De Bommeler- en de Tielerwaard

[p. 31]

Brakel.

Zie nomina geogr., III, 62, 308.
Het wapen komt nagenoeg overeen met dat van het geslacht van Brakell: in rood twee⁺ afgewende zilveren zalmen, hier echter vergezeld van twee en twintig herkruiste spitsvoetige⁺ gouden kruisen, 4, 1, 2, 3, 2, 3, 4, 3, in plaats van de 3 × 3 kruisen in het geslachtswapen.
Vgl. rietstap, Handboek der wapenkunde, 363. - Afbeelding bij d'ablaing van giessenburg, Gelderland, pl. I, 12.

Afb. 21. Kaart van Brakel met aanduiding van de door den heer van Brakel uit de gemeente aangegraven gronden naar een teekening in het Rijksarchief te Arnhem.

Op de legendarische stichting van Brakel omstreeks 860 komen wij hierna bij de behandeling⁺ van het Huis te Brakel terug. De heerlijkheid Brakel vinden we voor het eerst vermeld in 1260 (mattheus, Analecta V). Zij was eene afsplitsing van de landen van Altena en werd een z.g. ‘dagelijksche heerlijkheid’.
In het einde der zestiende eeuw schijnt het dorp Brakel behoord te hebben tot de heerlijkheid Poederooien, zooals we meenen te moeten lezen uit een acte van 3 April 1595, waarin schout en schepenen in de heerlijkheid Poederooien, verklaren, ‘dat onze dorpe ofte heerlicheyt van Poederoeyen, met het dorp van Braeckel ongeverlick

+ Naam.

+ Wapen.

+ Geschiedenis.

[p. 32]

wel dertich jaeren herwaert tot noch toe ombediickt (= onbedijkt) siin geweest ende oick geschapen is door onze cleyne middelen ombediickt ende desolaat te blijven vermits die swaere lasten ende groote schaden van den inlopenden wateren, by wynter ende somer ons altiit ingecomen siin geweest.’ (‘gelre’, XXVI, 144).
In 1632 was een proces hangende tusschen het dorp en den Heer van Brakel over verschillende perceelen lands, die laatstgenoemde uit de gemeentegronden had doen vergraven. Bij deze gelegenheid teekende Nicolaas Geelkerk, landmeter van het vorstendom Gelder en de graafschap van Zutfen, twee kaarten, die zich thans bevinden in het Rijksarchief te Arnhem (archief Rekenkamer Inv. no 1001) en waarvan de belangrijkste hierbij wordt afgebeeld (afb. 21).

Afb. 22. Kerk en Spyker te Brakel in 1735 naar een teekeling van c. pronk (?).

Zooals blijkt uit de bijschriften dezer kaarten had de Heer van Hemert, in zijne kwaliteit als ambtman, deze landerijen wederom doen ‘inruimen en afhouwen’.

Kerk.

De Ned. Hervormde kerk, oorspronkelijk gewijd aan den H. Martinus (schutjes, III, 364. - bossche bijdr. V, 1923, 140), is in eigendom en onderhoud bij de Nederduitsch-Hervormde gemeente. De toren behoort aan de burgerlijke gemeente.

⁺ Blijkens eene kerkvisitatie van 8 September 1571 had de heer van Brakel het collatierecht van de parochiekerk, zoowel als van hare vijf beneficiën of vicariën. Deze waren verbonden aan drie altaren: van de H. Maria, van den H. Jacobus, en van den H. Antonius¹⁾.

+ Geschiedenis.

1) Th. Goossens, Kerk- en kloostervisitaties in het bisdom 's-Bosch uit de 16e eeuw, in Bossche Bijdr. V (1922-1923), blz. 147 v.v., in tegenstelling dus met Coppens III¹, blz. 20, die de drie altaren gewijd noemt aan de H. Maagd, aan den H. Evangelist Joannes, en aan de H.H. Jacobus en Gregorius.

[p. 33]

De Hervorming drong hier reeds spoedig door. De eerste predikant was, in 1587, Henricus Spudeus (schutjes, III, blz. 365). Sindsdien is het kerkgebouw in handen der Hervormden gebleven.

De kerk ligt vrij op een door een ijzeren hek omsloten grasveld aan een ruim,⁺ met hoog geboomte beplant dorpsplein, ten Zuid-Westen van den Holderdijk. Zij is georiënteerd met een afwijking van 17^o naar het Zuiden.

