Verzameld werk. Deel 3

[p. 843]

Aantekeningen bij Impressions de Russie

Algemene opmerkingen

Op het ogenblik, dat het Russisch probleem in de volledige aandacht staat, komt de hier opgenomen tekst van Vermeylen nog eens herinneren aan de omstandigheden, waarin de vroegere anarchist, tot Belgisch parlementair geëvolueerd, zich de visu een gedachte wilde vormen van wat er in het omgewoelde Rusland van 1917-1931 omging. Hij, de veelbereisde, voelde zich onbevooroordeeld genoeg en als onderzoeker onaangevochten om objectief de staf te breken: immers noch de revolutionnaire, noch de sociaaleconomische ideologie waren hem vreemd, terwijl de innige en onderhouden vriendschap met een ethnoloog als G. Schamelhout^* hem met de problemen van de psyche van vreemde volkeren had vertrouwd gemaakt. Heel de Brusselse tak van het Van Nu en Straks-geslacht trouwens was gegroeid onder een sociaal geconditionneerd gesternte (cf. La société nouvelle), alleen bleven de geesten wars van alle dictatoriale opvattingen of machtsincarnaties, wat Vermeylen een waarborg moest zijn voor de in deze nagestreefde objectiviteit.

De afwijzing van elke dictatuur-vorm, ook die van het proletariaat, kon er hem echter toch niet van weerhouden ten bate van zichzelf en van anderen te trachten achter de waarheid te komen. De buitenlandse dagbladen hadden weliswaar een papieren gordijn neergelaten voor dat door een hongersnood geteisterde imperium, maar de vertrouwdheid met het historisch gebeuren in Rusland van 1905 en van vroeger, liet hem vermoeden, dat de Revolutie van 1917 en haar gevolgen voor arbeider en boer toch verbeteringen - hoe dan ook - in de toestanden-zelf hadden teweegge-

* Zie blz. 809.

[p. 844]

bracht. En in geen mindere mate bleef de anarchist geïnteresseerd in de ethische problemen van de nieuwe samenleving. De Westerse arbeidersklasse anderzijds heeft steeds met grote belangstelling de evolutie van de toestanden in Rusland gevolgd. Ook het scheppen van waarborgen voor een beter materieel bestaan van de mens mocht August Vermeylen niet onverschillig laten. ‘Ik ben veranderd,’ schreef hij eens in Twee Vrienden, ‘en toch ook dezelfde gebleven.’ Zo wordt het logisch dat hij én informatief wenste voor te gaan, én zijn ervaring in deze wereld wilde verrijken.

De reis werd ondernomen in Augustus-September 1931. A. Vermeylen was negen en vijftig jaar oud. Tochtgenoten waren: Paul-Henri Spaak, Stan. Jasinski, architect, E. Allard, hoogleraar, Mw. Dr Allard-Alter, G. Devos, advokaat te Namen. De reis Brussel-Moskou werd per vliegtuig afgelegd.

Dat deze reis opspraak zou verwekken bij ‘vijand’ en medestander was te voorzien, doch zoals een Georges Duhamel, een Luc Durtain en andere burgers alles en allen hadden getrotseerd en hun bevindingen in een relaas hadden bestendigd, zo deed ook A. Vermeylen, die bovendien, zowel als P.-H. Spaak, verschillende lezingen in het land hield.

Voor zover is na te gaan werd de reportage in het Frans ontworpen en geschreven voor Le Peuple (47e ann. nr. 280; 7-8-9-11-15-17-21 Oct. 1931); ed. *, welke tekst eveneens door La Wallonie werd gepubliceerd op ongeveer dezelfde dagen. Een vertaling in het Nederlands verscheen simultaan in De Volksgazet en in Vooruit, alsmede in het Amsterdamse Het Volk (7-8-9-13-15-19-21 Oct. 1931), dat enkele details naar het Noordnederlandse taaleigen wijzigde, en zelfs naar eigen zin kopjes invoerde ter wille van de leesbaarheid of naar de wetten van de aandachtstechniek. Pas daarna vatte Vermeylen de dagbladartikels vrij sterk bekort samen, zowel in het Frans (voor L'Eglantine, Brussel) als in het Nederlands (voor De Wilde Roos, Brussel) en wel zo, dat de tekst hier en daar mag gelden als een antwoord op commentaren uitgebracht naar aanleiding van de gepubliceerde reportage-zelf (bv. door Louis Piérard; zie daarover de noten).

De beide royaal uitgegeven edities (1932, 79 blz.) waren passend geïllustreerd met koperdiepdrukplaten. Deze uitgaven nu dienen

[p. 845]

tot grondslag van de publicatie in het Verzameld Werk naar het voor de bundel aangenomen principe: telkens de laatste editie van een tekst als definitief te beschouwen. Ook deze Franse tekst wordt als uitgangspunt genomen, omdat hij het eerst ontstond.

Zowel om de lectuur te vergemakkelijken, als om de studie van het onderwerp in de hand te werken, werd de volgende methode gevolgd: de vergelijking tussen Franse en Nederlandse tekst van de brochures gaat voorop, (blz. 844 tot 862), d.w.z. waar de Nederlandse tekst min of meer afwijkt van de Franse wordt de Nederlandse tekst gegeven, of het Nederlandse woord dat ingelast werd, of het Franse, dat uitgevallen is. De geschrapte passages van de Franse en Nederlandse reportage-teksten komen simultaan daarna, blz. 863 tot 869), met dien verstande, dat de Nederlandse afwijkingen in voetnoot (zie blz. 863) bij de tekst worden geplaatst. Deze methode verwekt de minste stoornis onder de lectuur.

De hiervolgende noten bij Vermeylens Impressions de Russie (uitgegeven door L'Eglantine, Paris-Bruxelles, 1932; imprimé en Belgique) zijn van verschillende, hoofdzakelijk van editoriale aard.

Zij geven weer: 1^o het eer geringe tekst-onderscheid tussen Impressions de Russie en Indrukken uit Rusland als brochure, en dan voor zover er tussen de Franse en de Nederlandse versie enig merkbaar verschil bestaat. De noten worden voorafgegaan van een R(eisindrukken).

2^o de afwijkingen tussen de reportage-teksten van Le Peuple (‘organe quotidien de la démocratie sociale’) en de Franse brochure, voor zover deze afwijkingen niet te groot zijn. De noten zijn vergezeld van een P(euple). De grote tekstverschillen komen - zie hierboven - later.

3^o de afwijkingen tussen de Peuple-teksten en hun vertaling, (zoals die voorkomt in De Volksgazet), gekenmerkt door een V. Waar deze V-teksten afwijkingen vertonen met de tekst in het Amsterdamse Het Volk, eerste artikel 7 Oct. 1931, worden de varianten gekenmerkt door: Het V.

Om de noten tot het hoogstnoodzakelijke beperkt te houden, werden alle stylistische details of aanmerkingen wat de interpunctie

[p. 846]

of grafismen betreft (Volksgazet-Het Volk), terzij gelaten.

Deze tekst-vergelijking wijst uit, dat Volksgazet- en Volt-teksten naar Le Peuple zijn ontstaan, alhoewel zij gelijktijdig verschenen zijn. Daarna ontstond de Franse brochure, die op haar beurt grondslag werd voor de Nederlandse brochure. Men zou zelfs zeggen, dat de Nederlandse reportage-tekst vloeiender is, dan deze van de brochure!

Parallelismen als deze komen veel voor:

Impr. ... et il y a bien des points sur lesquels je n'ai pu me faire: une opinion, même provisoire ...

Indr. ... en er is menig punt, waarover ik me geen oordeel, zelfs voorloopig, heb kunnen vormen ...

V. en Het V. ... en er is menig punt, waaromtrent ik het zelfs niet tot een voorloopige meening heb kunnen brengen ...

blz. 385, Hoofdstuktitel I: In P: Premières conclusions générales. In V: Toelichting en konklusies bij wijze van inleiding. Het V.: Wat is de waarheid over Sovjet Rusland? De man op straat gaf bereidwillig inlichtingen, als men hem aansprak. Onpartijdige gegevens. Er wordt ontzaglijke energie ontplooid. Zal men er slagen? Genoegzaam - zegt Vermeylen - om eerbied af te dwingen. / r. 2: Zie inleiding en blz. 863 / r. 3: R(eisindrukken): ... dat de een of de andere afzonderlijk genomen zin zou gebruikt worden om het geheel in een valsch daglicht te stellen. Door deze uitgaaf worden dergelijke praktijken wat bemoeilijkt. / r. 3-6: P: na r. 15 aldus: Je prévois bien que certains détacheront de mon expose telle ... jour. / r. 7: R: Hoe zou men van het hedendaagsche Rusland kunnen spreken zonder onmiddellijk allerlei misverstanden te zien opduiken? Want .... In V. en Het V.: Hoe wilt ge over hedend. Rusl. spreken zonder onmiddellijk allerlei misverstanden te zien opschieten als paddestoelen. / r. 8 en vlg.: Tweede pers. mv. in Fr. tekst: onpersoonl. vorm (men) in Ned. versie; en omgekeerd. Verderop steeds verwaarloosd als aantekening. / r. 9: confronté = R: En ge wordt er geplaatst tegenover de meest samengestelde vraagstukken. (V. en Het V.: en ge staat er voor bijzonder ingewikkelde vr.) / r. 10: In V. en Het V.:

[p. 847]

eigen grenzen / r. 12-13: R: Ik zal alleen beweren ... / r. 14: ce que j'ai constaté (= R: ... dat ik vaststellen mocht; P: et que je m'efforcerai de dire ...; V. en Het V.: ... dat ik mijn best gedaan heb om onpartijdig te kijken ... en dat ik mijn best zal doen ... / r. 16-22 ontbreken natuurlijk in kranten / r. 18: Vermoedelijk is de brochure zelfs onder invloed van de kritiek ontstaan, o.a. van volksvertegenwoordiger Louis Piérard, en van de vakbondleiders.

