De Bommeler- en de Tielerwaard

Driel.

Deze gemeente (niet te verwarren met Driel, gemeente Heteren, in de Overbetuwe) omvat het dorp Kerk-Driel (het oorspronkelijke Driel) en de buurtschappen Hoenza-Driel en Veld-Driel.

Met zekerheid vinden we Driel in de Bommelerwaard voor het eerst vermeld in 815⁺ onder den naam Driela (v.d. bergh, blz. 202). In 996 wordt het genoemd villa Thrile (sloet, Oorkondenb., 115). Zie verder: nomina geogr., II, 115, 116, III, 85, 86. In 814/15 schonk de Frank Ansbold aan het klooster Lauresham bij Mainz o.a.⁺ ‘mansum unum in Driela’ (Sloet, Oorkondenb., n^o. 27). Later behoorde Driel aan graaf Ansfridus, die, bisschop van Utrecht geworden, aan het door hem in 996 gestichte klooster Hohorst bij Amersfoort schonk, wat hij bezat ‘in atrium Trihele cum omni eius familia et cum omni districtu, qui ad illud pertinet’......¹⁾ Dit klooster, in 1054 naar Utrecht overgebracht en St. Paulusabdij genoemd, schijnt Driel aan verschillende heeren in leen te hebben gegeven. We zien althans in 1179 een Brunsten van Driel optreden als getuige van den graaf van Gelre; een Alard van Driel, nobilis homo, wordt in 1196 en 1203 genoemd als getuige in het verdrag tusschen Brabant en Gelre, waarbij bepaald werd, dat de burgers van Tiel tenzelfden rechten te Driel en Zuilichem zullen staan, als zij tijdens keizer Frederik en Hendrik graaf van Gelder gehad hebben (sloet, Oorkondenb., n^o. 401).
De bewoordingen van dit verdrag doen, zooals v. Spaen heeft opgemerkt, vermoeden, dat Driel en Zuilichem ten tijde van graaf Hendrik (± 1120-1182) aan Gelderland zijn gekomen (v. spaen, Inleiding, III, 252). Beide plaatsen schijnen trouwens altijd in nauwe betrekking tot elkaar te hebben gestaan. Zoo verpandt Gerhard van Lo, heer van Herlaer, den tol van Driel en Zuilichem aan de abdij Camp, lost deze goederen in 1309 en verkoopt ze aan Reinald I, graaf van Gelre. De zoon van dezen laatste, Reinald II, gaf in 1320 aan de geërfden van Driel, Rossum en Hurwenen bij verkoop het recht om een wetering te graven tot lozing van het binnenwater op de Maas.
Sedert 1367 hebben de hertogen van Gelder het dorp Driel in erfpacht bezeten van de St. Paulusabdij, welke erfpacht nog in 1492 door hertog Karel werd ontvangen. Deze sloot echter in 1532 een overeenkomst met den abt, dat hij de gerichten van Driel en Lienden, welke hij tevoren alleen voor zijn leven had bezeten, geheel vrij erfelijk zou bekomen (v. spaen, Inleiding, III, 250).
Sinds het eind der 16e eeuw werd Driel eene z.g. dagelijksche heerlijkheid, die geografisch ook na de revolutie van 1795 bleef bestaan, maar die bij den staatsgreep van 22 Januari 1798 administratief en rechterlijk werd ingelijfd bij het ambtsgemeenbestuur van de Bommelerwaard. De dorpsschout, buurmeesters en andere dorpsregenten werden hier echter - even als elders in het kwartier van Nijmegen - niet afgezet, zoodat officieus een gemeente van den tweeden rang en daarmee ook de oude heerlijkheid

+ Naam.

+ Geschiedenis.

1) Oorkonde van 3 Februari 1028, waarin keizer Koenraad II de giften bevestigt aan het klooster Hohorst gedaan door de bisschoppen Ansfrid en Adelbold (Sloet, Oorkondenb., n^o. 155). Het is op deze oorkonde, dat de beruchte latere falsa: de z.g. Ansfriedoorkonde ‘van 1006’ en de Bernulphusoorkonde ‘van 1050’ teruggaan, falsa, die o.a. door van Spaen (Inleiding, III, 251)’ en Schutjes (III, 477) in hunne historische beschouwingen over Driel als echt zijn beschouwd. Vgl. Tenhaeff, Diplomatische studiën, I, 217-227.

[p. 48]

bleef bestaan, natuurlijk zonder dat verder met de rechten van den heer rekening werd gehouden.
Ook de gemeentewet van 1851 tenslotte, die aan de gemeente hare tegenwoordige organisatie gaf, heeft de oude grenzen ongewijzigd gelaten¹⁾.
Herhaaldelijk is deze gemeente door rampen geteisterd. In 1565 werd het dorp in een gevecht tusschen watergeuzen, Walen en Duitschers verbrand (v. zuylen, Inventaris, 879). In 1585 bezetten Spaansche troepen onder den graaf van Mansvelt het dorp, waarop de graaf van Hohenlohe de dijken doorstak en de Bommelerwaard onder water zette, teneinde deze vijanden te verdrijven. Tenslotte had het dorp zeer te lijden van groote branden in 1852 en 1869, zoowel als van de overstroomingen tengevolge van het bezwijken van den Waaldijk bij Zuilichem op den 6en Januari 1861.

1) A.H. Martens van Sevenhoven, Schets van de geschiedenis der burgerlijke gemeenten in Gelderland vóór de invoering der gemeentewet van 1851, in: ‘Gelre’, XXIV (1921), blz. 11-35.

Kerk-Driel.