Tegen een driebeukig schip van vijf traveeën is aan de oostzijde een koor van⁺ twee traveeën, gesloten met vijf zijden van een tienhoek, aan de westzijde een⁺

Afb. 23. Plattegrond der Ned. Hervormde kerk te Brakel.

toren, met een half-zeskanten traptoren tegen den noordoostelijken hoek, opgetrokken (afb. 23).

De middenbeuk is, hart op hart der zuilen gemeten, 8.10 M. breed; de zuilen hebben een middellijn van 0.90 M., de totale breedte van het schip met de zijbeuken is 14.50 M. Het schip bestaat uit vier even groote rechthoekige traveeën, elk 5 M. diep, en één nagenoeg vierkante travee (omstr. 7.50 M. diep) vóór het koor. In de derde travee is aan de noordzijde een ingang aangebracht.

Het koor heeft twee rechthoekige traveeën vóór de sluiting en een ingang in den oostelijken sluitwand.

De toren, die niet zuiver in de as der kerk staat, meet buitenwerks ongeveer 5.80 M. in het vierkant. De totale lengte van schip en koor, zonder den toren bedraagt binnenwerks 37.25 M.

+ Ligging.

+ Beschrijving.

+ Plattegrond.

[p. 34]

⁺ Over een lengte van ongeveer 10.75 M. is het westelijk deel van den⁺ noordmuur van het schip, tot te halver hoogte der vensters, van tufsteen, en hierboven van baksteen (formaat: 0.29 × 0.145 × 0.06 - 0.07 M.; 10 lagen: 0.80 M.) opgetrokken. Het overige, oostelijke gedeelte van dezen muur is geheel van dezelfde baksteen. De zuidmuur is opgetrokken van baksteen van hetzelfde formaat als de noordmuur, en evenals deze verspringt

Afb. 24. Ned. Hervormde kerk te Brakel uit het Noord-Oosten.

hij te halver hoogte van de vensters. Ter plaatse van het middelste der oorspronkelijke vijf vensters in den noordgevel is een rondbogige ingang met geprofileerde dagkanten aangebracht, de vensters zelf zijn vergroot en rondbogig gedekt, de vroegere steunbeeren weggebroken. Hoofd- en zijbeuken liggen onder één doorgaand dak.

⁺ Het koor, (afb. 24) is opgetrokken van baksteen (formaat: 0.27 × 0.13 × 0.065 M.; 10 lagen: 0.74 M.), die in den voet, tusschen de plint en de waterlijst onder de vensters, wordt afgewisseld door banden van tufsteen. De plint heeft een tufsteenen afdekking. Het gedeelte der bemuring boven de vensterbogen is vernieuwd van kleinere steen. Tegen de hoeken der koorsluiting staan eenvoudige eensversneden steunbeeren, waar de waterlijst omheen is gevoerd. In het oostelijkste muurvak is het venster aan de onderzijde ingekort en een rondbogige deuropening gebroken, waarvóór een stoepje van drie treden werd gemetseld.

⁺ De toren (afb. 25) is geheel van baksteen (formaat: 0.24 × 0.12 × 0.0055 M.; 10 lagen: 0.63 c.M.), in kruisverband gemetseld, bestaat uit drie een weinig versnijdende geledingen en wordt gedekt door een achtkante, met leien bekleede spits. In de onderste geleding bevindt zich, aan de westzijde een korfbogige ingang, met het venster daarboven gevat in een spitsbogige nis; de

+ Uitwendig.

+ Schip.

+ Koor.

+ Toren.

[p. 35]

tweede geleding heeft spistbogige spaarnissen met baksteenen traceeringen; in de derde geleding zijn aan iedere zijde twee spitsbogige galmgaten aangebracht, waarboven ronde spaarvelden met klaverbladvormige vulling. Op de vier hoeken der in later tijd gewijzigde borstwering rond de spits zijn bergsteenen ballen geplaatst. De traptoren, gelijkerwijs geleed als de romp van den toren door de omloopende waterlijsten, gaat op tot het midden van de derde geleding en wordt gedekt door een tegen den zuidelijken torenmuur aansluitend polygonaal

Afb. 25. Ned. Hervormde kerk te Brakel uit het Westen.

dak.