Nog vóor de publicatie van de dagbladartikels een aanvang nam, bracht Le Peuple (2 Oct. 1931) zelf een artikel La vérité sur la Russie; Potemkine n'est pas mort, om de reportage voorhands te ontkrachten (zie blz. 386, r. 23). Er werd op gewezen, dat anderen dan slachtoffers van voorspiegelingen, gerechtigd zouden zijn hun oordeel te vellen, bv. wie nauw betrokken waren geweest bij de internationale arbeidersbeweging. ‘Intellectuelen’ waren al slecht geplaatst in deze. Was al niet gebleken hoe zeer het Westen zich had laten bij de neus nemen in het geval van Edo Fimmen, de Nederlandse vakbondleider?

Op 3 October komt nog een artikel in Le Peuple: Suspendons notre jugement. Soms neemt William van Remoortel de pen in de hand; dan weer van Maldere. De redactie zelf blijkt wel verdeeld, want op 12 October wordt een reportage van William Stern, uit de Vossische Zeitung (10 Oct.) opgenomen. Dan verschijnt L. Piérard, volksvertegenwoordiger voor de Borinage, die op 18 October, in een artikel getiteld Si j'étais allé en Russie, de vraag stelt - zie blz. 867 - of Vermeylen dan nergens geïnformeerd heeft naar het lot van Rakovsky. Dàt interesseert de arbeiders meer, dan al wat verteld wordt in de praatjes in Le rouge et le noir voor de ‘belles dames’ gehouden. Vermeylen risposteert vrij vinnig (zie blz. 866), zodat de Redactie van Le Peuple Piérard in een voetnoot in bescherming moet nemen. Op 21 October vraagt V. ten slotte om - en dit met medehulp van Piérard - alle aprioristische houdingen op te geven, waarop de Redactie er op wijst, dat haar geen verwijt treft, vermits zij Aug. Dewinne's artikelen reeds opnam en de Tsjechische journalist Chrom reeds opdracht gaf een onderzoek in te stellen. Woord en wederwoord wisselen af, ook in de locale pers (bv.

[p. 848]

te Antwerpen) en Camille Huysmans mengt zich in het debat, besluitend dat in het geval Rusland hoogstens van ‘indrukken’ kan gesproken worden (Le Peuple, 7 Nov. 1931).

De belangstelling rond de opgeworpen vraagstukken is zo groot, dat Vermeylen links en rechts lezingen houdt (bv. te Antwerpen), zo ook Paul Henri Spaak (Maison du Peuple, 24 Oct. 1931).

Tenslotte oordeelt Vermeylen, naar aanleiding van de interventies van Huysmans in De Volksgazet, dat hij zich wel te pas voelt, want ‘je constate que de toutes les réserves que l'on fait, il n'en est pas une que je n'ai faite moi-même.’ Het onderscheid ligt in het feit, dat velen bij de ‘réserves’ blijven staan, waar hij ‘voor’ en ‘tegen’ onderzoekt.

In het licht van deze polemiek moet de ‘Introduction’ gelezen worden. / r. 20: R: Die artikelen heb ik geschreven.

blz. 386 r. 1-7 Zie blz. 866 / r. 8: P: Mon but principal était avant tout ...; V: Mijn hoofddoel waren .../ r. 9: P: et des vieilles églises (V: oude kerken), mais j'ai visité des écoles... (zie r. 12; dus r. 9-11 ontbreken, ook in V.) / r.: 10-12: P: ontbreken; id. in V. / r. 13-14: P: ‘parcs de culture’; V: ‘cultur-parken’ (Het V.: cultuurparken) / r. 15: R: ... een reusachtige ‘keukenfabriek’ / r.16: ‘ville’ (= R: gemeente) / r. 17.: V: Staatslandbouwinrichting / r. 20: R: ... kerken bij mis of lof, geleerde instituten, ... (V niet: ‘bij mis of lof’) / r. 22: ... (= R: ‘enz.’) / r. 23 en vlg. tot blz. 387, r. 6 ontbreken in P (zie inl.): zo ook in V: maar gedachte in P en V uitgebreid als slotwoord. Zie blz. 845 / r. 28: ... pour faire croire ...(= R: om de Keizerin welvarende dorpen voor te tooveren. En dan werd me ook aangewreven, dat ik ...). Zie ook de inl. en blz. 865.

blz. 387 r. 4-6: Zie blz. 863 / r. 7-23: Ontbreken in P en V / r. 8: R: ... U.S.S.R. O neen! Maar toch, / r. 13: R: Drie puntjes na ‘réserves’ / r. 23-24: P: ‘après les grandes villes du Nord’ ontbreekt; ook in V / r. 23: ... a duré (= R: duurde); P: Mon tour de Russie qui a duré cinq semaines, m'a conduit à Leningrad ... Novgorod d'où ... Kiev. (Volgorde van de steden anders dan hier). V: Mijn reis die volle vijf weken duurde, leidde ... / r. 25: R: ook: Volga. In reportage Het V.:

[p. 849]

Wolga / r. 27: V: Rostov-aan-den-Don; R: ... Tiflis in Georgië / r. 28: R: ... Batoem, de Zwarte Zee ... / r. 28-29: Ontbreken in V. / r. 29: ... que tout sur ce parcours ... (= R: daar overal alles) / r. 30: Ondertitel in Het V.: Alles is ons getoond! V: Ik deins niet terug voor de naïeve bewering... / r. 30-31: ‘sans difficulté niet in V.

blz. 388 r. 1: R: ik mag niet veralgemenen / r. 2-3: P: Mais si même il n'y avait que ce que nous avons vu, ce ne serait si mal que cela. Ook: V. / r. 3: R: geen nieuwe alinea / r. 4-5: P: Mais si ... toujours la même école qu'on montre aux étrangers? V: Bij een schoolbestuurder te Moskou drongen we aan: als ze ons nu in België zeggen, dat de vreemdelingen altijd dezelfde school te zien krijgen? / r. 6: ‘un peu’ niet vertaald. V: De man was blijkbaar verontwaardigd. / r. 7: Comment? Mais ... (= R: Wel neen, er ...) / r. 8: P: ... à Moscou, dont il ... / r. 11: ... on allait encore en construire ... (= R: al zouden er dit jaar nog vier bijgebouwd worden, er waren er. V: in het jaar zouden er nog vier ...) / r. 12-14: Ontbreken in P en V. / r. 16: V: een idee van het Russisch gerecht opgedaan / r. 18: Et nous avons visité ... (= R: En we hebben eens ...) / r. 20: In R ‘up to date’ weggelaten / r. 20-21: P: Mais l'esprit dans lequel le travail était réglé / Tussen r. 21 en 22: In V ondertitel: Een paar algemeene konklusies. In P en V volgt een passus, die in de brochures tot slot van I door een geheel andere werd vervangen. Zie blz. 864./r. 22:... op veel materiaal, dat me (Het V.: nu) niet partijdig werd opgeschoteld / r. 23: Zie ‘Slotwoord’, 3de al. / r. 24: ... tant mieux! (= R: bravo!) / r. 24-26: In P: ‘il y a des chances’, zie blz. 863. / r. 26: On peut dire ... (= R: Zegt men ...) / r. 27: ... rien n'est plus certain (R: akkoord); P: certain = évident / r. 29: Zie blz. 399 / r. 29 tot blz. 389, r. 5: Noch in P, noch in V.

blz. 389 r. 4: ‘peut-être’ weggevallen in R. / r. 6 en vlg.: In V door titel gekenmerkt: Met eigen tolk op reis / r. 6: R: Ik geef toe dat ik geen Russisch spreek / r. 6-8 en vlg.: P: Et j'ai vu les gens. Car il importe de dire que notre petit groupe de cinq comprenait (V: Wat van belang is, is ...; Het V.: Want van belang is, dat...) / r. 7:... en négligeant avec une inconcevable