⁺ De naam Kerk-Driel is blijkbaar eerst in later tijd ontstaan teneinde de kerkbuurt Driel te onderscheiden van de buurtschappen Hoenza-Driel (in 709 als Hunseth en Hunsate, in 772 en 845 als Hunsetti en Hunsate super Mosa vermeld) en Veld-Driel (in 1317 Veldriele). In 1567 is sprake van ‘groit Driel’. - Vgl. nomina geogr., III, 86, 138 en 259.
⁺ Wat de geschiedenis betreft zij verwezen naar het hierboven onder Driel vermelde.

+ Naam.

+ Geschiedenis.

Kerkelijke gebouwen.

1. De⁺ gewijd aan den H. Martinus (joosting en muller, Bronnen, II, 414), is in eigendom en onderhoud bij de Nederduitsch Hervormde gemeente; ook de toren behoort aan de kerkelijke gemeente.

⁺ Het gebouw ligt vrij, grootendeels omgeven door een plantsoen (het voormalige kerkhof) en georiënteerd met een afwijking van 1^o naar het Noorden.

⁺ c. leemans, Muurschilderingen in het koor van de kerk der Hervormde gemeente te Driel in den Zalt-Bommelerwaard. Amsterdam 1862.
⁺ Reeds ten tijde van den H. Willibrordus zou Driel een kerspel zijn geweest met eene kerk welke het jus baptisandi bezat (r.c. hermans in: Dietsche Warande I, 191). In 1178 werden de tienden van de kerken te Driel, te Giesen en te Woudrichem door bisschop Godfried teruggegeven aan de St. Salvator- of Oudmunsterkerk te Utrecht. (sloet, Oorkondenb., n^o. 349).
Driel behoorde toen tot het decanaat Woudrichem (of dominium de Altena), dat onder Oudmunster ressorteerde. Het werd in 1464 verheven tot een afzonderlijk decanaat Villa de Driel, dat eveneens aan Oudmunster behoorde (joosting en muller, Bronnen, II, 88 en 414).
schutjes (III, 480) kende van deze aanzienlijke kerk slechts één der altaren, nl. het altare S. Crucis, dat volgens een schepenbrief van 1444 was gesticht door Jacob van Veltdriel en waarvan omstreeks dien tijd de priester Jan Morine het beneficie bezat. De lijst der kerken van Oudmunster van 1480 evenwel²⁾ vermeldt, behalve dit H.

+ Ned. Hervormde kerk,

+ Ligging.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

2) Afgedrukt bij Joosting en Muller, Bronnen, I, 315-318.

[p. *12]

Plattegrond der Ned. Hervormde kerk te Kerk-Driel naar de opmeting van g. de hoog hzn.
PLAAT V.

[p. 49]

Kruis-altaar, ook nog de altaren Bte. Marie, Barbare, Sti. Spiritus, St. Joriis, Johannes Baptiste et Antonii, St. Katerine, Sti. Petri, Sti. Nicolai, en bovendien eene kapel te Veltdryel met twee vicarieën: Bte. Marie et Katherine.
Uit de op 10 Juli 1560 door Robertus van Berghen, prins-bisschop van Luik, in zijne hoedanigheid van proost- en aartsdiaken van Oudmunster verleende machtiging tot het insluiten van eene kluizenares in ‘cameram sive locum situatum intra septa coemiterii dictae ecclesiae de Drieel pro persona inclusa’ (coeverincx, II, 72), blijkt dat de kerk eene kluis bezat. Deze kluis werd in 1583 verwoest; de bewoonster verhuisde toen tijdelijk naar de kluis op het groot begijnhof te 's-Hertogenbosch ‘quousque inclusorium Drielense restauretur’ (coeverincx, II, 75). De Hervorming had zich trouwens in Driel reeds eerder doen gevoelen, toen in het jaar van den beeldenstorm, 1566, de kapelaan, die aan het altaar kwam om de mis op te dragen, met ‘groote violentie’ de kerk uitgejaagd en met ‘swynstaven, kaetzbalgen, ende andere geweer’ geslagen werd (van hasselt, Stukken voor de vaderlandsche historie, I, 235). De pastoor van Driel werd naar Zalt-Bommel gevoerd en overleed daar in 1601 in de gevangenis. Het kerkgebouw bleef sindsdien in handen der Hervormden, wier eerste predikant, Pieter Zegerszen, zich in 1616 te Driel vestigde (schutjes, III, 479).

Afb. 37. Ned. Hervormde kerk te Kerk-Driel uit het Zuid-Oosten.

De kerk is eene kruisbasiliek, bestaande uit een thans blind-basilicaal driebeukig⁺ schip, een dwarspand, een met drie zijden van een achthoek gesloten koor en een ingebouwden vierkanten toren met een traptoren tegen de zuidzijde (pl. V).

Het schip wordt door tweemaal vier ronde zuilen en twee kruisingpijlers⁺ verdeeld in drie beuken, waarvan de middenbeuk, hart op hart der zuilen gemeten, ruim 9.50 M., de zijbeuken ± 5.50 M. breed zijn. Midden- en zijbeuken telden oorspronkelijk vier traveeën; de zijbeuken zijn echter in later tijd met twee traveeën naar het Westen, langs den toren, verlengd.

+ Beschrijving. Plattegrond.

+ Schip.

[p. 50]

⁺ Het dwarspand, binnenwerks 30.10 M. breed en 7.50 M. diep, heeft te weerszijden van de kruising twee armen elk van twee rechthoekige traveeën. In den zuidwestelijken hoek tusschen dwarspand en zuidbeuk is een half-achtkante traptoren aangebracht.

⁺ Het koor, binnenwerks ± 16 M. lang en 8.40 M. breed, telt, behalve de sluiting, drie rechthoekige traveeën.

