Van AEgir tot Ymir. Personages en thema's uit de Germaanse en Noordse mythologie

Valkyrja

(on. valkyrja), bovennatuurlijke vrouwelijke strijder, dienares van Odin. Ze heeft volgens het eddagedicht Grímnismál (Het lied van Grimnir) 36 en SnE. i, 36 de taak Odin en de Einheri's bier te schenken en al wat daarbij hoort. De voornaamste taak van een Valkyrja echter is het kiezen van de ‘valr’, de helden die in het gevecht zullen vallen en daarna in Odins hal, Valhöll, zullen worden opgenomen. Valkyrja's zijn dan ook meestal op het slagveld te vinden. Namenlijsten van Valkyrja's vinden we in Völuspá 30, waar ze als paardrijdende dienaressen van Odin worden genoemd, en in Grm. 36, waar de nadruk ligt op hun tafeldienende kwaliteiten.

Hoewel Valkyrja's door Snorri in de hoofdstukken over de Asinnen worden behandeld en ze ook in de Lied-Edda tot de bovennatuurlijke wereld behoren, kent de literatuur ook andere vrouwen die ‘Valkyrja’ genoemd worden, maar die veeleer menselijk dan bovennatuurlijk lijken. Hoewel ze in de gedichten het vermogen hebben om zich door de lucht voort te bewegen, lijken ze voor het overige vooral op de in eddagedichten en voortijdsaga's genoemde ‘schildmeisjes’, vrouwelijke krijgers. Het individuele lot van deze Valkyrja's is meestal nauw verbonden met dat van een bepaalde held. In de Helgakviða Hundingsbana I (Het eerste gedicht over Helgi Hundingsbani) bijv. komen de menselijke koningsdochter Sigrun en haar gevolg als Valkyrja's door de lucht aanrijden: de bergen schitteren, bliksems flitsen, hun maliënkolders zijn met bloed bespat en hun speren stralen. Ze komen de held echter geen hulp bieden, Sigrun komt hulp vragen in de heel menselijke kwestie van een ongewenste verloofde. Ook Svava in de Helgakviða Hjörvarðssonar II (Het tweede gedicht over Helgi Hjörvardszoon) die met acht andere vrouwen door de lucht rijdt, wordt een Valkyrja genoemd. Ze schenkt haar held een zwaard en beschermt hem in de strijd. Voor het overige zijn deze vrouwen vooral menselijk: ze hebben hun held lief, trouwen hem zelfs, en in de Helgakviða Hundingsbana II volgt Sigrun haar gestorven geliefde de grafheuvel in, totdat Helgi definitief naar het dodenrijk moet vertrekken. In al deze gedichten is er nauwelijks sprake van een verband tussen de Valkyrja en de god Odin. De auteur van het proza dat de Völundarkviða (Gedicht over Völund) inleidt, noemt een drietal koningsdochters Valkyrja's, maar beschrijft hen tegelijkertijd als zwanenmeisjes. Hij had duidelijk geen helder beeld van de werkelijke aard van deze jonge vrouwen en de tekst van het gedicht is op dit punt ook niet helder.

Verband tussen Odin en een Valkyrja is er wel in het gedicht Sigrdrífumál (Het lied van Sigrdrifa). Sigrdrifa wordt door Sigurd in diepe slaap op een bergtop aangetroffen, geharnast en gewapend, achter een muur van schilden en binnen een ring van vuur. Sigurd neemt haar haar helm af en snijdt het harnas open, waarop ze ontwaakt en hem haar verhaal vertelt: ze is een Valkyrja die, tegen de wil van Odin in, een jonge strijder liet leven en zijn oudere tegenstander de dood in zond. Odin zei haar dat ze voor straf zou moeten trouwen, waardoor ze haar bovennatuurlijke macht zou verliezen. Hij bracht haar in een diepe slaap die zou voortduren tot er een held kwam die onverschrokken genoeg was om door de vlammen te rijden. In alle prozabewerkingen van het Sigurdverhaal wordt Sigrdrifa gelijkgesteld aan Brynhild, een van de heldinnen in dit verhaal. Zowel Sigrdrifa (zegeschenkende) als Brynhild (‹ harnas + strijd) zijn Valkyrja-namen. Het gegeven is een hoofdthema in Wagners opera Die Walküre.