Over den middenbeuk is een, in het⁺ koor doorloopend, gestucadoord gewelf aangebracht, met trekbalken en korbeelen; de zijbeuken zijn in iedere travee gedekt met een driedeelig stucgewelf, eveneens gedragen door een constructie van trekbalken en korbeelen. De op ronde zuilen met eenvoudige lijstkapiteelen gedragen scheibogen gaan spitsbogig op tot dicht onder de aanzetlijst van het hoofdgewelf. De koorsluiting, waarin een grafkelder werd aangebracht, is door een eenvoudig hekwerk van de verdere ruimte gescheiden. Het geheel is gewit (afb. 26).

De toren, die inwendig, evenals de kerk zelve, geheel is gewijzigd, bestaat uit een overzolderde benedenruimte en twee, door den traptoren, langs een gemetselde wenteltrap toegankelijke verdiepingen, in de bovenste waarvan zich de klokkenstoel bevindt.

Het tufsteenen gedeelte in den noordmuur⁺ van het schip is blijkbaar een overblijfsel van een romaansch kerkje (XI of XII), dat waarschijnlijk in de tweede helft der 13e of in het begin der 14e eeuw (het steenformaat 0.29 × 0.145 × 0.06-0.07 M. wijst hierop) werd vergroot en ten slotte in den loop der 15e eeuw verbouwd tot eene driebeukige pseudo-basiliek. Jaartallen boven de orgeltribune geschilderd, wijzen op verbouwingen of herstellingen in 1645, 1749, 1825 en 1851.
Eene sepiateekening uit 1735, die de kerk uit het Noordoosten gezien weergeeft (afb. 22), vertoont nog niet den tegenwoordigen oostelijken ingang en geeft den toren met een lage pyramide-vormige spits weer. Al deze wijzigingen dateeren dus van nà 1735. De overwelving met hare trekbalken, zal, afgaande op vormen en detailleering, in het jaar 1851 zijn aangebracht. Een schilderij van het inwendige dezer kerk in 1847 vervaardigd door H.A.F.A. Gobius (geb. 1815), thans in onbekend bezit, maar waarvan zich een hiernaar (waarschijnlijk door Victor de Steurs) in O.I. inkt

+ Inwendig.

+ Bouwperioden.

[p. 36]

geteekende schets bevindt in het archief van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg, vertoont nog het vroegere houten tongewelf over den middenbeuk, en over de zijbeuken een ziende bekapping (lessenaarsdak).

⁺ De kerk bezit de volgende meubelen en voorwerpen:

Een gesneden eiken preekstoel (± 1740, afb. 27) met zeskante kuip

Afb. 26. Ned. Hervormde kerk te Brakel inwendig naar het Oosten.

op Kelkvormigen voet, een ruggeschot met vleugelstukken en een zeskant klankbord. De trap is (waarschijnlijk in 1851) vernieuwd.

Een geverfde dubbele heerenbank (XVIIB) met op twee gewrongen Ionische zuiltjes rustende overhuiving. Tegen de kroonlijst der overhuiving een gesneden wapen.

Op de ouderlingenbanken staan een gesmede ijzeren zandlooperhouder (XVIIB) en een dito tweelichts-kandelaar.

⁺ In het koor ligt een eenvoudige kleine zerk met het opschrift:

Hier leit begraven Baeyen Handrick van Os, 1652.

Een den grafkelder dekkende zerk draagt het opschrift:

‘Sepulcretum.
Toparcharum

in

Brakel et Redichem.’

+ Meubelen.

+ Zerken.

[p. 37]

De koorvensters bevatten, omgaande van Noord naar Zuid, gerestaureerde⁺ fragmenten van de volgende zeven gebrandschilderde glazen:

1. Een glas, geschonken door de stad Zalt-Bommel, voorstellend het wapen dezer stad, waaronder een door twee engelen gehouden cartouche met het opschrift: ‘De Stadt Boemel 1647’ (afb. 28).

2. Dergelijk glas met het wapen van Nijmegen, waaronder een cartouche met het opschrift: ‘De stadt

Afb. 27. Preekstoel in de kerk te Brakel.

Nijmeghen 1647’.

3. Een glas met het opschrift: ‘Quartier van Nijmeghen 1647’.

4. In den oostelijken sluitwand een glas met wapen, waaronder ‘De Heerlickheit Braeckel, 1693’ (afb. 30).

5. Een glas, voorstellend het wapen Pieck, waarboven drie engeltjes een kroon houden en geflankeerd, rechts door kwartieren met de onderschriften Asendrecht, Avereck, Suylen van Nuijt, Gent, Tuyl van Bolkensteyn, Wijhe van Echtelt, Pieterzen en de Gruyter; links door kwartieren met de onderschriften Arent Claes, Pol van Eerensteyn, Baer, Rossom (sic), Asewijn, Boonenburgh, Raesvelt, en Dirckssen¹⁾.