⁺ De toren, binnenwerks 5.40 M. in het vierkant, staat aan de westzijde van den middenbeuk, zuiver in het

Afb. 38. Ned. Hervormde kerk en toren te Kerk-Driel uit het Zuidwesten.

verlengde van de lengte-as. Tegen zijn zuidzijde staat een vierkante traptoren.

⁺ Het schip, welks drie beuken thans onder één groot zadeldak liggen, is opgetrokken van baksteen (formaat: 0.25 × 0.12 × 0.057 M.; 4 lagen: 0.28 M.) met tufsteenen banden; de twee traveeën, waarmee de zijbeuken langs den toren zijn doorgetrokken, werden gemetseld van kleinere baksteen (formaat: 0.25 × 0.105 × 0.052 M.; 12 lagen: 0.72 M.) en met minder banden. Tusschen de driedeelige spitsboogvensters, met eenvoudige traceeringen (pl. VI), zijn tweemaal versneden steunbeeren aangebracht. Het tweede venster van het Westen in den zuidbeuk is dichtgemetseld.

⁺ Het dwarspand vertoont evenals het schip baksteen (formaat: 0.24 - 0.26 × 0.125 × 0.057 M.; 10 lagen: 0.405 M.) en tufsteenen banden, die in den zuidgevel afwisselen met banden van gele baksteen (formaat: 0.23 × 0.15 × 0.05 M.). Het bovenste derde gedeelte van het muurwerk is in den zuidelijken transeptarm uitsluitend van baksteen (zonder banden) opgetrokken, terwijl de zuidelijke puntgevel weer met speklagen is gemetseld. De noordelijke arm heeft om de vier lagen baksteen (0.26 M. hoog) twee lagen tuf (0.20 M. hoog).

In den zuidgevel bevindt zich een spitsbogige ingang met een negentiendeeeuwsche profileering van cement; in den noordgevel is een ellipsvormig getoogde

+ Dwarspand.

+ Koor.

+ Toren.

+ Uitwendig. Schip.

+ Dwarspand.

[p. *14]

PLAAT VI.
Lengtedoorsnede der Ned. Hervormde kerk te Kerk-Driel naar de opmeting van g. de hoog hzn.

[p. *16]

PLAAT VII.
Dwarsdoorsnede (naar het Oosten gezien) en details van de Ned. Hervormde kerk te Kerk-Driel, naar de opmeting van g. de hoog hzn.

[p. 51]

ingang later ingebroken. Het boven dezen ingang, evenals boven den zuidelijken, aangebrachte hooge spitsboogvenster is tot op de halve hoogte gedicht. De muren worden geschoord door tweemaal versneden, zadeldakvormig afgedekte, steunbeeren, waarvan die op de hoeken van de eindgevels in normalen stand zijn geplaatst.

In tegenstelling met de voorgaande deelen van het gebouw is het koor⁺ uitsluitend opgetrokken van baksteen (formaat: 0.24 × 0.115 × 0.06 M.; 4 lagen: 0.28 M.) in staand verband. De vensters zijn om het andere met kleine baksteen dichtgemetseld; waar de eenvoudige baksteenen traceeringen bewaard bleven, zijn ze gecement. In de dagkanten dezer vensters zijn blokjes tuf gemetseld tot op 1.12 M. onder de geboorte der spitsbogen. De steunbeeren zijn, op dezelfde wijze als die van het dwarspand, tweemaal versneden en zadeldakvormig afgedekt.

De toren (afb. 37 en 38) bestaat uit drie versnijdende geledingen en wordt⁺ bekroond door een ingesnoerde achtkante houten spits, met leien gedekt en in het midden geknikt, zoodat het bovendeel sterk helt naar het Z.W.

De onderste geleding is tot op 5 M. boven den kerkvloer opgetrokken van groote baksteen (formaat: 0.295 × 0.14 × 0.063 M; 10 lagen: 0.785 M.); het muurwerk is hier ± 2 M. zwaar; de spitsbogige hoofdingang aan de westzijde is in later tijd uitgebroken. Het verdere gedeelte van den bovenbouw is van kleinere steen (formaat: 0.25 × 0.115 × 0.057 c.M.; 10 lagen: 0.68 M.), overeenkomend met die van het schip. In de tweede geleding zijn aan iedere zijde rondbogige nissen uitgespaard; in de derde geleding gaat tusschen twee van deze nissen (aan de noordzijde tusschen twee spitsboognissen) een hoogere spitsboognis op, welke de gekoppelde spitsbogige galmgaten omsluit, waarin een eenvoudig zandsteenen deelzuiltje met lijstkapiteel (pl. VII), met uitzondering van het westelijke galmgat, dat door wegbreken van deelzuiltje en boogveld tot een enkelvoudige opening is geworden.

De traptoren gaat tegen den zuidmuur op tot de halve hoogte van de derde geleding, waar hij met een pyramidedak is gesloten; zijne benedenste helft wordt thans omsloten door de voortzetting van den zuidbeuk langs den toren. Inwendig is het schip thans gescheiden van het dwarspand door in de boogopeningen⁺ over de volle breedte gemetselde baksteenen vullingen, terwijl het dwarspand van het koor werd afgesloten door in den triomfboog aangebracht muur- en schotwerk. Van deze drie aldus afgezonderde ruimten is alleen het schip voor de godsdienstoefeningen in gebruik; in het dwarspand zijn een kamertje en portaal voor den predikant, benevens een berghok getimmerd; in het koor is eene consistoriekamer ingebouwd.

Het schip (afb. 39), thans geheel gewit, is, zooals reeds werd opgemerkt,⁺ blind-basilicaal: een in den middenbeuk op 9 M. boven den kerkvloer aangebracht stucgewelf onttrekt thans de bovenvensters aan het oog. Deze bovenvensters zijn echter blijkbaar ook oorspronkelijk blinde vensters geweest: aan de buitenzijde der lichtbeukmuren, boven de gewelven der zijbeuken,

+ Koor.