De Valkyrja hoort dus thuis op het slagveld, waar ze de krijgers aanwijst die gaan sterven. Als zodanig is ze een doodsgodin. Doodsgodinnen

[p. 207]

zijn zeker de vrouwen die volgens de Njáls saga (De saga van Njal) hfdst. 157 op de ochtend van de slag bij Clontarf (Ierland) in het jaar 1014 door een man in Caithnes werden gezien. Hij zag twaalf mensen in een huis verdwijnen en toen hij er door een venster naar binnen keek, bleken het vrouwen te zijn die aan het weven waren op een weefgetouw dat uit speren, zwaarden, menselijke darmen en schedels was opgebouwd. Ze weefden er het lot

Door Wagner geïnspireerd: James Ensor, Der Ritt der Walküren, gouache, 1888

van de krijgers op en reciteerden er strofen bij, die in de saga zijn opgenomen. Naar de tot driemaal toe herhaalde zin ‘vindum, vindum, vef darraðar’ (laat ons winden, winden het weefsel van D.) heet het gedicht Darraðarljóð (Het sperenlied). Over de betekenis van ‘vef darraðar’ bestaat geen eenstemmigheid; men leest ofwel ‘weefsel van de speer’ ofwel ‘weefsel van Odin’, in beide gevallen is de betekenis ‘strijd’. De wevende vrouwen noemen

[p. 208]

Stephan Sinding, Rijdende Walkure met speer, brons, 57 × 52 cm, 1908. Frankfurt a.M., Galerie und Kunstantiquariat Joseph Fach

zich Valkyrja's en de zes namen die in het gedicht genoemd worden zijn ook typische Valkyrja-namen. Aan het einde van het gedicht scheuren de vrouwen hun weefsel in stukken en rijden ermee weg, zes naar het noorden en zes naar het zuiden. In de slag bij Clontarf tussen een binnenvallend vikingleger en de Ierse koning Brian Boru vielen zowel de koning als jarl Sigurd van Orkney. Het gedicht is waarschijnlijk kort na deze slag in de invloedssfeer van de jarls van Orkney ontstaan.

De benaming ‘val-kyrja’ is een samenstelling waarin twee werkwoorden verborgen zijn, die beide ‘kiezen’ betekenen. ‘Val’ in Valkyrja en Valhal hangt samen met het on. werkwoord ‘velja’ (kiezen) en betekent ‘uitverkorene(n)’; ‘kyrja’ is afgeleid van een on. werkwoord ‘kjósa’ (kiezen) en betekent ‘zij die kiest’. Een Valkyrja is dus iemand die de mensen uitkiest die als uitverkorenen bij Odin mogen wonen.

Bijna alle namen van Valkyrja's die we kennen, hebben te maken met strijd, zo bijvoorbeeld Skögul (schildzwaaister), Gunn (strijd), Hild (gevecht), Göndul (stafdraagster), Geirskögul (speerzwaaister).

Op de Gotlandse beeldstenen staat menigmaal afgebeeld hoe de gevallen krijger in Valhöll ontvangen wordt. Het vrouwenfiguurtje dat hem met een drinkhoorn voor de deur opwacht, noemt men vaak een Valkyrja, zulks op grond van teksten als de 10e-eeuwse Eiríksmál (Het lied van Erik) of Grímnismál 36 waarin de Valkyrja's als Odins schenksters optreden.

In de beeldende kunst van de 19e eeuw zijn de Valkyrja's/Walkuren een geliefd thema, ook al voordat Wagners opera Die Walküre (eerste opvoering 1870) kunstenaars begon te inspireren.