Opschrift: ‘Caerl Pieck, Heere van Brakelen, Zoelen Amtman Richter en Lantheer van Brakelen Marienweert en Renoy, Gecommiteerde ter Vergaderinge van Haer Ho: Mogende die, Heeren Staten Generaal, wegens de provintie van Gelderlant A^o 1709 (afb. 29).

6. Een glas, met het wapen-Pieck, gehouden door twee griffioenen, waaronder, in een groote cartouche, het opschrift: ‘Jacob Pieck Heer van Braeckel Amtman Richter, en, lantheer van Beest, Marienweert en Renoy, Gecommiteerde, ter, vergader-van Haer Ho: Mogende die, Heeren Staten Generaal wegens de provintie van Gelderlant. A^o 1709.’ Hieronder een naamcijfer: CVH, en te weerszijden acht kwartieren, nl. links: Husters, Ley, Haften,

+ Gebrandschilderde glazen.

1) Blijkbaar zijn bij eene restauratie de onderschriften van sommige kwartieren verwisseld. Zoo is bijv. het eerste kwartierwapen niet dat van Asendrecht (zooals het onderschrift zegt) maar van Suylen, welks onderschrift bij het derde kwartier is geplaatst (afb. 29).

[p. 38]

Balveren, Averenk, Gent, Wijhe van Echtelt, Pieck; rechts: Buren, Wijnen, Groeff van Erkel, Putseler, Buchel, Pieck van Wolfsweert, Tuyl, en Gruyter.

Afb. 28. Glas van Zalt-Bommel in de kerk te Brakel.

Afb. 29. Glas met het wapen-Pieck in de kerk te Brakel.

7. Een glas met het wapen van Tiel, waaronder: ‘Anno 1693,’ en een cartouche met het opschrift: ‘De Stadt Tiell,’

Een groote twintig-lichts koperen kroon (XVIIb).

Een houten tiengebodenbord (1759).

[p. 39]

Het volgende Avondmaalszilver:⁺

Twee bekers, in elk waarvan het wapen-van Brakel is gegraveerd met het opschrift: ‘Kerk van Brakel, MVCCXXXVI,’ Merken: ooievaar ('s-Gravenhage), 22 II, P en klimmende leeuw.

Een kan (XVIIIb), waarop gegraveerd eene kerk. Merken: P, en twee onleesbare.

Een schotel met gegraveerd opschrift: Rotterdam 1839.

In den toren hangt een klok (diameter: 1.185 M), welke in gothische minuskels⁺

Afb. 30. Glas van de Heerlijkheid Brakel in de kerk te Brakel.

het randschift draagt: ‘Maria : is : miin : naem : weelken : van : brakel : ian : soen : dede : mi : maken : int : iaer : ons : heren : M : CCCC : XXII.

+ Zilverwerk.

+ Klok.

Particuliere gebouwen.

1. Huis te Brakel. Ongeveer 300 M. ten zuidwesten van de Ned. Hervormde kerk lag het oorspronkelijke slot, waarvan thans nog slechts een ruïne over is, in het park van het tegenwoordige huis Brakel (ten onrechte wel Rodichem genoemd).

j.w. te water, Historie van het Verbond en de⁺ Smeekschriften der Nederlandsche edelen, Dl. II (Middelburg, 1779), blz. 276 noot; dl. IV (Middelburg 1796), blz. 234 vv. - robidé v.d. aa, Oud-Nederland. - j. anspach, Rijswijk en het geslacht van Brakell, in: geld. volksalm. 1879, blz. 13 vv.
Het slot Brakel zou, volgens overlevering, met⁺ de kasteelen Aalst en Poederoyen, omstreeks 870 gesticht zijn door den derden heer van Heusden in het land van Altena, Boudewijn II, nadat de wikingen hem uit zijne goederen hadden verjaagd¹⁾.
Zeker bestond hier een slot in het midden der 13e eeuw, wanneer we voor het eerst het geslacht vermeld vinden, dat er zijn naam aan ontleende: In 1260 en 1265 was Eustachius, ridder van Brakel, getuige van den heer van Altena (Mattheus, Analecta, V).
In 1262 zegelde een Dirk van Brakel met Walram, hertog van Limburg, en voerde het gewone wapen der twee zalmen²⁾.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

1) Inderdaad zijn - in tegenstelling met wat Robidé v.d. Aa hieromtrent aanteekent - twee invallen der wikingen, omstreeks dezen tijd bekend: één in 859 en één in 863, waarbij o.a. Dorestad werd verwoest. Cf. Jan de Vries, De wikingen in de lage landen bij de zee. Haarlem, 1923, blz. 190-193.

