIId) versierd met eenvoudig snijwerk^+ en met gegroefde Dorische zuiltjes op de hoeken der kuip.

Een koperen doopbekken (XVIII) met houder (XVId?).

Een koperen lezenaar (± 1800?) op den preekstoel.

Een dito voorzangerslezenaar (XIXa).

Een eiken offerbus (XVII?).

Voorts bezit de kerk:

Twee zilveren Avondmaalsbekers, elk met onder den bodem het opschrift:⁺ ‘Anno 1693 Den armen van Gameren Ducaten Silver’.

Een tinnen bord (XVII).

+ Bouwtijd.

+ Meubelen.

+ Zilverwerk.

[p. 70]

⁺ Een klok (middellijn: 0.735 M.) met twee ornamentranden, waarvan de bovenste bestaat uit bladranken, waartusschen kinderfiguren. Opschrift: ‘Me fecit I.A. de Grave Amsteldam. 1720.’

+ Klok.

Molen.

Aan den Waalbaandijk staat een korenmolen, een ronde baksteenen bovenkruier, in 1855 gebouwd ter plaatse van een in dat jaar verbranden standerdmolen. Het jaartal 1855 is aangebracht in den kop, onder de as.

Waarschijnlijk stond te dezer plaatse reeds de molen, waarmede Willem van Heukelom en Elizabeth, vrouwe van Gameren, in 1378 werden beleend (zie blz. 67).

Nieuwaal.

⁺ Zie: nomina geogr., III, 196, 305.
⁺ Met Gameren wordt ook Nieuwaal in 1031 voor het eerst vermeld, en wel onder de namen Nywele, Neuwela, en Niuwela.

Afb. 63. Gameren. Plattegrond der Ned. Herv. kerk te Nieuwaal.

In 1312 behoorde de heerlijkheid, evenals Gameren, aan Gijsbert de Cock van Werdenburg, en zij bleef in dit geslacht tot omstreeks het midden der 15e eeuw, toen zij, door het huwelijk van Mechteld van Werdenburg, in het bezit kwam van Willem van Berchem, heer van Oostmale. Elizabeth, erfdochter van Mechteld huwde met Wouter van Hamale, maar ridder Arent van Herlaer bezat het patronaat der kerk en de tienden van Nieuwaal in erfpacht van de abdij Abdinghof en werd in 1425 door den deken van Soest om wanbetaling in den ban geslagen. Over dit patronaat en de tienden is in 1485 en 1472 door zijn zoon Arent van Herlaer nog een proces gevoerd met Mechteld, toen weduwe van Willem van Berchem, en hare dochter (v. spaen, Inleiding. III. 261).

+ Naam.

+ Geschiedenis.

Kerk.

De Ned. Hervormde kerk, voor de Hervorming aan den H. Willibrordus gewijd (schutjes, V, 182), is in eigendom en onderhoud bij de Ned. Hervormde gemeente; de toren behoort aan de burgerlijke gemeente.

[p. 71]

Uit de hierboven aangehaalde plaats der vita s. Meinwerci blijkt, dat ook Nieuwaal⁺ (Niuwela) in 1031 een kapel van Tuil was, en evenals Gameren blijkt zij dit ook nog in 1183. Bij de kerkvisitatie van 1571 wordt Nieuwaal beschreven als een parochie van 200 communicanten; de kerk had drie altaren, waarvan slechts een was geconsacreerd (Bossche Bijdr. V, 143, 149).

De kerk ligt vrij, ten Zuiden van den Waalbaandijk, op een kerkhof, omgeven⁺ door een baksteenen

Afb. 64. Gameren. Ned. Hervormde kerk te Nieuwaal uit het Zuid-Westen.

muur. Zij is georiënteerd, met een afwijking van 7^o naar het Zuiden.

Het gebouw (afb.⁺ 63) bestaat uit een eenbeukig schip, naar het Oosten driezijdig gesloten, en een vierkanten westtoren met een halfronden traptoren tegen den zuidmuur en een vierkant aanbouwsel tegen den noordmuur.

Op een van groote⁺ baksteen (formaat: 0.29 × 0.13-0.14 × 0.06 M.; 10 lagen; 0.715 M.) gemetselden voet ter hoogte van 1.50 M., is het muurwerk van het schip opgetrokken van kleine steen (formaat: 0.235 × 0.125 × 0.045 M., 10 lagen: 0.54 M.). Tusschen de rondbogige vensters staan eenvoudige onversneden steunbeeren, met gepleisterde concave afdekkingen, overgaande in verkroppingen van de gootlijst (afb. 64).