Een keuze: Hermann Ernst Freund begon in de jaren '20 van de 19e eeuw aan een reusachtig fries, het zgn. Ragnarök-fries. Bij zijn dood was dit nog niet voltooid en het werd afgemaakt door zijn vriend H.W. Bissen (1798-1868). Het fries, dat zich in het kasteel Christiansborg bevond, ging verloren toen het kasteel in 1884 door brand werd verwoest. Er zijn echter tekeningen bewaard ge-

[p. 209]

bleven, o.a. van Henrik Olrik uit 1857 (in het Statens Museet for Kunst te Kopenhagen), waaruit blijkt dat Freund zich de Valkyrja's als een soort gevleugelde Amazones in korte tunieken voorstelde. Van Bissen is een Valkyrja-sculptuur uit 1835 bewaard gebleven. In de Nasjonalgalleriet in Oslo bevindt zich Valkyrien (1866) van de Noor P.N. Arbo (1831-92). Op dit schilderij, een mengeling van dramatiek en bonbonromantiek, staat de Valkyrja afgebeeld als een mollig meisje met loshangend haar, blootsvoets op een zwart paard door de lucht rijdend, gekleed in maliën, met een fantasiehelm op het hoofd, en bewapend met speer en rond schild. Later schilderde Arbo nog Valkyriens død (1880, in hetzelfde museum). Classicistisch doen de Valkyrja's aan op het godenfries van Wilhelm Engelhard dat zich eens in het kasteel Marienburg (1859) bij Hannover bevond, maar nu verdwenen is. De Valkyrja's van Gust. van de Wall Perné in Berdings eddabewerking uit 1911 rijden blootsvoets op zwarte paarden, met speer en schild en gekleed in een soort maliënschortjes, en met de gevleugelde helm die zoveel tekenaars en schilders kennelijk typisch Noords vonden. Stephan Sinding maakte in het begin van de eeuw een groot bronzen Valkyrja-beeld, dat op Grønningen in Kopenhagen staat. Er bestaan verscheidene voorstudies van dit beeld, uit 1902, 1904 en 1908. Deze Valkyrja's zijn veeleer fraaie naakt-te-paard-studies dan Valkyrja's. Alleen het feit dat ze een wapen zwaaien herinnert aan hun functie. Op het Yggdrasil-fries van de Noor Dagfin Werenskiold (1892-1977) op het binnenplein van het Oslose stadhuis staan de zwanenmeisjes uit de Völundarkviða afgebeeld.

Op de grote Nibelungententoonstelling die in 1987-88 in het ‘Haus der Kunst’ in München werd gehouden, waren ook een aantal walkuren-voorstellingen te zien (walkuren, want geïnspireerd door Wagners Walküre of het Nibelungenlied. In het boek dat ter gelegenheid van de tentoonstelling werd uitgegeven (München 1987) staan walkurenverbeeldingen van o.a. Hans Makart (Der Kuss der Walküre, schilderij, vóór 1880), James Ensor (Der Ritt der Walküren, gouache, 1888, en schilderij, 1938), Hans Thoma (Walküre, 1895), Stephan Sinding (bronzen uit 1904 en 1908), Hermann Hendrich (Der Walkürensturm, 1909) en Paul Klee (Walküre, tekening, 1940).

Heinrich Heine schreef het gedicht ‘Die Walküren’ (in: Romanzero, 1847). Het on. Darraðarljóð is verschillende malen vertaald, o.a. door Thomas Gray, Lulof Gräter en tweemaal door Johann Gottfried Herder. Op grond van deze vertalingen schiep A.C.W. Staring zijn vertaling ‘Het weefgezang der Schikgodinnen’, afgedrukt in N. Westendorps Verhandeling enz. van 1826, en later enigszins gewijzigd in Starings bundel Winterloof (1832) afgedrukt onder de titel ‘Het weefgezang der Walkyren’.

Genzmer 1956; Goedheer 1938; Holtsmark 1939; Kroesen 1997; Motz 1980; Von See 1959; Steblin-Kamensky 1982; F. Ström 1954.