2) Anspach (Geld. Volksalm., 1879, blz. 43) vermeldt een Cesarius de Brakel, die reeds in 1212 een verdrag zou hebben gezegeld tusschen Theodoricus de Altena en Johan de Heusden, een bericht, waarvan ik echter nergens den oorsprong of de bevestiging kon vinden.

[p. 40]

Volgens van Spaen (Inleiding, III, blz. 262) stamde dit geslacht van de heeren van Altena van wier landen de latere z.g. ‘dagelijksche heerlijkheid’ eene afsplitsing was. Naar het schijnt heeft het kasteel reeds in het begin der 14e eeuw den vorm gehad, dien het op latere afbeeldingen vertoont en waarvan we de sporen thans nog ter plaatse terugvinden: een complex gevormd door den eigenlijken burcht, een voorburcht en op eenigen afstand hiervan, aan de toegangsweg, even ten westen van de kerk, een poortgebouw, het z.g. Spijker, waar men de leenen verhief en de thijnsen betaalde, tevens de verzamelplaats van de tienden en voorraadschuur der graven. Althans blijkt in 1318 heer Staeske van Brakel bezitter van den burcht, terwijl het spijker dan van het slot wordt gescheiden als een ‘vrij eigen en niet leenroerig goed’, eigendom van een stam- en naamgenoot. Deze beide bewoners zullen de Eustachius van Brakel en diens zoon Staeske zijn, die in 1321 het huis Brakel aan Graaf Reinout van Gelder opdroegen tot een open huis en het van dezen wederom ter leen ontvingen.

Afb. 31. Voorburcht van het kasteel en Spijker te Brakel naar een teekening (1630) van j.s.

De leenakte vermeldt alsdan: ‘dat huys te Brakel met sijnen voorborchten als die gelegen sijn binnen der vorsten graften, met hagen ende bongerden, voort die weerden, die met den oversten eijnde boven dat dorp van Brakel gelegen sijn,’ enz.¹⁾
Hiermede was Brakel dus aan Gelderland onderhoorig geworden. Inmiddels bleven echter de gerichten van Brakel en Rudegoyen (= Rodichem) leenroerig aan het geslacht van Loon en later aan dat van Herlaer, als heeren van Ameiden, blijkens een verklaring van Hendrik van Vianen, heer van Ameiden, van 9 Mei 1382²⁾.
Bij de belegering van Gorinchem door graaf Willem VI van Holland, in 1407, werd het slot door diens krijgsvolk verwoest. Het kwam hierna in het bezit van het geslacht van Broekhuizen van Waardenburg en werd herbouwd, maar zijne verdere geschiedenis is een aaneenschakeling van wederwaardigheden.
Zoo werd het in 1504, bij de belegering van Zalt-Bommel door de troepen van keizer Maximiliaan, onder Rudolf van Anholt, gebrandschat; vervolgens in 1574 door Spaansche troepen geplunderd, in 1587 door de Staatsche troepen onder Hohenlohe bezet, maar in 1588 door de Spanjaarden onder Mansfelt weer bemachtigd.
Niettemin was het slot in 1618 nog een aanzienlijk gebouw ‘met een stevigen vier-

1) Register op de Leenaktenboeken van het vorstendom Gelre, en graafschap Zutphen. Het kwartier van Nijmegen, Arnhem, 1924, blz. 616.

2) Oorkonde in het huisarchief van den heer van Dam van Brakel. Het huis Rodichem lag op het Monnikenland, ten Zuid-Westen van Brakel, maar is thans geheel verdwenen.

[p. 41]

kanten toren, met een vierkant wolvendak gedekt, een nog wat kleiner en spits gekapt torentje, nevens de groote voorpoort, ter zijde gehecht aan eenen ruimen ringmuur, waar binnen twee trapgevels, de stallinge en bouwhuis gezien worden.’ (v. hoogstraten en schuer, Groot Algem. Histor. woordenboek, blz. 362). En aldus zien we het ook nog afgebeeld op een teekening in 1630 vervaardigd door J.S. (afb. 31) en op een der twee hierboven genoemde kaarten, in 1632 door Geelkerk geteekend (afb. 21).
Den 11den September 1672 deden de Fransche troepen van Turenne, toen deze optrok tegen Zalt-Bommel, het slot in de lucht springen, daar de uitgeschreven brandschatting niet was voldaan, en sindsdien bleef het liggen als de meer en meer afbrokkelende ruïne, die we hier thans nog zien.