[p. 850]

myopie un fait que j'avais eu bien soin de mettre en lumière (= R: ... ongelooflijke kortzichtigheid iets aan kant liet dat ik toch duidelijk in het licht had gesteld, namelijk dat...) / r. 8: Zie blz. 844 / r. 12: Ainsi nous n'étions pas réduits ... (= R: Zoo waren we niet alleen aangewezen ...) / r. 14-15: P: ... mais pouvions ... / r. 15: Mais nous pouvions prendre contact avec l'homme dans la rue, bavarder avec n'importe qui, dans le train ... (= R: ... maar we konden met iedereen praten, op straat, in den trein ...) V: n'importe qui = den eerste, den beste; Het V.: den eersten, den besten ... / r. 17: P en V: Ontbr. ‘dans les boutiques’ / r. 18: R: Nieuwe alinea. P: Ce qui d'ailleurs allait ... / r. 21: ‘au moins pour une bonne part’ ontbr. in V / r. 22: Toegev. in V: aan gedachten en gevoelens / r. 23: ‘de la société’ ontbr. in V. / r. 23-24: P: Je dois pourtant ... / r. 25: ‘entendre des paysans’ = V: met boeren omgaan / r. 26: ‘en général’ ontbr. in V / r. 28-29: ‘d'ailleurs intelligents’ = in V: ‘niet onverstandig zijn’ / r. 30: ... ont vivement regretté ... (= R: betreuren) / r. 30 tot 390 r. 15: Ontbr. in P en V. De reportage in, P en V verschilt hier grondig met de tekst van de brochure. Zie blz. 845 en blz. 388, r. 22 / r. 31 en r. 1 blz. 390: R: Er wordt namelijk beweerd.

blz. 390 r. 2: Que voulez-vous? (= R: Is dat mijn schuld); Personne etc: (= R: Hoe zou ik aan die handelwijze kunnen ontsnappen ...) / r. 3: à extraire = afzonderlijk opschotelen / r. 4: ... que l'auteur lui-même (= R: dan de schrijver bedoeld heeft) / r. 6: pour combattre chez nous les communistes (in R ‘chez nous’ gesteld bij ‘voorstelling van de Russische revolutie’, niet bij ‘communisten’) / r. 16 en vlg.: (Zie blz. 388), V: Maar nu dat zoovelen naar Rusland trekken ... / r. 19: Het V.: Hoofdje: Wij hebben de waarheid noodig / r. 20-21: V: ... de zaken buiten haar hun gang gaan / r. 21: il n'y a plus moyen = V: de oogen sluiten voor de werkelijkheid is wel de domste politiek / r. 22: R: de U.S.S.R., die bestaat en die lijkt me nogal vast te staan... / r. 22-23: Zie blz. 863 / r. 24-30: Ontbr. in P en V / r. 31 en vlg.: Komen voor in inl. artikelenreeks; zie blz. 863.

blz. 391 r. 7-8: Variante naar versregels van Verhaerens Le

[p. 851]

passeur d'eau (1894) ... Garda quand même, pour Dieu sait quand. Le roseau vert entre ses dents... (Les villages illusoires, Poèmes, III, 1899, blz. 2). In R en V en Het V. bandieten, die met het mes tusschen de tanden rondloopen / v. 9-14: Niet in P, niet in V / r. 12: ... et ne nous ferions-nous pas les alliés ... (= R: en zou men ons niet mogen verwijten dat we een bondgenootschap aangaan ...) / r. 15 en vlg. tot slot van hoofdstuk: Zie blz. 865-868 / r. 28: ... En face de ceux (= R: Tegenover die mannen, die ...)

blz. 392 r. 3-14: Ontbr. in P / r. 14-16: Gewijzigd in tekst P (zie blz. 865) / r. 20 en vlg.: On verra mieux ... (= R: Geen alinea, en vertaald als: en welke beteekenis, als men alles bijeenneemt, daar ten slotte aan toekomt) / r. 20-26: Ontbr. in P / r. 22: ‘seulement’ ontbr. in R / r. 22-23: Toevoeging in R: dien afbraak, die ontreddering en dien heropbouw, ... / r. 24: In R: alinea / r. 26 en vlg.: Zie blz. 867 / r. 27-28: In R en V ontbr. ‘aujourd'hui’; ‘incapable d'énoncer’ = zou willen uitspreken / r. 28: In R: ‘nette’ onvertaald gebleven / r. 30: Au moins ... (= R: Maar wat geëischt mag worden, is dat men zich ...)

blz. 393 r. 3: (... l'humanité). Et ...

blz. 394. Hoofdstuktitel in V (2de art. 8 Oct. 1931): Het voedsel en het schoeisel van den stedeling. Het gelaat van de steden. - In Het V.: Voorlopig nog geen hemel, maar allerminst een hel! Niemand mag zich weelde veroorlooven, maar haast niemand in ellende. Van neerslachtigheid niets te merken. Als ik mijn oogen geloof, moet de toestand fel verbeterd zijn. De badplaatsen in de Krim zijn bloeiende steden. / r. 2: ‘suivantes’ (= Ren V: latere) / r. 3: quelques bobards de grand calibre (= R en V: pasklare formules) / r. 5: R en V: Ik had zooveel hooren praten (Het V.: vertellen) / r. 5-6: ‘Ces mots’ (= R: die gevleugelde woorden) / r. 6-7: ... une ville russe (= R en V: Russisch stadsleven); Mon Dieu! (= R en V: Och kom!) / r. 7-9: R en V: ... ik moet eerlijk bekennen dat die hel waarlijk niet zoo ongezellig leek! (Het V.: nog niet zoo) / r. 9-10: ... foule assez animée (= R: druk gewoel; V: vol druk gewoel) / r. 11: rien moins que (= V: bepaald niet) / r. 12: R: een slachtoffer /

[p. 852]

r. 17: P: nourris / r. 19-20: In P ‘le patron’ voor ‘Vandervelde’ / r. 22: in Ned. teksten ingelast: ‘daarginder’; quelques (R en V: een paar maal) / r. 23: V: ik alleen mijn oogen; Het V.: ik mijn oogen.

blz. 395 r. 3: ... le moindre luxe ... (= R: eenige luxe )/ r. 10: In P: ‘qui les distingue’ voor ‘qui pût les distinguer’ / r. 17: ... spectateur dépourvu de prévention ...; in R drukfout: ‘onbevoordeelden’ voor ‘onbevooroordeelden’; in P: sans prévention / r. 21: V: ... in gewaagd had ...; Het V.: gewaagd had / r. 28: Entendons-nous (= R en V: Nu,) / r. 29: V: boter tot op den bodem; Het V.: boter tot op den boôm. / r. 30: ... et donc très cher (= R en V: en duur).

blz. 396 r. 3: ... pour réaliser ... (= R en V: te kunnen verwezenlijken) r. 7: R en V: ... petroleum bv. of wat anders / r. 7-8: ... quand on annonce qu'il en est arrivé ... (= R en V: wanneer er dan weer toekomt ...) / r. 8: ... de longues files ... (= R en V: de vrouwen in een lange rij)/ na r. 10: V: ondertitel: Waarnemingen in groote steden / r. II: ... les observations (= R en V: mijn waarnemingen) / r. 16: In R: Volga voor Wolga; in P: ‘de la’ Volga / r. 17: R en V: kregen we dikwijls armoede, gore armoede te aanschouwen; ... je n'oublierai pas (= R en V: niet makkelijk vergeten) / r. 23: Weggelaten in R en V: soit dit par parenthèse / r. 26: Het V.: Sitsji / r. 27: niet vertaald in R en V: ‘et d'employés’ / r. 28: la foule (= R en V: het volk op straat) / r. 29-30: ... l'un ou l'autre lieu de villégiature ... (= R en V: in een bloeiende stad).

blz. 397 r. 1: R en V: kostelijke uitstallingen / r. 2-3: ... a exercé une grande force d'attraction ... (= R en V: heeft veel leven tot zich getrokken) / r. 4: Het V.: Kjev / r. 5-6: hôtels de riches ... (= R en V: prachtige woonhuizen spreken alleen nog van) / r. 7: R en V: want / r. 8-9: ... ait atteint un tel degré d'infamie (= R: zich zoo snood heeft botgevierd; Het V.: had botgevierd) / r. 9-10: bij ‘faux-semblant’ in R. en V: vooze / r. 10 c'est à en ... (= R: dan is 't om ...) / r. 14-15: ne suffit pas encore (= R en V: voldoet op verre na nog niet) / r. 15: D'abord, (= R: Niet alleen ...) / r. 16: In P: sanatoria / r. 18: ‘encore’ in R en V niet vertaald / r. 22: dès 1924 (= R en V: in 1924) /

[p. 853]

r. 27: In R en V geen parenthesis; caractérise (= Ren V: kenteekenend voor) / r. 31: In V drukfout: Patiletka.