+ Toren.

+ Inwendig.

+ Schip.

[p. 52]

zijn althans geen sporen van openingen te vinden en tusschen de eenvoudige baksteenen traceeringen zijn vischblaasvormige traceeringen en heiligenfiguren

Afb. 39. Schip der Ned. Hervormde kerk te Kerk-Driel inwendig naar het Noord-Oosten.

geschilderd (afb. 40 en 41). De oorspronkelijke gewelven, waarvan men de muralen in de lichtbeukmuren boven het stucgewelf aantreft, zijn

[p. 53]

blijkbaar weggebroken om eene instorting te voorkomen, waarvoor het gevaar stellig niet denkbeeldig was, gezien de sterke ontzetting van den noordelijken

Afb. 40. Blind bovenvenster met geschilderde traceeringen te Kerk-Driel.

Afb. 41. Detail der geschilderde traceering van afb. 40.

lichtbeukmuur (pl. VII). Ten einde dit wankele deel van den bouw te verstijven, zijn tezelfder tijd onder de gordelbogen, tusschen zuilen en zijmuur van den noordbeuk, versterkingsbogen

Afb. 42. Kapiteel in den zuidbeuk der Ned. Hervormde kerk te Kerk-Driel.

gemetseld met pseudo-gothische profileeringen.

Middenbeuk en zijbeuken zijn gescheiden⁺ door ronde zuilen op achtkante voetstukken en met rijk versierde ronde kapiteelen, waarin tusschen halsringen en dekplaat een krans van koolbladeren is gehouwen, onderbroken door uitkomende koppen en halve figuren, welke als consoles de gordelbogen van de zijbeuksgewelven en de schalken der overwelving van den middenbeuk dragen (afb. 39 en 40). Dit figurale beeldhouwwerk der kapiteelen stelt voor, wat betreft de zuidelijke rij zuilen: aan de halve zuil tegen den zuidelijken kruispijler, onder den scheiboog een duif (H. Geest?), onder den gordelboog van

+ Kapiteelen.

[p. 54]

den middenbeuk (gedeeltelijk in den vullingsmuur gemetseld) een kinderkopje; aan de overige zuilen, in den zuidbeuk vrouwelijke halve figuren,

Afb. 43. Kapiteel aan de noordzijde van den middenbeuk.

Afb. 44. Kapiteel aan de noordzijde van den middenbeuk.

het hoofd gedekt door een kroon of door een gehoornde muts, in de hand eene vaas houdend, waaruit een vlam komt (afb. 42); aan de zijde

Afb. 45. Kapiteel aan de zuidzijde van den middenbeuk.

Afb. 46. Kapiteel aan de noordzijde van den middenbeuk.

[p. 55]

van den middenbeuk koppen van baardige mannen met spreukbanden¹⁾. Aan de noordzijde vindt men tegen den kruisingpijler een soortgelijk kapiteel als dat aan de zuidzijde, maar zonder duif (afb. 43); het hierop volgende kapiteel vertoont aan de middenbeukzijde twee als elkander steunende halve figuren van baardige mannen, naar de hoofddeksels te oordeelen wellicht een paus of hoogepriester en een vorst, spreukbanden houdend (afb. 46). De figuur aan de noordbeukzijde van dit kapiteel, wordt evenals bij de twee volgende, bedekt door de daartegen gemetselde versterkingsbogen. Terwijl

Afb. 47. Noordbeuk der kerk te Kerk-Driel naar het Westen.

het derde kapiteel van het Oosten wederom een baardigen kop met spreukband onder den schalk heeft (afb. 45), treffen we aan het volgende op de overeenkomstige plaats den kop van een jongeren man, met gladgeschoren gezicht, het hoofd gedekt door een kaproen, waarvan hij den lang neerhangenden rechterslip met beide handen vasthoudt. Aan de linkerzijde van deze figuur ligt, tusschen halsring en dekplaat van het kapiteel, een man uitgestrekt, gekleed in strakke hozen en een kort, van voren dichtgeknoopt nauwsluitend wambuis. Van onder een ronde muts met opstaanden rand hangen dikke lokken langs een groven kop met uitspringende jukbeenderen, platten neus en breeden mond; de linkerhand steunt op de heup, de rechter omklemt een knuppel (afb. 44).

De zijbeuken zijn overdekt met ribgewelven, en wel de noordbeuk (afb. 47) met een kruisribgewelf, twee netgewelven en drie kruisribgewelven, en de zuidbeuk (afb. 48) met een kruisribgewelf en vijf netgewelven. Tegen de sluitsteenen, in de snijpunten der ribben, zijn gebeeldhouwde rozetten aangebracht. De ribben en gordelbogen dezer gewelven komen aan de

1) Het is mogelijk, dat met de vrouwefiguren eene voorstelling der Wijze maagden is bedoeld; meer waarschijnlijk komt het mij echter voor, ook in verband met de mannekoppen, dat men sybillen en profeten heeft willen uitbeelden.

[p. 56]

middenbeukzijde neer op de reeds beschreven kapiteelen; tegen den zuidmuur rusten ze in het midden der vensterdammen op de gefigureerde kapiteelen van korte schalken, welke eindigen op als kopjes gebeeldhouwde kraagsteenen (afb. 49).

In de gewelfschelpen zijn later hier en daar luchtpijpjes aangebracht, tevens dienend tot waterafvoer.

De vensterdammen der zijbeukmuren, opgemetseld naar het beloop der

Afb. 48. Zuidbeuk der kerk te Kerk-Driel naar het Westen.