Afb. 32. Ruïne van het kasteel te Brakel uit het Zuid-Westen.

‘De verkoop der heerlijkheid, in 1768, gaf aanleiding tot het bouwen van een geheel nieuw eenvoudig landhuis, met stallingen en bergplaats op den buitenhof ter plaatse van de brouwerij, hetwelk ook, doch ten onregte “Rodichem” genoemd wordt, doch meer algemeen bij den naam van het huis te Brakel bekend is. Dit werd in 1811 nog aanmerkelijk verbeterd en de omtrek door graving en bepootingen verfraaid.’¹⁾

In het bezit van den heer van Dam van Brakel bevindt zich een platte-grondteekening⁺ met het opschrift: ‘Grondslag van het in 1672 gesprongen kasteel⁺ te Brakel met voorgebragten (sic) nederhuizingen, en grachten opgemeten in 1816, en geteekend in 1831 op de schaal van vijf streepen voor een Nederland-

1) Aanteekening ‘Het Huis te Brakel in het jaar 1840’, door den toenmaligen eigenaar, in het huisarchief van den heer van Dam van Brakel.

+ Beschrijving.

+ Plattegrond.

[p. 42]

sche El’. De aanwezige overblijfselen vertoonen nog in hoofdzaak de in deze teekening aangegeven dispositie. Het is de plattegrond van een vierkanten waterburcht, bestaande uit een rechthoekig woongebouw met twee ronde hoektorens, die met drie weermuren een binnenplaats omsluit; in den noordmuur tegenover het woongeboiuw bevindt zich de ingang, waarnaast een vierkante donjon, aan welks zuidwestelijken hoek op de binnenplaats een ronde waterput was gemetseld. Ten Noorden van den burcht ligt de thans tot moestuin ingerichte, en eveneens door een natte gracht omgeven, vierkante voorburcht, oorspronkelijk een door weermuren omsloten plein met een poortgebouw

Afb. 33. Zuidwestelijke hoektoren van het kasteel te Brakel met fragmentenmuur.

aan de noordzijde en een ronden toren op den noordwestelijken hoek.

⁺ De ruïne (afb. 32) bestaat uit de overblijfselen van het woongebouw met zijn twee ronde hoektorens, ten noorden waarvan de fundeeringen van den vierkanten donjon met den thans met puin gevulden waterput, en brokstukken van aangrenzend muurwerk, alles hoofdzakelijk van groote moppen (formaat: 0.29 × 0.14 × 0.08 M.), het geheel omgeven door een natte gracht. De zuidwestelijke hoektoren is XIXb gedeeltelijk met kleine baksteen hersteld, waarbij men een fragmentenmuur heeft aangebracht met een rondbogigen ingang (afb. 33), waarboven een steen (XIXb) met ingegroefde jaartallen (860, 1321, 1407, 1672) en een oud kruiskozijn (XVII) met glas-in-lood vensters. Te weerszijden van dezen ingang zijn spitsbogige nisjes met zandsteenen toten (XV) ingemetseld, benevens een steen met een fragment van een opschrift in gothische minuskels: ‘en van Werdenberg’, en een fragment van een groote zerk met de (gedeeltelijk onvoltooide) wapens-Pieck, -Wijhe, -Averinck, -Gend en -Vygh, afkomstig van een in 1825 ontgraven grafkelder in de Ned. Herv. kerk (zie blz. 35). Een afgebrokkeld fragment van een gemetselde trap voert naar het ingestorte bovengedeelte van dezen toren.

+ Uitwendig.

[p. 43]

De beide torens en het tusschengelegen muurwerk van het voormalige woongebouw worden aan de grachtzijde geschoord door brokstukken van zware steunbeeren.

Tot het terrein van den vroegeren voorburcht heeft men thans toegang door een houten poort (XIX A) met het gefingeerde jaartal ‘Anno XVIIXX XXXXVIII’; op de houten stijlen de geschilderde wapens van Wilhelmus Wilhelmius van Brakel en A.M.v.d. Brande van Klaverskerken, en als bekroning twee leeuwtjes met schilden, op een waarvan: ‘Vier.’