blz. 398 r. 1: In R en V: Bij Farbman: ‘staathuishoudkundige’ / r. 2: ‘financiére’ ontbreekt in R; depuis (= R en V: daarna ook) / r. 8: me disait-on (= R en V: voegde men er aan toe) / r. 9: In P: mais que jusqu' à présent ce n'est pas un paradis / r. 10: n'est pas un enfer ... paradis ... (= R en V: wel geen hel is, maar voorloopig ook niet een hemel) / Na r. 10: In P (en V): Alors, (V: En zoo) la question dont on m'assaille est celle-ci: ces gens vivent-ils mieux que la plupart de nos ouvriers? Et je me propose d'y répondre, avec quelques précisions^*, dans mon prochain article.

blz. 399. Titel: Hoofdstuk komt in de reportagereeks van P (11 Oct. 1931) voor als: IV. Tout gravite autour du Piatiletka, l'idée du plan quinquennal qu'on tente de réaliser. In V: IV. Piatiletka, het vijfjarenplan. In Het V. (13 Oct. 1931): Alles draait om het vijfjarenplan. Hoe Europa's financieele blokkade door titanenarbeid werd overwonnen. Arbeid, dag en nacht. Mechaniseering, rationaliseering. Vliegtuigen die rijst zaaien. Het art. in P. en V begint aldus: Je ne m'étonne pas que l'avis des voyageurs diffère, selon l'époque où ils sont allés en Russie: la scène y change rapidement. Zie blz. 388, r. 29 enz. / r. 1: In R: Heden staat ...; In P ontbreekt ‘russe’ / r. 2: ce (= R en V: het); in P: allusion, une couple de fois (ook in V) / r. 4: et une réclame surabondante ... vous empêche... (= R en V: dank zij een overvloedige reclame ... kunt ge ...)./ r. 7-9: In P: Une idée dont avec une volonté impétueuse on est en train de faire une réalité. / r. 14: une tentative (= R: een proeve) / Na r. 21 in Het V.: ondertitel: Uit een modderpoel / r. 22: Gehele alinea ontbreekt in P en V en Het V.

blz. 400 r. 1: ... aussi primitives ... (= R: in even primitieven staat) / r. 5: s'enlisant (= R en V: in den modderpoel); marasme économique (= R en V: economischen nood); in P: ‘embourbee’ voor ‘s'enlisant’ / r. 11: Une première tranche (= R en V: begin) / r. 13: Il s'agissait (= R en V:

* Niet vertaald in Volksgazet.

[p. 854]

Dus:) / r. 15: ‘Bref’ bleef onvertaald in P en V; in P verkeerdelijk ‘instauré’ / r. 19-20 ontbreken in Pen V / r. 21: R: Want (c'est la première fois ...) / r. 21-22: In P: que l'expérience ... sur une telle échelle / r. 22: telle expérience (= R en V: die taak); sur cette échelle-là (= R: ruime schaal); tentée (= R en V: aangepakt) / r. 24: à peu près de zéro (= R en V: nul) / r. 29: le culte de la machine (= R en V: den echten cultus, waar de machine het voorwerp van is) / r. 30: que doit venir le salut (= R en V: in haar ligt het heil); in P: usines immenses.

blz. 401 r. 1: In R: 17.000 werklieden (welk getal in alle andere teksten voorkomt) / r. 6: Mais même sans aller y voir (= R en V: Maar zelfs als ge niet overal kunt gaan kijken) / r. 7: permettent (= R en V: volstaan): ‘reeds’ in Ned. tekst toegevoegd; constater (= R en V: beseffen) / r. 12: R en V: het licht wijd over den omtrek verspreidde / r. 17-18: Ontbreken in P en V; Et le D... / r. 18: R: En de D... / r. 20: régularise l'irrigation. (in R en V ‘van de streek’ toegevoegd) / r. 27: Aan ‘effort’ in R en V ‘geweldig’ toegevoegd; ‘qui s'accomplit’ in R niet vertaald / r. 28: Enorme (= R en V: verbazend) / r. 31: salle de cours et conférences (= R en V: gehoorzaal).

blz. 402 r. 1: Mais non! (= R en V: zeker niet!) / r. 5: In P: J'en ai visitées / r. 6: In R en V: Men trekt van alles partij / r. 7: l'oeuvre vient à peine de commencer (= R: dat het werk nog maar pas aangevat is; V: eerst aangevat is) / r. 16-17: elle est devenue (= R en V: daar wordt meer en meer de ingenieur de baas) / r. 22: à une couple d'heures de Rostov (= R en V: niet heel ver van Rostov) / r. 23: ... hectares, créé en 1929 (= R en V: Er werd in 1929 mee aangevangen) / r. 24: les cultures s'étendent (= R en V: is reeds bezaaid) / r. 23-24: In P: 1929 et qui cultive déjà 63.099 hectares. Elle ... / r. 26: ingénieurs spécialisés (= R en V: bijzondere ingenieurs) / r. 29: In R: geen alinea / r. 30-31: Le personnel (= R en V: Het gezamenlijk personeel).

blz. 403. Voor r. 1 in Het V. ondertitel: Wij zaaien! / r. 1: affirmer (= R en V: beweren) / r. 3-4: Niet juist genoeg vertaald in het

[p. 855]

Nederlands: (de rijst wordt thans, zeggen ze, in moerassige gronden per vliegtuig gezaaid) / r. 5: In Het V.: 1932 / r. 6: Illusion de mégalomane (= R en V: Een grootsprakerige illusie) / r. 7: Mais je note (= R en V: Maar ik bemerk) / r. 8: vastes espoirs (= R en V: soortgelijke hoop) / r. 9: In P ‘lequel’ voor ‘qui’ / r. 10: offre un des spectacles les plus merveilleux qu'on puisse voir (= R en V: een wonder mag heeten) / r. 12: région (= R: plaats); ‘si l'on peut dire’ in R en V: niet vertaald / r. 13: au ... = in dien plantentuin; in P en V: chaud: une température de serre! / r. 14: In P: Batoum donc, / r. 15: s'étendait avec toute la précision désirable (= R: gaf den meest nauwkeurigen uitleg; V: den meest bepaalden) / r. 18: choses (= R en V: produkten; Het V.: doch als altijd ... producten) / r. 22-24: Ontbreken in P en V / r. 23: qui peut singulièrement accélérer (= R: die nogal van aard is) / r. 27: et fondent des kolkhoz (= R en V: en sluiten de akkers aaneen tot kolchozi) / r. 29-31: la propriété concédée à titre privé (il ne s'agit ici, bien entendu, que de la propriete de la terre): (= R: is privaateigendom van den grond, of liever het verleenen van grond aan privaatpersonen; V: privaateigendom (van den grond, wel te verstaan) / r. 30-31: In P: propriété privée. (de la terre, bien entendu).

blz. 404 r. 1: surprise de découvrir (= R en V: verrasten me) / r. 2: Het V.: mooie dorpen / r. 4-5: P: l'air florissant! V: zag er bloeiend uit! / voor r. 6: Het V. ondertitel: Andere factoren. / r. 7: ajouter aux effets du plan (= R en V: nog rekening houden met) / r. 10: installations d'hygiène et de prévoyance sociale (= R en V: inrichtingen voor sociale voorzorg en ter bevordering van de volksgezondheid) / r. 12: ‘développement rapide de l'enseignement, etc.’ ontbreekt in P en V. / Tussen r. 18 en 19: In P: Comment tout cela a-t-il été possible? Qu'en faut-il penser? Et qu'en peut-on attendre? C'est ce que je me propose d'examiner dans un prochain article. Dit artikel draagt in P als titel (15 Oct. 1931): V. Encore le plan quinquennal. V: Nogmaals het vijfjarenplan. Het V.: Overtreffen het wachtwoord. ‘Wij zelf duizelen soms, zoo vlug vordert het vijfjarenplan.’ Arbeiders tekort. In de grote staatsonder-

[p. 856]

nemingen verrichten soldaten politiedienst. Kwaliteit lijdt onder kwantiteit. / r. 20: folle (= R en V: onmogelijke).

blz. 405 r. 1: In P: réalisation déjà acquise / r. 6: espérer (= R en V: voorzien) / r. 7: le reste (= R en V: al het overige) / r. 11: de quoi construire leur club (= R en V: hun club-lokalen geschonken had) / Vóor r. 17: ondertitel in V: Hoe het mogelijk was / r. 17: In P: Quoi donc / r. 18: chimérique (= R en V: vermetel) / r. 19: D'abord (= V: 1^o); in Het V. ondertitel: De Staat eenig producent / r. 20: ce projet (= R: dergelijke proeve; V: zulk een proeve).