De toren, eveneens van baksteen (formaat: 0.24 × 0.11 × 0.052 M.; 10 lagen: 0.63 M.), telt drie versnijdende geledingen en wordt bekroond door een vierzijdig tentdak, met pannen gedekt. Op de spits een kruis met haan. Tegen de westzijde zijn twee over de volle hoogte opgaande en viermaal versneden

+ Geschiedenis.

+ Ligging.

+ Beschrijving.

+ Uitwendig.

[p. 72]

overhoeksche beeren aangebracht. In de onderste geleding is aan de westzijde een spitsbogige nis gespaard, met den door een latei afgedekten ingang; de overige geledingen hebben aan elke zijde twee slanke gedrukt-spitsbogige nissen; in de bovenste waarvan de galmgaten zijn aangebracht.

De traptoren reikt tot het midden der bovenste geleding, waar hij is afgedekt door een lessenaarsdakje met pannen.

⁺ Het inwendige, met een houten tongewelf overdekt, is van weinig belang.

Afb. 65. Gameren. Tinnen offerbus der kerk te Nieuwaal.

⁺ De 1.50 M. hooge voet der kerk is blijkbaar gemetseld van het materiaal eener oudere kerk, die, te oordeelen naar het formaat der baksteen, uit de 13e eeuw dateerde. Tegen deze oudere kerk heeft men omstreeks 1500 den bestaanden toren opgetrokken: de geheele bouw met de overhoeksche beeren, de gedrukte spitsboogvorm der siernissen, zoowel als het baksteenformaat, wijzen op dien tijd; het jaartal 1515 der klok (zie beneden) zal het tijdstip der voltooiing aangeven. De bovenbouw van het schip is verder duidelijk achttiendeeeuwsch. Niet alleen het steenformaat en het fijngevoegde metselwerk, maar ook de ingebogen afdekkingen der steunbeeren, de verkroppingen der gootlijst en de strakrondbogig gedekte vensters zijn in den trant dier periode, die alleen op grond van de sobere bouwvormen bezwaarlijk nauwkeuriger is te bepalen, maar waarvan we wellicht een nadere preciseering vinden in het hieronder vermelde Avondmaalszilver en tin, dat uit het laatst der 18e eeuw dateert.

⁺ De kerk bezit:

Een tegen den oostelijken sluitwand hangend Tien-gebodenbord in een houten omlijsting, gevormd door twee gewrongen zuilen, welke een rond fronton dragen, waarin een geschilderde voorstelling van Mozes, en die in den benedenrand worden gesteund door consoles, waarop twee geschilderde wapens: een met drie passers, geplaatst 2 en 1, en een met drie sterren, geplaatst 2 en 1; op den onderrand is het opschrift geschilderd: ‘Abraham Timmer tot de eer van God gedreven / heeft dit geboden bordt aan dese kerck gegeven. Anno 1712’.

Een tekstbord met geloofsbelijdenis in marmer geschilderde omlijsting (± 1800 met driehoekig fronton.

⁺ Een zestienlichts koperen kroon (± 1700).

⁺ Twee zilveren Avondmaalsbekers (XVIII B?), hoog: 0.135 M. Zij dragen elk

+ Inwendig.

+ Bouwgeschiedenis.

+ Borden.

+ Lichtkroon.

+ Avondmaalszilver.

[p. 73]

als gegraveerd randschrift: ‘Dese Bekers toebehoorende den Armen tot Nieuwaal is om tot het Avontmaal Gebruykt te worden’. Merken: het wapenvan Arkel (Gorinchem?) L, gekroonde laars, en een klimmende leeuw in gekroond schildje.

Twee ronde tinnen offerbussen (XVIIId) met een korten stam rustend op⁺ breeden, geprofileerden

Afb. 66. Watermolen te Nieuwaal (1740).

voet (afb. 65). Merken: engel met bazuin tusschen de letters C en S. Een eenvoudig tinnen blad, gemerkt: gekroonde X, een engeltje met tak, leeuw en twee gekruiste ankers, waarboven: 1799. Een klok (middellijn:⁺ 0.68 M.), met in gothische letters het opschrift: ‘Per me Georgiu waghevens ano dni MCCCCCXV. Katherina Bavo est nomine meo.’ Hieronder een wapen gepaald van zeven stukken, met een hartschild vermoedelijk beladen met een adelaar. Voorts een klein medaillon (middellijn: 0.07 M.) met reliëf, voorstellende den Verlosser en een (middellijn 0.04 M.), voorstellend St. Joris te paard.

+ Tinwerk.

+ Klok.

Watermolen.

Nieuwe Steeg. Watermolen van den polder Nieuwaal (afb. 66). Achtkante rieten bovenkruier met scheprad; gevelsteen met huismerk in schild en bijschrift: ‘Wouter van Genderen gebooren 14 Maart 1728 leyt hier den eersten steen den 28 Juli 1740’.