Van het voormalige woongcbouw staan nog gedeeltelijk de ommuringen,⁺ waarbinnen twee later (XIXb)

Afb. 34. Fragmenten van maiolica in de ruïne te Brakel.

opgemetselde vertrekjes, in een waarvan zich een fragment van een gothischen kraagsteen met een engelenfiguurtje (XV), eenige oude ijzeren halen en andere gereedschappen bevinden, benevens fragmenten (± 1540) van vroege Nederlandsche maiolica, met in reliëf een naakt figuurtje, den dood van Lucretia voorstellend, omlijst door Korinthische pilasters, een stuk van een schelpvormige bekroning (eener nis?) en een vrouwenkopje, vermoedelijk overblijfselen van een wandbekleeding (afb. 34). Onder deze ruimten ligt een met tongewelven overkluisde kelder, boven welks rondbogige ingang een fragment van een gebeeldhouwden pilaster (± 1540), als sluitsteen is ingemetseld.

Tusschen het puin bevinden zich op verschillende plaatsen nog dergelijke gebeeldhouwde fragmenten (± 1540).

De toestand der ruïne belet uit den aard der zaak eene eenigszins nauwkeurige dateering⁺ van dit slot. Uit den vorm der schietgaten echter en uit die van enkele fragmenten van beeldhouwwerk (als de nisjes met boogtoten in den zuidwestelijken toren) valt te besluiten, dat het nog bestaande in hoofdzaak in de 15e eeuw moet zijn gebouwd, dus waarschijnlijk na de verwoesting van 1407, eene onderstelling, waarmede het formaat van de baksteenen niet in strijd is.
Overigens is uit de nog aanwezige fragmenten van beeldhouwwerk met vroeg-renaissance-ornament, en van vroege maiolica, op te maken, dat een niet onbelangrijke verbouwing moet zijn geschied in het tweede kwart der 16e eeuw.

+ Inwendig.

+ Bouwtijd.

[p. 44]

2. Het nieuwe Huis Brakel, gelijk hierboven is vermeld, in 1768 opgetrokken, in 1811 aanmerkelijk gewijzigd, is een eenvoudig gebouw op rechthoekig grondplan, met een deur in gesneden omlijsting en een bovenlicht uit den tijd der laatste verbouwing.

In het bezit van den eigenaar en bewoner bevinden zich:

Een vrij uitgebreid huis- en familiearchief, waarin, behalve verschillende

Afb. 35. Het Spijker te Brakel uit het Zuid-Oosten.

documenten (XIV en later), ook planteekeningen (1881) voor de verbouwing van het tegenwoordige huis en eene (1851) voor de herstelling der Ned. Herv. kerk. Voorts de plattegrond van den burcht, hierboven vermeld, en eenige scherven (± 1540) van maiolica, overeenkomend met die, welke zich nog op de ruïne bevinden, en daarvan afkomstig.

3. Het Spijker, oorspronkelijk poortgebouw van het slot, ligt even westelijk van de Ned. Hervormde kerk en ruim 300 M. ten Noord-Westen van de ruïne van het slot.

⁺ j.c.w. quack, Het Spijker te Brakel, in: geld. volksalm., XLI (1875), blz. 221.⁺ Zooals wij bij de bespreking van het huis te Brakel (blz. 40) reeds hebben meegedeeld, was het Spijker poortgebouw en tevens voorraadschuur van het slot, waarvan het in 1318 werd gescheiden. Volgens Quack schijnt het Spijker later, tot het jaar 1616, het verblijf te zijn geweest van een commanderij der ridders van St. Jan van Jeruzalem of van Malta, waarop inderdaad eenige thans nog in het gebouw aanwezige cellen zouden kunnen wijzen. Overigens is alleen bekend, dat het door eenige leden der geslachten van Brakel, Giessen, Gent, Verbolt en van Minningen is bewoond geweest.
In 1763 werd het door den toenmaligen predikant Jeanette gekocht. De familie van

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 45]

Everdingen, door huwelijk aan dezen laatsten verwant, volgde hem op in het bezit zijner goederen, waarna het Spijker in 1784 werd ingericht tot boerderij. Dit bleef het, tot het in 1837 door aankoop weer met de goederen der heerlijkheid werd vereenigd. De toenmalige eigenaar, de heer Wilhelmus van Dam van Brakel, liet het gebouw herstellen en bracht er eene vrij aanzienlijke verzameling oudheden in onder, terwijl hij in de vensters eenige - later weer verkochte - gebrandschilderde glazen liet plaatsen, afkomstig uit het naburige huis ‘Oyevaarsnest’. Tot 1862 hield ook het departement Brakel der Maatschappij tot Nut van het Algemeen zijne vergaderingen in het Spijker, dat tijdens de overstrooming van 1861 tevens eenige weken tot kerk der Ned. Hervormde gemeente heeft gediend.
Thans wordt het Spijker gebruikt, deels tot tuinmanswoning, deels tot bergplaats van het Huis.