blz. 406 r. 5-6: elle a besoin de (= R en V: zonder ... kan het niet voortboeren) / r. 9-10: In P: et d'autre part / r. 10-11: ce qui ne contribue pas ... (= R en V: wat ook niet van aard is) / r. 12: Aussi, pour juger ... fonction du plan (= R en V: Wie ... beoordeelen wil mag dat alleen in verband met het vijfjarenplan doen) / r. 13: In P: il faut / r. 14: R en V: wordt het geslachtofferd / r. 17: In P: Et ceci m'amène au 2: / Vóor r. 18: In Het V. ondertitel: Oorlogsatmosfeer / r. 20: In V en R: geen alinea / r. 21: c'est (= R: er heerst daar) / r. 23: La Russie ... (= R en V: Het geteisterde Rusland...) / r. 24-25: ‘pour se sauver’ ontbreekt in R en V / r. 25: Sa vie même (= R en V: De redding); ‘donc’ ontbreekt in Ned. teksten / r. 31: Après cela (= R en V: Nu); tous (= R en V: sommige) ne satisfont pas également (= R en V: lijken ... wat kras).

blz. 407 r. 1: L'emploi (= R en V: dwangarbeid) / r. 3: adjoigne (= R en V: daarheen ook overgebracht worden; Het V.: werden) / r. 4: collectivisation (= R en V: collectieven landbouw); voilà (= R en V: dat) / r. 6: Ton doit se défier de tant de nouvelles qui nous arrivent de Riga ou de Paris (= R en V: en veel nieuws dat ons uit (van) Riga of Parijs bereikt is hoogst onbetrouwbaar) / r. 9: In P en V:... pas tout à fait une légende / r. 10: usines gardées (= R en V: fabrieken bezet zijn) / Vóor r. 16: In Het V. ondertitel: Dwang overbodig / r. 19: ‘brigades de choc’, troupes d'élite (= R en V: ‘aanvalsbrigaden’ of keurtroepen) / r. 21-22: In P: ‘Dépasser, est le mot ...’ / r. 22: ‘tel’ (in R en V niet vertaald); Le résultat est manifeste (= R en V: Het gevolg kunt ge overal nagaan) / r. 23: on est frappé

[p. 857]

du courage qui anime les masses ouvrières (= R en V: aan den moed die de meeste werklieden bezielt, mag niet getwijfeld worden) / r. 26: la (= R en V: een) / Vóor r. 27: Ondertitel V: Nog geweldige moeilijkheden in 't verschiet / r. 29: ‘encore’ ontbreekt in R en V.

blz. 408 r. 5-6: des bras (= Ren V: werklieden); il faudrait surtout plus (niet vertaald in R en V) / r. 8: In R geen alinea; On s'efforce (= R: tracht te maken); les uns et les autres (= R en V: zoowel) / r. 11 en vlg: à venir gagner ... sabotage (= R en V: huiverig als ze terecht geworden zijn voor verdenking van sabotage ...) / r. 13-14: R en V: Door bevoegden hoorde ik de meening opperen ... / Vóor r. 17: Het V. ondertitel: Is het tempo te vlug? / r. 17: Et c'est ... constamment (= R en V: en zoo kwam telkens in mij de vraag weer op) / r. 24: In P: ne se le dissimulent pas / r. 27: On se demande (In R en V niet vertaald); R en V: Hoe lang zijn ... bestand? / r. 29: bousculer (= R en V: niet overeenstemmen) / r. 30: avec (= R en V: in).

blz. 409 r. 6-7: ce sont ... embauchées (= R en V: alleen de sterkste(n) bieden zich aan) / r. 7: Et j'avoue... (= R: En ik beken dat ze bizonder flink voor de taak opgewassen schenen: ze waren in Dorischen stijl gebouwd. Maar toch, wat zal daaruit morgen worden?...; In V: En ik beken dat ze bizonder flink voor de taak opgewassen schenen! Maar toch, wat zal daaruit morgen geworden?) / r. 13: voulons (= R: moeten; V: willen).

blz. 410 titel: R: Hoe er geleefd wordt; in P: III, 19 Oct. 1931, L'ouvrier russe est-il plus heureux que l'ouvrier de chez nous? In V: III. De Russische methodes en haar oorsprong. In Het V.: Zware offers voor schooner toekomst. Medezeggenschap schenkt den arbeiders liefde voor hun werk. Veel ontbreekt hun nog. Cultuur- en rustparken bieden duizenden ontspanning. Fel fanatism in aller oogen. / r. 1.: ouvrier (= R: het volk); in R: nu gelukkiger... / r. 4-5: In P: ... de demander tout d'abord / r. 9-10: In P en V: ... mais on ne pouvait comparer avec... / r. 12: sûr (= V: zekerste; Het V.: sterkste) / r. 13: abîme (= R en V: bodemlooze poel); In P: ... se représenter du fond de quel abîme / r. 15: arracher (= R en V: opheffen);

[p. 858]

se rappeler (= R en V: niet vergeten); in P: a dû être remonté / r. 16: traverser (= R en V: doorstrijden) / r. 18: blocus (= R en V: de wreede blokkade) / Vóor r. 21 in P en V: A ce propos une considération générale sur la révolution russe elle-même s'impose: si vous l'étudiez avec l'objectivité de l'historien, qui dans le jeu des causes et des effets tient compte de tous les éléments, vous ne pouvez vous refuser à comprendre qu'à moins de sacrifier son but suprême, bon nombre de ses actions étaient prescrits par d'inéluctables nécessités.

D'où l'on peut conjecturer encore que les méthodes russes ne sont ... / Vóor r. 21 in Het V. ondertitel: Géén standaardsysteem.

blz. 411 r. 3: nous (= R en V: me) / r. 6: In R en V: toch niet dezelfde; Cela n'empêche que ... (In R en V: ‘ondertusschen’ toegevoegd) / r. 8: ‘en revanche’ ontbreekt in R en V / r. 9: In P: bien plus favorable / r. 12: nous aurions tort (= R en V: hoeven we niet) / r. 16: et (= R en V: noch) / r. 18-19: In P en V ontbreekt: Au-dessous de 65 ans, il faut travailler, mais ... / Vóor r. 21: V: ondertitel: Prijzen om van te duizelen / r. 26-27: Ontbreekt in P en V: Si le verre de bière coûte en général 80 kopeks / r. 29: le soir où (= R en V: toen) / r. 30: In P en V: ... séduire par un verre de bière et dûmes payer 63 francs pour un demi (payer = afdokken) / r. 31: In P en V: A Rostov, une paire de charmants souliers de dame coûtait 150 roubles, soit 2700 francs. C'était, il est vrai dans le commerce privé, où les prix sont plus élevés (V: die minder goedkoop levert).

blz. 412 r. 1: à évaluer le coût de la vie en notre monnaie: In P: en monnaie belge (= R en V: hier de uitgaven in Belgische valuta te berekenen) / r. 2: doit être donnée (= R en V: wordt aangegeven) / r. 3-7: Ontbreekt in P en V / r. 5-7:... et qu'au surplus ... (= R: en dat er overigens geen heel groote afstand tusschen hoog en laag te merken valt) / Vóor r. 8: Ondertite in V: En de loonen? In Het V.: Loonklassen. / r. 12: j'ai dû constater (= R en V: ik heb vastgesteld); que dans (= R en V: dat zelfs in) / r. 13: loin d'être unifiés (= R en V: nogal verschillend) / r. 15: des primes (= R: de premies) / r. 16: varia-

[p. 859]

bles: ‘veranderlijke’ in R; verkeerdelijk in Het V.: verantwoordelijke / r. 17: In P: gagne très rarement / r. 19: In P en V: 170 / r. 25: In P en V ontbreekt: (... que je n'ai apprécié que modérément) / r. 26: ‘environ’ ontbreekt in V en R.

blz. 413 r. 1: In P: soyons prudents / r. 5: In R en V: het eten heeft me zeer voldaan / r. 6-7: In P en V ontbreekt: où la machine joue le grand rôle / r. 6-8: Zinsorde in R omgeworpen / r. 8: à consommer sur place ou à emporter (= R en V: niet alle ter plaatse gebruikt) / r. 10-11: à ce qu'on prétendait (in R en V niet vertaald, doch ‘leveren zou’ voor ‘fournissait’) / r. 11: Foutief in Het V.: 4500 / Vóor r. 12: ondertitel in V: Voordeelen / r. 12: in P: Après cela, les ouvriers .../ r. 15: pénible (= R en V: lastig) / r. 16 ontbreekt in tekst van V, maar werd als voetnoot bij volgend artikel toegevoegd / r. 17: In P: Ils ont en général / Vóor r. 18: ondertitel in Het V.: 7 uur werken / r. 20: il est (= R: worden ze); in P: ils sont reçus / r. 21: P: où ils peuvent / r. 24: la verdure (niet vertaald in R en V) / r. 26: expropriété d'un fabricant de caoutchouc (ontbreekt in R en V) / r. 31: d'une foule animée (= R en V: plezierig gewoel).

blz. 414 r. 1-2: les colonies de vacances (= R en V: de vacantietuinen voor het jonge geslacht) / r. 10-14: Ontbreekt in P en V / r. 13: Mais il faut ... (= R: Doch men mag ...); si un seul pays (= R: of er een ander land is) / Vóor r. 15: In Het V. ondertitel: Trots op hun stem / r. 15-16: In P: ces hommes du peuple insistent; (= R: En dat is het punt, dat telkens boven komt als ge met die arbeiders (V: met die mannen uit het volk) aan het debatteeren gaat) / r. 16: ce (= R en V: het) / r. 19: dignité (= R en V: menschwaardigheid) / r. 21: et qu'ils interviennent ... travail (= R en V: en medezeggenschap hebben) / r. 24-29: Ontbreekt in P en V / r.30: que l'exécution ... (ontbreekt in R en V).

blz. 415 r. 3: ‘voir’ ontbreekt in R en V / r. 7: rongeant son frein (= R en V: van opstand droomen) / r. 8: la main de fer (= R en V: den greep); quelques (= R en V: een handvol) / r. 16: un certain pourcentage d'inertes (= R en V: de lijdelijke stakkers) / r. 17: In R en V: al de anderen / r. 20-21: Bij lidwoord le, la, in R: aanwijzend vnw. die, dat.