Afb. 49. Kerk-Driel. Schalk in den zuidbeuk.

muralen, omsluiten spitsbogige nissen, waarin de vensteropeningen zijn gespaard. Onder de vensters loopt een rechthoekig om de dammen verkropte neuslijst.

In de vullingen, die thans de zijbeuken scheiden van het dwarspand, zijn spitsbogige nissen gemetseld met traceeringen in navolging van die der vensters (afb. 39).

[p. 57]

Het dwarspand (afb. 50) is overkluisd met een stergewelf over de kruising⁺ en twee door spitsbogige gordelbogen

Afb. 50. Dwarspand der Ned. Hervormde kerk te Kerk-Driel naar het Noorden.

gescheiden kruisribgewelven over elk der armen. De ribben dezer gewelven rusten in de beide zuidelijke hoeken op gebeeldhouwde vrouwenkopjes, in het midden der oostelijke en westelijke muren op halve figuren van baardige mannen met spreukbanden (afb. 51), in de hoeken tegen de kruising op bladkapiteeltjes; in de kruising komen de ribben van het stergewelf neer op korte schalken met baardige koppen, kapiteelen en bladvormen tot draagsteenen; de sluitsteen in het middelste snijpunt der ribben is gebeeldhouwd als stervormige rozet, waarin een engelenfiguur met spreukband (afb. 52). De ingangen in noord- en zuidwand worden geflankeerd door korfbogige spaarnissen.

Afb. 51. Kerk-Driel. Kraagsteen in het dwarspand.

Afb. 52. Kerk-Driel. Sluitsteen in het dwarspand.

+ Dwarspand.

[p. 58]

Te weerszijden van het spitsboogvenster in elk dezer eindwanden (afb. 50) zijn sporen zichtbaar van muurschilderingen: aan iedere zijde een tengevolge van de beschadigingen niet nader te bepalen heiligenfiguur.

Deze schilderingen, welke, evenals de hierna te bespreken gewelfschilderingen in het koor, blijkbaar nooit zijn overgewit, hadden, naar eene mededeeling van Leemans, vooral veel te lijden in den winter van 1861-1862, toen ‘het kerkgebouw tot een verblijfplaats (moest) dienen voor een groot aantal door de overstrooming uit hunne woningen verjaagde inwoners, en de rook en walm van een aantal kachels niet weinig hebben toegebragt, om wat de tijd tot dusverre nog had gespaard te doen verdwijnen’ (c. leemans, A.w., blz. 2).

Afb. 53. Kerk-Driel. Gewelf met beschildering in het koor.

⁺ Door een deur in het schotwerk dat den triomfboog vult, staat het dwarspand in verbinding met het koor, waarvan de behandeling overeenkomt met die van het dwarspand. De overkluizing wordt gevormd door twee vierdeelige kruisribgewelven (afb. 53) en wat de sluiting aangaat door een zesdeelig straalgewelf (afb. 54), welks sluitsteen in het middelpunt van den achthoek ligt.

⁺ Deze gewelven hebben hunne oude beschildering, zij het in sterk beschadigden toestand, bewaard. De hierbij gebruikte kleuren zijn: rood, blauw, gele oker, bruin en groen. Elk der gewelfschelpen is verdeeld in twee gelijke deelen door geschilderde banden van den top der muraal- en gordelbogen naar de sluitsteenen getrokken. In elk der door deze banden afgescheiden vakken omgeven bloem- en bladranken een medaillon, met uitzondering van de groote meest westelijke gewelfschelp der koorsluiting, die niet door

+ Koor.

+ Gewelfschilderingen.

[p. 59]

een band is onderverdeeld en negen medaillons bevat, omsloten door geschilderde traceeringen. Te midden van deze drie aan drie gegroepeerde medaillons, welke grootendeels vergane engelenfiguren bevatten, is als hoofdtafereel de kroning van Maria geschilderd. De H. Maagd is gezeten tusschen den Vader aan hare linker- en den Zoon aan hare rechterzijde, terwijl boven haar hoofd de H. Geest zweeft in de gedaante eener duif. Op den achtergrond vertoont zich rechts en links een engel, waarvan die aan de zijde van

Afb. 54. Kerk-Driel. Straalgewelf der koorsluiting met beschildering.

God den Vader een zwaard draagt, en die aan de zijde van Christus een palmtak. In den zuidelijken hoek van deze gewelfschelp is een overblijfsel van een spreukband te zien, waarop eenige gothische minuskels, die echter geen leesbaar woord meer leveren. De vijf overige gewelfschelpen der koorsluiting bevatten elk twee medaillons, waarin heiligen en musiceerende engelen zijn voorgesteld. Tegen een rooden achtergrond geschilderd, dragen deze engelen allen een lang, in vele driehoekige plooien neervallend wit ondergewaad, groen gezoomd en met lange mouwen; de twee in de middelste (oostelijkste) schelp hebben over dit onderkleed groene mantels, over de borst met een agraaf gesloten en over de armen vrij naar achteren afhangend; de engelen in de ter rechter- en linkerzijde aansluitende vakken hebben een blauw overkleed zonder mouwen, de overigen schijnen geheel zonder oppergewaad te zijn voorgesteld, of dragen er een van dezelfde kleur als het onderkleed; de vleugels zijn alle aan de buitenzijde groen, aan de binnenzijde wit of lichtblauw. De

[p. 60]

twee engelen in de oostelijke gewelfschelp bespelen een harp en een draagbaar orgel; die, welke aan de noordzijde hierbij aansluiten, strijkinstrumenten; tusschen deze beide medaillons is in den rand, tegen den top van den spitsboog het wapen-Rademaker geschilderd (afb. 55); de twee in de aan de zuidzijde naastgelegen schelp dragen een luit en een bazuin. In de beide naar het Westen hierop volgende schelpen zijn nog slechts vaag overblijfselen van engelen en

Afb. 55. Kerk-Driel. Detail der gewelfschilderingen in de koorsluiting.

heiligenbeelden te onderscheiden.