Het eenvoudig rechthoekig baksteenen gebouw, welks oost- en zuidmuur uit⁺ een smalle gracht opgaan (afb. 35), bestaat uit een hooger oostelijk deel, aan welks oostzijde een smalle zijvleugel door een over de volle hoogte opgaanden brandmuur is afgescheiden, met een spiltrap in den noordoostelijken hoek, en uit een lager westelijk gedeelte, thans tuinmanswoning.

Het muurwerk vertoont uitwendig de sporen van talrijke niet nader te bepalen verbouwingen en herstellingen. Het oostelijk gedeelte bestaat uit twee verdiepingen en een zolderverdieping, gedekt door een tusschen twee trapgevels (de oostelijke gewijzigd tot puntgevel) besloten zadeldak, waarop een dakruiter met een peer, gevormd door een omgekeerd aarden vat, afkomstig uit Nantes¹⁾. In den noordmuur zijn gelijkvloers twee groote spitsbogige nissen uitgespaard, in de oostelijke waarvan een ingang is aangebracht, terwijl zich in de westelijke een venster bevindt. Hierboven zijn in 1838 eenige uit Heusden afkomstige sierankers (XVI) aangebracht²⁾. Aan de noordzijde van den lageren westelijken aanbouw bevindt zich in de benedenverdieping een getraliede nis, waarin een voetstuk van een beeld, en hierboven een later beschilderde gedenkplaat met het opschrift: ‘Non inferior secutus’, omlijst door twee Ionische zuiltjes, waarop een segmentvormig fronton.

Inwendig bevindt zich in het oudste, oostelijk gedeelte een groote met een baksteenen tongewelf overkluisde kelder.

Gelijkvloers liggen hierboven twee vertrekken, in een waarvan een grootendeels vernieuwde eiken betimmering met twee deurportieken (XVII B) en een eenvoudig gesneden eiken schouw (XVII B), afkomstig uit het huis van den heer van der Feltz te Zaltbommel³⁾. Het hiernaast gelegen vertrek (‘de hal’ genaamd) heeft een zoldering met kinder- en moerbalken op sleutelstukken (XVI b) met peerkraalprofiel. De smalle zijvleugel bevat gelijkvloers een hierbij aansluitende ruimte, thans als berghok in gebruik. De spiltrap - deels met gemetselde, deels met houten treden - voert langs drie hierin boven elkaar gelegen smalle vertrekjes, of cellen, tot aan den zolder. In deze cellen, die achter-

+ Beschrijving.

1) Blijkens eene Memorie van uitgaven en ontvangsten in het archief van het Huis te Brakel.

2) Als voren.

3) Als voren.

[p. 46]

eenvolgens op de deur de later aangebrachte namen S. Petrus, S. Maria en S. Johannes dragen, bevinden zich vensters in twee waarvan gebrandschilderde wapenruitjes (namaak)

Afb. 36. Korenmolen te Brakel.

zijn aangebracht.

De langs dezelfde trap toegankelijke verdieping boven de twee groote benedenvertrekken gelegen, bestaat eveneens uit twee vertrekken, in het eerste waarvan, de z.g. ‘leenkamer’, kinder- en moerbalken op sleutelstukken (XVI b) met peerkraalprofiel en een schouw (XVIII A?) op twee Dorische zuilen.

Het andere vertrek heeft een betimmering (± 1800) met drie muurkasten.

⁺ Tegen den noordmuur van het gebouw staan in den voortuin drie gebeeldhouwde kraagsteenen, waarvan een met het jaartal 1635, afkomstig van het raadhuis te Heusden.

⁺ 3. Aan de oostzijde van het dorp staat, bij den Holderdijk, een baksteenen windkorenmolen; ronde bovenkruier (afb. 36).

+ Kraagsteenen.

+ Korenmolen.

[p. 47]

In den tuin der burgemeesterswoning ligt een steenen kogel, welke afkomstig⁺ heet te zijn van het voormalige kasteel Poederooien.

+ Steenen kogel.