[p. 860]

blz. 416 titel: In P (samedi 17 oct. 1931) La dictature et la mécanisation de l'esprit. In V: VI (letterlijke vertaling). In Het V. Onzichtbare Sovjet-dictatuur. Slechts één partij mag haar stem laten hooren. Einddoel nog ver. Propaganda vangt aan bij de wieg. Schaduwzijden van het systeem. / r. 5: Zie blz. 847./ r. 6: In P en V ontbreekt: Il reste loin des lieux de déportations. / r. 6-7: Et quant ... (= R en V: En gesprekken leeren u weinig ...) / r. 10: R en V: Ik moet me dus beperken tot .../ r. 13: fiers de (= R en V: met) / r. 16: en dernière analyse (= R en V: ten slotte) / r. 22: In R: niet neerslachtig uit! / r. 23: à la moindre allusion politique (= R en V: zoodra ge u voorzichtig de minste politieke zinspeling veroorloofde...).

blz. 417 r. 1: In P ontbreekt ‘même’ / r. 6: défauts (= R en V: gebreken en tekortkomingen) / r. 7: In R en V: ‘allerlei vraagstukken’ toegevoegd / r. 12: Ontbreekt in P en V / Vóor r. 13: Ondertitel ‘Doorloopen’ in Het V. / r. 13: ‘spécialement’ (bijzonder) niet vertaald in Het V. / r. 16-17: on ne peut pas s'arrêter (= R en V: luidt het bevel: doorloopen) / Vóor r. 18: Ondertitel in V: Bolsjevistische vrees / r. 27: ‘encore’ ontbreekt in Het V. / r. 28: ‘ook’ toegevoegd in V / r. 29: du (= R en V: van).

blz. 418 r. 1: J'avoue (= R en V: Nu moet ik eerlijk bekennen) / r. 1-2: ‘qui nous donnaient le spectacle’ in R niet vertaald, doch vervangen door de ‘boot bestormden’ / r. 3: In P: de la Volga / r. 4-5: d'où tout ce peuple est venu (ontbreekt in R en V) / r. 5: ... marécage il était embourbé (= R en V: in welken afgrond te vervuilen lag) / r. 10: oeuvre de culture (= R en V: cultuur) / r. 11: Je puis donc admettre (= R eh V: Ik geef dus graag toe...) / r. 13: Je vais même plus loin ... capitalisme (= R: Ik ga zelfs verder en ben ervan overtuigd, dat zonder dictatuur de omwenteling het niet gewonnen hadde en dat het kapitalisme in Rusland weer baas zou geweest zijn) / r. 13-18: Ontbreekt in P en V / r. 19: In P: Mais suffisentelles à légitimer la dictature ...; in V: Maar ook voor de diktatuur van Stalin? / r. 20-25: Ontbreken in P en V / r. 26: Certes, ...actuelle. In P: Pour en juger froidement, en réaliste, qui n'écoute que la raison, il ...; (= R en V: Om daar alleen met

[p. 861]

de wikkende en wegende koel realistische rede over te oordelen) / r. 27: In P en V: Il faudrait d'abord savoir ... sur les actes de cette dictature / r. 28: In P en V ontbreekt: ce qui est moins facile qu'on ne croît / r. 29: In P: et de plus connaître ... / r. 29-30: ‘Pour moi’ niet vertaald.

blz. 419 voor r. 1 ondertitel in Het V.: Critiek verdoofd / r. 3-4: inséparable ... individuelle (= R en V: en waar blijft dan de vrij scheppende persoonlijkheid) / r. 5: In P: tient en ses mains / r. 9: publications (= R en V: bladen en boeken) / r. 11: In P: de pensée européenne / r. 14: souvent de façon partiale ou mensongère (= R en V: op ergerlijk partijdige en soms leugenachtige wijze) / r. 15: ce que j'ai ... Gorky (= R en V: en met droefheid heb ik vastgesteld, dat zelfs een M.G. daaraan meedoet) / r. 17: notre Occident (= R en V: het Westen) / r. 18: ‘le choc’ niet vertaald / r. 19: alimenter (= R en V: bevruchten) / r. 21: que le sens critique est étouffé (= R en V: dat zoo iets den dood van den critischen geest beteekent) / r. 27 tot blz. 420 r. 19: Ontbreken in P en V.

blz. 420 r. 1: disciplines (= R: vakken) / r. 4-5: ‘Et la littérature’ ontbreekt in R / r. 5: On m'affirmait (= R: Er werd me al verteld); Pilniak (= Boris Andrejewitsj Vogau, geb. 1894), auteur o.a. van het in het Fr. vertaalde L'année nue. / r. 8: Les artistes aussi sont embrigadés (= R: Ook de kunstenaars worden feitelijk in Staatsdienst ingelijfd) / r. 17: ‘dans cet horizon restreint’ ontbreekt in R / Vóor r. 20: Ondertitel in Het V.: Idee erin gehamerd / r. 22: In R en V: ‘met eenzelfde idee’ toegevoegd; in P: constamment d'une même idée / r. 23: école (= R en V: al bij het kind) / r. 25: contraint ... à se développer (= R en V: dwingt); sa pensée (= R en V: geheel zijn gedachte).

blz. 421 r. 4-7: meervoud (tous les); in R: geen enkel ... / Vóor r. 8 ondertitel in V: De propaganda tegen de religie; in Het V.: Geen cent voor religie / r. 8: un aspect spécial (= R en V: een onderdeel); implacable (= R en V: onverbiddelijk doorgedreven) / r. 13: demander (= R en V: wenschen) / r. 17: documenter (=R en V: veel interessants leeren)/ r. 18: aberrations (= R en V: allerlei afwijkingen) / Na r. 22:

[p. 862]

In P en V: Non, nous avons tout de même une autre (in V: een heel andere) conception de la liberté des cultes et de la liberté de conscience. / r. 25: bolchévistes (= Ren V: bolsj. van hoog tot laag) / r. 26: ‘semblaient toujours’ ontbr.; ‘dûment’ in R niet vertaald / r. 27: ‘espèce’ ontbreekt in R en V/ Vóor r. 28: In Het V.: ondertitel: Noodtoestand / r. 29-30: nécessité actuelle (= R en V: noodtoestand).

blz. 422 r. 2: Pour, être juste (= R en V: Het ware althans niet billijk) / r. 4: défendre (= R en V: beschermen) / Na r. 4 in P en V: Tout se tient, et quand je fais le bilan du bien et du mal, c'est encore le bien qui prévaut (in V: overweegt voor mij).

blz. 423 titel: In P (mercredi 21 octobre 1931): Pour conclure. In V: VII. Een slotwoord. In Het V.: Slechts arbeid heeft waarde. Geschiedschrijver zal over de Russische omwenteling oordeelen. Een balans opgemaakt. Het moet uit zijn met den blinden haat, die het werk van het bolsjewism in zijn geheel verwerpt. ‘Operaties soms onvermijdelijk’ / r. 1: zie blz. 867 / r. 2: seulement tenté (= R en V: kon ik niet meer dan); in P en V: Dans ces quelques articles j'ai dû me contenter de condenser (V: bondig samenvatten) les impressions / r. 4: qu'a laissées en moi (= R: het resultaat) / r. 4-5: au cours de ce voyage (= R en V: in die vijf weken); in P en V: qui ont laissées en moi les innombrables observations faites au cours de cinq semaines / r. 6: Zie blz. 867 / r. 16-17: ‘opérations chirurgicales’, zie blz. 869 / r. 18-19: ‘le maal ...’, zie blz. 869.

blz. 424 r. 3: Je le répète (= R: Ik herhaal het nog) / r. 6: ‘russe’ ontbreekt in R / r. 3-9: Zie blz. 864 en 869 / r. 10: ... qui enserre l'intellectualité libre (= R: die het vrije denken bekneld houdt) / r. 11: ... reconnaissent (R: ‘gereedelijk’ toegevoegd) / r. 14-15: Zie blz. 869 / r. 18: ‘mais’ en ‘bien’ ontbreken in R / r. 27: ‘spectacle passionnant’ in R versterkt door ‘uiterst’ / r. 29: avec une audace et une largeur de vues (= R: met een grootscheepsche stoutheid).

blz. 425 r. 1: la rigueur de l'esprit (= R: de strenge methode van den wetenschappelijken geest) / r. 7: un tel enfantement (= R: zulk een geweldige schepping) / r. 13-14: ... par un idéal vivant: zie blz. 869.