De eerste gewelftravee, volgend op het straalgewelf der sluiting, bevat in de beide medaillons harer oostelijkste schelp voorstellingen van de boodschap der engelen aan de herders en, vermoedelijk, van den verloren zoon. In de overeenkomstige westelijke schelp zijn afgebeeld Esther voor Ahasverus en Judith met het hoofd van Holophernes.

De voorstellingen in de overige medaillons, welke thans niet meer voldoende zijn te onderscheiden, gaven volgens leemans nog in 1862 tafereelen uit het leven van den H. Martinus te zien, voor de uitvoerige beschrijving waarvan zij verwezen naar diens reeds aangehaalde mededeeling in de verhandelingen der Kon. Academie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde.

⁺ Over de benedenruimte van den toren is een vierdeelig baksteenen kruisgewelf gemetseld, op zware afgeschuinde ribben, welke samenkomen tegen een eenvoudigen ronden sluitsteen en in de hoeken rusten op gebeeldhouwde kopjes (afb. 56). De drie hierboven gelegen verdiepingen, in later tijd gewijzigd,

+ Toren.

[p. 61]

zijn overdekt met balkenzolderingen. Op de eerste verdieping is in den oostmuur een doorgang gebroken, welke langs een steektrap voert naar de ruimte boven het stucgewelf in den middenbeuk. Deze bovenverdiepingen van den toren zijn toegankelijk langs den zuidelijken traptoren met gemetselde wenteltrap,⁺ welke men thans door den zuidbeuk binnengaat.

Aangezien de oude kerkelijke archieven geheel verloren gingen, zijn we voor de bouwgeschiedenis⁺ der kerk nagenoeg uitsluitend aangewezen op de vormentaal van het monument. Vier bouwperioden laten zich al aanstonds onderscheiden. Blijkbaar is men ook hier begonnen met het koor, waarna men het dwarspand heeft opgetrokken volgens een afwijkend plan; aan noord- en zuidzijde van het koor toch is een steunbeer gedeeltelijk opgenomen in het muurwerk der transeptarmen. Een derde periode begint met den bouw van het schip. Uit de onregelmatige, als toevallige wijze, waarop de twee oostelijkste halve zuilen in dit gedeelte tegen de beide westelijke kruisingpijlers, en de muren der zijbeuken bij het dwarspand aansluiten, valt op te maken dat hier andermaal eene wijziging in de bouwplannen werd gebracht, of dat althans na de voltooiing van het transept de werkzaamheden stokten. Nadat men aanvankelijk de drie beuken tot aan den toren had opgetrokken, is men later op het denkbeeld gekomen de beide zijbeuken naar het Westen langs den toren uit te leggen, zooals blijkt uit het verschil in materiaal en behandeling van het muurwerk der twee westelijke traveeën van noord- en zuidbeuk, met het overige deel van het schip.

Afb. 56. Kraagsteen van het gewelf in den toren te Kerk-Driel.

Terwijl overigens deze vier bouwperioden elkaar met niet zoo bijzonder lange tusschenruimten moeten zijn opgevolgd, gezien de steenformaten en de profileeringen, die wijzen op een bouwtijd, welke moet reiken van de tweede helft der 14e tot in het begin der 16e eeuw, moet de toren in zijn onderbouw uit een aanmerkelijk vroegeren tijd stammen. Het hier gebruikte steenformaat, het oorspronkelijk ontbreken van een westelijken ingang, de profileering der gewelfribben en de kopjes waarop deze rusten, welker haardracht met langs het gelaat opgenomen den hals vrijlatende vlechten (afb. 56) sinds het eind der 13e eeuw gebruikelijk werd, al deze kenmerken wijzen op een bouwtijd, die niet veel later dan 1300 kan zijn.
Aldus komen we tot het volgende verloop der bouwgeschiedenis: Ten Oosten van een oudere, omstreeks 1300 verrezen kerk, begon men in de tweede helft der 14e eeuw het tegenwoordige koor op te trekken. Zoowel het formaat der baksteenen, als vorm en profileering der vensters zijn met dezen tijd in overeenstemming. Omstreeks 1400 heeft waarschijnlijk een ander bouwmeester het dwarspand opgetrokken, waarna men in het derde kwart der 15e eeuw de oude kerk op den toren na sloopte, en in hare plaats het tegenwoordige schip bouwde. Voor deze laatste dateering vinden we een vrij stellig gegeven in de kleederdrachten van de hierboven besproken figuren der kapiteelen. Van de beide mannen in het tweede noordelijke kapiteel (van het Westen) draagt de liggende een platte ronde baret met stijf opstaanden rand, gelijk die in de eerste helft der 15e eeuw in zwang kwam. Tegelijk ontstond nu ook het karakteristieke

+ Traptoren.

+ Bouwgeschiedenis.

[p. 62]

hoofddeksel, dat de andere figuur draagt, en waarbij men om de hoeden een band, ‘cornette’ genaamd, aanbracht, die met vele plooien tot bijna op den grond afhing en daarom om hals en schouders werd geslagen (afb. 46).
Onder de vrouwenfiguren der kapiteelen in den zuidbeuk zijn er, die den eigenaardigen hoofdtooi met breed uitstaande hoorns, dragen, welke aan het hof van Isabella, gemalin van Karel VI van Frankrijk, mode was geworden, een mode die tot omstreeks 1483 duurde, toen zij tijdens de regeering van Karel VIII verdween. De achterlijkheid der mode in deze streken in aanmerking nemend, kan men met vrij groote zekerheid zeggen, dat het schip der kerk in ieder geval omstreeks het midden der 15e eeuw moet zijn verrezen. Nu weten we, dat Driel in 1464 een afzonderlijk decanaat werd; mogelijk stond de bouw van dit aanzienlijke en met eenige, in onze plattelandskerken niet algemeene, kwistigheid behandelde schip, met deze verheffing in verband. De verlenging der zijbeuken tenslotte is waarschijnlijk geschied in de eerste helft der 16e eeuw: het formaat van de baksteen komt overeen met dat van het schip der kerk te Ammerzoden, dat tusschen 1510 en 1547 werd gebouwd, en ook de profileeringen der gewelfribben (pl. VII) wijzen op eene zoo late periode der gothiek.

De kerk bezit de volgende voorwerpen:

⁺ In de kruising van het dwarspand, als dorpel voor het ingebouwde portaal van het thans tot kerk dienende schip gelegd, een altaarsteen (XIV?) van roode zandsteen met vijf wijdingskruisjes.

⁺ Een fragment (± 1500) van een priesterzerk (z.g. Evangelistenzerk) met overblijfselen van een randschrift in gothische minuskels, liggende buiten voor de tweede travee aan de zuidzijde.

Een priesterzerk (in de kruising) met in gothische minuskels het opschrift: Hic jacet sepultus dominus et mgr. petrus de u (a)? beymt(?) vice curat. in Wyck de driel... qui obiit Anno dni XV^cXXIX die mensis april XIX oretis pro ea.

Blijkens schutjes (III, blz. 484) is dit de zerk van den pastoor Martinus Petrus Ubeimt, en lag deze vroeger in het koor.

Een eenvoudige zerk (in het westportaal) met in gothische minuskels het opschrift: Hier leet be..ave Serefaes de Slijer die sterf A^oXV^c ende 53 op Sint...n Mar... sij huysf. sterf a^o 67 opte 10 decebris.

Een halve gebeeldhouwde zerk, waarop een wapen met drie dwarsbalken waarboven twee klimmende leeuwen, en het opschrift: Hier rustet Mr. Joh. van Strijp sterf A^o MDC XXXVII den... Decembris ende...

Een zerk, waarop gebeeldhouwd een ovaal wapenschild, gevierendeeld: 1. een rad, II een springend paard, III een jachthoorn, IV drie geblokte palen; en het opschrift:... huysvrou van Steyns Diercksen sterf int jaer onsses Heeren 1643. Een gebeeldhouwde zerk (vóór den ingang van den toren) waarop een alliantiewapen: het mannelijk schild met een bok naar rechts opstaand tegen een boom, het afgesleten vrouwelijk schild met drie vogels geplaatst 2 en 1; gedekt door een helm met een bok als helmteeken. Opschrift: Begraffenis van Nicolaes

+ Altaarsteen.

+ Zerken.

[p. 63]

H. Bock. Sterft den... A^o 1669. Ende sijn Huysvrou Adriaentyen Cornelis Loenen Dochter van Wel Sterft den 4 Ianuarius A^o 1665.

Een gebeeldhouwde zerk, waarop een gedeeld wapen (alliantiewapen): rechts drie plompebladeren, geplaatst 2 en 1; links in de benedenhelft een schildje beladen met een hoofdletter A, waardoor een zwaard, hierboven een geplante boom, waarnaast een bijl; boven het rechterdeel de letters I.G., boven het linkerdeel V H. Opschrift: Hier leyt begraven Elisabeth Joosten Huysvrouw van Jan Gerritsen van Handelt sterf den 12 Julius 1654. Hier leyt begraven Johan Geritsen van Hauselt Schepen

Afb. 57. H. Maagd met Kind. Schilderij in de R.K. pastorie te Kerk-Driel.

der Hoogh Gheritsbanck van Driel en heemraet van hooge schouw in Bommel... weert sterft den... December A^o 1673.

Een afgesleten zerk (in het westportaal onder den toren) met het opschrift: Hier leyt begraven Egen Dirck... en syn huysvrow Christina Jansdr. sterf den 18 November a^o 16... Een gebeeldhouwde zerk (in den middenbeuk vóór den preekstoel) met een ovaal wapenschild, waarin rechts een heg van drie takken, links een toestel gelijkend op een seinpaal met twee armen waaruit vlammen opslaan, geflankeerd door een roos en een vlam(?). Opschrift: Hier leyt begraven Juffr. Cornelia Ceporinuslast (aldus!) wed^e Roelants obiit 8 April 1720.

De door een fout van den steenhouwer verminkte naam moet gelezen worden: cornelia ceporinus, laatst wed^e Roelants. Men vergelijke ook de hierna beschreven Avondmaalsbekers.
Cornelia Ceporinus was eene dochter van Johannes Ceporinus (kleinzoon van den uit de geschiedenis der Hervorming te Zalt-Bommel bekenden Johannes Ceporinus), die in 1632-1639 als predikant te Driel stond, in 1639 optrad als predikant te Rossem en aldaar in 1647 stierf en begraven werd (zie omtrent zijn grafzerk blz. 159). Zij huwde met Philippus Roelandts en daar zij haren man overleefde en geen kinderen had, vermaakte zij al hare goederen aan de kerk te Driel. Haar oorspronkelijk, holographisch testament, overgelegd 4 April 1719, berust in het archief der Ned. Herv. diaconie te Driel. De in haar wapen afgebeelde heg is blijkbaar een zinspeling op den

[p. 64]

naam Ceporinus, die eene vergrieksching schijnt te zijn van Hofman, van Hove, of wellicht van Wiesendam. Deze laatste naam toch staat in den catalogus der Utrechtsche bibliotheek achter dien van Jacobus Ceporinus als schrijver van een Compendium Grammaticae Graecae, Vgl. hieromtrent: acquoy, blz. 175 en 212.