[p. 863]

Reportages van Le Peuple welke in de brochure Impressions de Russie (blz. 383-425) niet voorkomen (zie blz. 845)

De artikelenreeks zette in met wat de tweede alinea van de brochure is geworden, terwijl de passus van de eerste alinea ‘Il était à prévoir ... sous un faux jour’ zich in Le Peuple (en de andere bladen) bevond na de aanhef, als ‘Je prévois bien que ...’ (zie blz. 846) gevolgd door:

‘Mais je prie le bénévole¹ lecteur d'attendre pour juger, que la série complète de mes articles ait paru.
J'estime qu'aujourd'hui² c'est un devoir³ pour quiconque est allé en Russie, d'apporter son témoignage. Les témoignages peuvent être contradictoires: le voyageur⁴ n'a qu'une vue fragmentaire des choses, et quand ce n'est qu'un pauvre intellectuel comme moi, il peut se laisser berner. Je suis le premier à me défier des faits et des chiffres qu'on m'a cités⁵, si je n'ai pas pu contrôler. Et je ne suis pas le dernier à faire appel à l'esprit critique, tout en regrettant qu'on ne l'ait pas fait plus tôt, et avec autant d'insistance⁶. La seule excuse, c'est que les informations sûres⁷ étaient plus rares⁸. [⁹ Aujourd'hui que les voyages en Russie se multiplient, il y a des chances pour que de tous les témoignages réunis sorte tout de même un bon morceau de vérité,] - excepté, bien entendu pour les malins, qui sans y être allés, prétendent que tout en Russie, est camouflé.
¹⁰[La vérité, nous en avons besoin, plus que jamais. L'ignorance nous jouerait de mauvais tours. Elle n'empêche pas les événements de se produire. L'U.R.S.S., ça existe¹¹: fermer les yeux devant les réalités] est la plus bête des politiques. [Dans l'intérêt même de la civilisation, nous devons être à même de

1 V: goedjonstige lezer; Het V.: goedgunstige.

2 ‘aujourd'hui’ niet in Vl. en Ned. bladen.

3 devoir = ‘eenvoudig plicht’ in V. en Het V.

4 le voyageur = ‘een elk’ in V en Het V.

5 ontbreekt in V en Het V.

6 id.

7 id.

8 V: schaarscher; Het V.: schaarsch.

9 Passages komen voor op blz. 388-390.

10 Ondertitel Het V.: Wij hebben de waarheid noodig.

11 V: die bestaat; Het V.: dat bestáát;

[p. 864]

déterminer notre attitude vis-à-vis d'un Etat de cent soixante millions d'habitants, qui déploie une formidable activité. Et faut-il montrer le danger de mettre au ban une telle puissance, sous le prétexte ridicule - et hypocrite - qu'elle serait aux mains d'une horde de bandits, + vers].’

Op de tekst van blz. 388, na r. 21, (zie ook blz. 423 en 424) volgt in P en V dit: (In V ondertitel: Een paar algemeene konklusies):

‘Je me base donc sur un bon nombre de faits qui n'étaient pas “arrangés”¹ Et cela me permet² de justifier pour moi-même une couple de conclusions générales, que je désire indiquer dès à présent³:
1^o Pour un socialiste qui s'est promené là-bas c'est désormais⁴ une attitude indéfendable que de dénigrer et de désavouer, en bloc, l'oeuvre de la Révolution Russe. Il peut dire, que dans notre vieille Europe le socialisme doit envisager d'autres méthodes, puisque l'esprit et les circonstances historiques sont tout autres; il peut accuser le plan quinquennal d'imposer au peuple russe, actuellement, un très lourd fardeau; il peut repousser⁵ la pratique et le principe de cette dictature⁶ qui se prolonge et se fait même plus dure⁷. J'admets tout cela, et nous en reparlerons!⁸ Les bolcheviks intelligents reconnaissent d'ailleurs qu'ils n'ont pas encore réalisé le socialisme et qu'ils ne font que le préparer. Mais cela n'empêche que voilè la première grande révolution prolétarienne qui s'efforce de construire le socialisme, et prouve que ce n'est pas une utopie⁹. Dictature d u prolétariat ou dictature sur le prolétariat? On peut discuter¹⁰ lè-dessus; mais si tous les signes ne trompent pas, il m'apparaît bien¹¹ qu'en tous cas c'est une dictature pour

1 V: dat me niet partijdig werd opgeschoteld; Het V.: dat nu niet ...

2 V: En dat laat me toe; Het V.: En dat taat me toe.

3 V: Die ik hier even vooropzetten wil.

4 désormais; V: niet vertaald.

5 repousser: V: verafschuwen.

6 V: die dictatuur; Het V.: de dictatuur.

7 Het V.: Hoofd: Het socialisme wordt voorbereid.

8 en reparlerons: V: een hartig woordje van zeggen.

9 V: droom.

10 discuter: V: twisten.

11 V: moet ik wel aannemen.

[p. 865]

le prolétariat, j'entends¹ pour l'ensemble des travailleurs.
2^o Un adversaire même du régime ne peut s'empêcher d'admirer l'audacieuse grandeur de vues et l'énorme énergie constructive que déploie cette puissance nouvelle². Spectacle passionnant³: pour la première fois dans l'histoire de l'humanité, sur un territoire immense peuplé de cent soixante millions d'habitants, une tentative rationnelle, se poursuit, héroïquement, de transformer,⁴ par les moyens et avec la rigueur de l'esprit scientifique, l'économie et toute la culture d'une société, de coordonner les forces divergentes, de remplacer l'action aveugle par l'action consciente, de créer, enfin, un monde vraiment organisé et organisé au profit de tous.⁵ La tentative réussirat-elle? Suffisamment, semble-t-il dès à présent, pour qu'on s'incline devant elle. Ce n'est en tout cas pas le capitalisme qui a le droit de ricaner, lui qui se montre impuissant⁶ à nous dàpêtrer du désarroi⁷ de l'anarchie et de la ruine.
Envisagée à ce point de vue, la Révolution Russe me paraît d'une autre importance encore que la Révolution Française. Ne fût-ce que pour l'effort qu'elle propose. Certes, un monde nouveau ne naît pas sans douleurs. Et la Révolution Française, quand on suit ses actes au jour le jour, comporte sensiblement plus de laideurs que la Révolution Russe. Mais aujourd'hui nous la jugeons dans son ensemble. Ne serait-il pas possible [de regarder la Révolution Russe avec l'objectivité⁸ que l'historien sérieux met à regarder⁹ la Révolution Française]’.

Blz. 423: Wat in de brochures als VI voorkomt (Un dernier mot; Een slotwoord) werd haast geheel opnieuw geschreven. Het slothoofdstuk van de reportagereeks bevat evenwel passages, die door Vermeylen in I van de brochures verwerkt werden. Zie blz. 846 en vlg.

1 j'entends: V: of liever voor.

2 que déploie cette puissance: V: die voor; Het V.: die door.

3 V: Ik weet van geen aangrijpender schouwspel.

4 V: radikaal te wijzigen.

5 Het V.: alinea.

6 V: volkomen machteloos.

7 V: niet vertaald.

8 V: Met hetzelfde objectief oog.

9 à regarder: V: thans bekijkt.

[p. 866]

‘Je m'en suis tenu strictement à ce que j'ai pu constater moi-même. Je n'ai voulu cacher ni le bien ni le mal. Je n'ai eu d'autre prétention¹ que d'apporter un témoignage sincère.
Si d'autres sont en mesure de corriger mon témoignage², tant mieux: on peut dire³ que je n'ai pas tout vu: rien n'est plus certain⁴. Si l'on dit que j'ai mal vu, qu'on le prouve, et je m'incline⁵.⁶
Si l'on affirme qu'en Russie tout est camouflé et qu'on n'y peut rien⁷ voir du tout, je ne discute plus.
Mais j'estime que même les ‘reporters improvisés’ dont parle Piérard dans le ‘Peuple’ du 18, (cf. blz, 847), faut-il que ce soit lui qui me traite de ‘reporter improvisé’⁸⁹! j'estime que même ceux-là peuvent donner en l'occurrence des indications utiles. Ils risquent d'être jugés avant même d'avoir exprimé leur pensée entière, et le public sera mis en garde contre leur naïveté avant même qu'ils aient ouvert la bouche: n'importe! Il faut s'efforcer d'établir la vérité dans ce procès¹⁰, et à cet effet¹¹ la déposition de ceux qui ont vu quelque chose n'est tout de même pas négligeable¹²¹³.
Ils ont le devoir de parler. On nous a servi trop de fantaisies. Et il en est que Louis Piérard peut écarter sans même quitter Bruxelles ... s'il avait demandé à se rendre dans l'U.R.S.S. en cet été 1931, il n'affirmerait plus qu'on vous fait remplir au préalable ‘un formulaire qui ne comporte pas moins d'une trentaine de colonnes et de questions¹⁴’. Mais non, Piérard:

1 V: Ik beoog niet anders.

2 V: dat te verbeteren.

3 V: Zegt men.

4 ‘évident’ in tekst van brochure; V: akkoord!

5 V: en ik neem er vrede mee.

6 Passus komt voor op blz. 388 r. 23 en vlg.

7 V: niemand; Het V.: niemendal.

8 V: ik verwachtte niet dat ik nu juist door hem [Piérard]. (Het V.: hèm) aldus genoemd zou worden.

9 V: geïmproviseerde reporters.

10 ‘dans ce procès’ ontbreekt in V.

11 id.

12 van nul en geener waarde.

13 Laatste passages zeer beknopt in tekst van brochure, zie blz. 387, bovenaan.

14 ‘et de questions’ ontbr. in V. Passus beknopt terug te vinden op blz. 386.

[p. 867]

j'ai rempli une simple feuille, analogue, me semble-t-il¹, à celle qu'il faut produire pour l'obtention de n'importe quel passeport. Et l'on ne m'a posé aucune question indiscrète, je n'ai usé d'aucune recommandation, je n'ai pas dû prouver que j'étais, comme vous le suggérez,² ‘en état de grâce’, - pas plus que n'a dû faire, je suppose³, un avocat d'opinion catholique⁴ qui m'accompagnait lè-bas. Le Patron⁵ était-il ‘en état de grâce’ quand il a pu entrer dans l'U.R.S.S. l'année dernière?
Ah, si Piérard était allé en Russie!⁶ Il aurait demandé partout: Où donc se trouve Christian Rakowsky?⁷ Mais il est inutile de courir si loin pour cela.⁸ Nul n'ignore que Rakowsky et bien d'autres sont en exil pour avoir combattu la politique de Staline. Je n'ai pas raconté ce que chacun sait. Ai-je jeté un voile sur la dictature? J'ai dit qu'un touriste ne peut pas évaluer le nombre de malheureux qui sont en prison pour opposition au régime.⁹ Serais-je¹⁰ un faux frère, qui n'aurait même pas eu une pensée pour les camarades socialistes incarcérés ou déportés? Mais, encore une fois, je n'ai voulu parler que de ce que j'ai vu¹¹. Plus il y aura des gens qui font honnêtement cela, moins nous risquerons de nous tromper¹².
J'insiste¹³ pour qu'on table¹⁴ sur les faits contrôlés. Je suis le premier à en appeler au sens critique le plus inflexible. [Moi-même ne disposant pas de tous les éléments nécessaires, je me garde bien d'énoncer¹⁵ aujourd'hui une conclusion nette sur toute la révolution russe. Il y a encore dans mon esprit trop de points d'interrogation]¹⁶ Mais il est une conviction que

1 ‘me semble-t-il’ id.

2 suggérer (= V: in de schoenen schuiven).

3 ‘je suppose’ ontbr. in V.

4 Zie inleiding, blz. 844.

5 E. Vandervelde.

6 V: ‘Ah! Was ik maar in Rusland geweest, zoo roept Piérard uit, ik ...’

7 V: ‘Waar bevindt zich...’ Christian Rakowsky (geb. 1873; eerste Sovjet gezant van de U.R.S.S.; in 1927 teruggeroepen en in 1929, als Trotzkist, naar Astrakan verbannen.

8 V: ‘... niet noodig dat hij zoo ver loopt’

9 Zie blz. 417 en 419.

10 V: Zou ik dan ...,

11 V: dan wat ik zag; Het V.: dan van wat ik zag.

12 Ondertitel in Het V.: Eerlijkheid geboden

13 V: Ik hecht er aan.

14 V: dat men zou (Het V.: zal) steunen.

15 V: zou gaan ... willen uitspreken.

16 Zie blz. 392-393.

[p. 868]

je voudrais faire admettre, et ici j'aurai Piérard à mes côtes¹, c'est qu'il faut en finir² une fois pour toutes avec le parti-pris, qu'il faut en finir une fois pour toutes avec la haine aveugle qui condamne en bloc l'oeuvre du bolchévisme.
Oui, nous devons en arriver à préciser notre fonction en face de cette société nouvelle qui s'élabore. Que chacun y apporte toute sa bonne foi³. Voyons⁴, pouvons-nous mettre l'Etat soviétique au ban de la civilisation? Ne devons-nous pas renouer les relations diplomatiques, comme Piérard le souhaitait à la Chambre⁵? Pouvons-nous nous refuser à avoir des rapports⁶ avec ce peuple, qui déploie dans le domaine intellectuel comme dans celui de l'industrie une énorme énergie productrice⁷? [Et si les puissances capitalistes veulent le prendre à la gorge, est-ce de leur côté que nous nous rangerons, les aiderons-nous, ne fût-ce que par notre passivité?⁸⁹]
Que domine donc seul le souci de la vérité. Nos masses ouvrières y ont droit.
[Cette formidable commotion qui a ébranlé le monde, cet événement qui, par son ampleur et ses conséquences¹⁰, prend une place unique dans l'histoire de l'humanité, il serait dérisoire¹¹ de ne le considérer qu'en fonction de notre politique locale¹⁰] [D'ailleurs, la meilleure manière de combattre chez nous la tactique des partis communistes, c'est de nous hausser à un point de vue plus large¹² qu'eux, qui acceptent telles qu'elles les directives

1 V: Maar hiervan ben ik toch overtuigd (evenals Piérard, meen ik).

2 V: Het moet uit zijn; Het V.: het moet nu uit zijn.

3 V: Eerlijkheid is hier geboden.

4 V: ‘Voyons’ ontbr.

5 Ann. parl. 1931; 11 mars; Disc. van de begr. van Buitenl. Zaken: Je veux parler de la reprise de relations normales tant diplomatiques qu'économiques avec la Russie des Soviets... Je veux répéter que notre opinion sur le bolchévisme n'a pas varié. Nous sommes séparés des communistes par un fossé peut-être difficile à combler.

6 avoir des rapports (= V: niets gemeens hebben).

7 V: geweldige energie.

8 V: en het helpen, al was het.

9 Zie blz. 391, gewijzigde tekst.

10 Zie blz. 392.

11 V: Het mag toch niet.

10 Zie blz. 392

12 V: op een hooger en breeder standpunt.

[p. 869]

de Moscou; c'est de démontrer pourquoi nos méthodes ne peuvent être celles de Moscou, - mais en opposant¹ aux communistes la vérité entière²]
L'historien jugera la révolution russe. Il établira dans quelle mesure les actions dont il pourra l'accuser avaient un caractère de nécessité, quelle importance relative elles conservent dans l'ensemble, [à quel point telle opération chirurgicale était inévitable³]. Essayons de faire comme lui, s'il s'agit de déterminer notre attitude en face de l'oeuvre soviétique. Au lieu de nous attacher à certains aspects seulement de ce bouleversement et de cette reconstruction, cherchons à considérer⁴ les détails en relation avec le tout. En dressant le bilan, [voyons si le mal n'était pas pour une bonne part⁵ la condition d'un plus grand bien]⁶.
Je pose la question, sans pouvoir y répondre⁷. Je souhaite seulement qu'on envisage la révolution russe sous cet angle-là.
[J'ai dit suffisamment ce que je pensais de la dictature⁸. Mais tout en marquant l'aversion qu'elle m'inspire, tout en m'inclinant avec pitié et respect devant beaucoup de ses victimes], [il m'est impossible de fermer les yeux devant cette évidence qui s'est imposée à moi⁹]: que c'est bien une dictature pour le prolétariat]¹⁰ - que j'ai pu admirer une société où la seule valeur reconnue était désormais le travail,]¹¹ qu'il s'accomplit là en ce moment un magnifique effort pour édifier une oeuvre gigantesque, - [et que j'ai vu une communauté unie vraiment comme aux grands siècles des cathédrales, par un idéal vivant]¹².

1 V: En dat bereiken we.

2 Zie blz. 391 (sterk gewijzigd).

3 Zie blz. 423, 3de al.

4 V: Blijven we niet staan bij sommige aspecten, maar trachten we.

5 V: soms.

6 Zie blz. 423, slot 3de al.

7 V: ‘zelf’ toegevoegd.

8 Zie blz. 424, 7de r. en vlg.

9 Zie blz. 424 r. 14 en vlg.

10 Zie blz. 424, 3de al.

11 Zie blz. 424, 4de al.

12 Slotwoorden van brochure, zie blz. 425.