⁺ Twee zilveren Avondmaalsbekers, aan twee zijden versierd met het gegraveerde wapen-Ceporinus (als op de

Afb. 58. R.K. kerk te Kerk-Driel. a groote en b kleine ciborie.

hierboven beschreven zerk) en onder tegen den bodem voorzien van het opschrift: Herm. Lamb. Noortbergh Pastor in Driel. Anno . Juff. Cornelia Ceporinus laast wed^e Roelants Testatrice. Merken: Zalt-Bommel, jaarletter S en een lelie in schild.

Een zilveren broodschaal versierd met hetzelfde wapen als de bekers en om den rand met het door bladranken afgewisselde opschrift: ‘Hermanus Lambartis Noortbergh, Predt. te Driel 1723. Dees spijs is voor de ziel der vroomen Die hongerig tot Jezus komen. En door 't Gelove in Zijnen Doot versterking zoeken bij dit broot’. Merken als voorgaande.

⁺ Twee tinnen broodschaaltjes met versierden rand. Merken: engel in schild, waaronder ‘Blocktin’, en vier schildjes waarin D R, een engeltje, een leeuw en een boompje.

Twee tinnen bekers, elk met twee gebogen ooren. Onder tegen den bodem is een opschrift gekrast: . Diakenen A.F. van Rangelroy en H. van Ophuisen.

2. De R.K. parochiekerk van den H. Martinus, in 1832-1842 gebouwd (Kalf, Kathol. kerken, blz. 468), is een baksteenen driebeukige kerk in Water-

+ Avondmaalszilver.

+ Tin.

[p. 65]

staatsstijl, bestaande uit een schip van zeven traveeën, een halfrond gesloten koor en eenen in 1905 gebouwden toren. Middenschip en koor zijn met halfronde, de zijbeuken met segmentvormige tongewelven gedekt.

De kerk bezit:

Een schilderij voorstellend de H. Maagd met het kind (afb. 57), halve figuur,⁺ in geschilderde ovale omlijsting met een krans van rozen, tulpen, druiven, perziken enz.; aan de bovenzijde in het midden gedateerd: 1641; in het midden

Afb. 59. R.K. kerk te Kerk-Driel. Zilveren kelk.

Afb. 60. R.K. kerk te Kerk-Driel. Kazuifel.

der benedenzijde een ovale cartouche, waarin een wapen, gedeeld, met rechts in rood twee zilveren dwarsbalken en een kwartiervoet van 't zelfde, links geschakeerd van goud en blauw (Antwerpsch?). Doek: 1.38 × 1.05 M. (dagmaat). Vlaamsch meester in de manier van Daniel Seghers S.J.

Lindenhouten groep (XVIII), voorstellend het Laatste Avondmaal, verguld⁺ en gevernist, fragment van een draaitabernakel. Hoog: 0.53 M.

Een zilveren monstrans en een dergelijke ciborie (afb. 58a) in de verwarde⁺ barokke vormen van omstreeks 1850.

Een kleine gedreven zilveren ciborie (XIXb) met deksel 0.38 M. hoog

+ Schilderij.

+ Beeldhouwwerk.

+ Zilverwerk.

[p. 66]

(afb. 58b) De voet is versierd met drie door cherubkopjes gescheiden medaillons, waarin voorstellingen van Golgotha, de H. Agnes, en een ovaal wapenschild met geschakeerden linkerschuinbalk; hierop rust een balustervormige stam, met een door gedreven cherubkopjes en acanthusbladen versierden nodus, welke de in een krans van afwisselend schelpen en acanthusbladen gevatte cuppa draagt. Het deksel, waarin tusschen engelenkopjes

Afb. 61. Voorstraat B 51 te Kerk-Driel.

de passie-emblemen zijn gedreven, wordt bekroond door een met acanthusbladen versierden knoop, waarop een zilveren bol welke een kruisje draagt. Merken: op den rand onder aan den voet een afgesleten, onleesbaar merk.

Een kleine koperen ciborie (XIXb), 0.49 M. hoog. De nodus is versierd met een cartouche.

Een zilveren kelk (1812 of 1813) in den stijl van het Keizerrijk, 0.255 M. hoog (afb. 59). De cuppa is verguld. Merken: , een haantje (gehaltemerk), en een gehelmd kopje (waarborgteeken voor middelgroot werk).

Het hier voorkomende haantje is het Fransche gehaltemerk, dat in Nederland van Februari 1812 tot November 1813 in gebruik is geweest.

⁺ Een kazuifel (XIXb) van witte zijde. Op den voorkant een band met in zwaar relief geborduurde gouden acanthusranken; op den achterkant een kruis van dergelijke ranken, waarin een medaillon met een voorstelling der Onbevlekte Ontvangenis (afb. 60).

+ Kazuifel.

Particuliere gebouwen.

1.	Naast de Ned. Hervormde pastorie, ten Zuiden van de kerk, staat een groot rechthoekig woonhuis, geheel gewit, met eenvoudige hoek-

[p. 67]

	beeren (XV?) tegen de voorzijde. Op het hek een opschrift ‘Het Teisterband’. Blijkbaar hebben we hier te doen met de door schutjes (III, 477, noot 1) vermelde overblijfselen van een adellijk slot Teisterbant.
2.	Voorstraat B 51. Een langgestrekt rechthoekig woonhuis; aan de zuidzijde een gevel met trappen (afb. 61), waarin vier sierankers, een waarvan het jaartal 1737 draagt. Twee eenvoudig gesneden voordeuren (XIXa) met bovenlichten.