Twee vrienden

XXXIV

Mark voelt wel, dat zijn zenuwen nu volkomen op zijn, slaapmiddelen werken niet meer, hij lijdt aan hartkloppingen. Hij zal zich eens door Frans laten onderzoeken, die weet wellicht raad; hij wil alles beproeven om zich resoluut uit die brandende zwaarmoedigheid weer op te richten. Maar nu er in ‘de beweging’ wat ernstigs broeit, wil hij eerst weer voeling met de kameraden en gaat naar het winkeltje van Souvigny. Tot zijn spijt treft hij er alleen Souvigny aan: die en die zijn naar de streek van Charleroi of Seraing vertrokken, een paar aangehouden, de anderen houden zich koest, durven zich niet meer vertoonen. Juist op het oogenblik dat ze de poppen aan 't dansen moesten brengen! Souvigny gekscheert lafjes, schor kuchend uit zijn holle kaken, een eindje sigaret hangt aan zijn droge lip. Door ziekte ingevallen en onverschillig geworden? Of is hij niet altijd een zwakhoofd geweest? Het is daarbij geen geheim, dat sommigen hem verdacht achten.

Dan maar naar het Volkshuis! In de groote gelagzaal ontdekt hij enkele bekenden uit de Werkliedenpartij en neemt aan hun tafel plaats. Bij een pint bruin bier wordt er fel getwist: een vakbondsman scheldt op de leiders, die de crisis en de roering slechts voor hun politiek willen gebruiken, alsof er met algemeen stemrecht zooveel gewonnen was! Die betooging van morgen in het Park van Vorst zal weer op niets uitloopen; waarom trouwens niet in de stad zelf, tegen het verbod van den burgemeester in? Hoe meer gepraat, hoe minder gedaan!

[p. 140]

‘Maar kan er dan wat anders gedaan worden? roept een ander uit. Met wilde stakingen gaan we iedermaal een stap achteruit, we worden geklopt en zitten weer voor een leege kas. Algemeen stemrecht is de zekere weg.’

- Alles kan helpen, maar een resultaat van belang bereikt ge alleen door revolutionnaire daden. Vrees aanjagen, en dat ze 't aan hun lijf voelen! Anders zullen ze niets afstaan! Te Dour heeft men gisteren het kasteel van een grooten baas in brand gestoken: dat levert meer op dan de redevoeringen in de Kamer...

- Neen, brengt Mark in het midden, dat levert ook niets op; het ware dan toch beter, bezit van de fabrieken te nemen. Ge zult in alle geval de nederlaag lijden, want ge hebt nog geen sterke revolutionnaire organisatie. Als ge die eens hebt, dan kunt ge bezit nemen van den staat zelf... Maar dat eischt een lange voorbereiding, een kern van beproefde leiders met kennis van zaken en ontembare wilskracht. Misschien zal een Europeesche oorlog de omwenteling danig bespoedigen, maar de arbeidersklasse is thans nog niet rijp om haar beslissende rol te spelen.

Mark voelt onmiddellijk hoe de anderen hem wantrouwen. Hij praat niet verder, het is toch nutteloos.

's Anderen daags geeft hij zich in de handen van Frans over. Het hindert hem niet weinig, dat deze hem met zulk een goedronde gemoedelijkheid behandelt: doktersmanieren, om den moed te stijven, net of hij met een klein kind te doen had.

‘Die zenuwen, dat is niet erg, stelt Frans eindelijk vast; ge hebt er altijd wat onder geleden, en ge weet zelf wel wat ge daarvoor doen moet, een tijdje rusten, wandelen, stil leven, minder denken...’

Voor dat hij het uitsprak, besefte Frans reeds dat het een dwaasheid was, maar hij zei het toch: ‘minder denken!’ en in den blik van Mark merkt hij iets als koele verachting.

[p. 141]

‘Hoe moet ik doen om minder te denken? vraagt Mark. Leer gij me dat eens!’

- Ge begrijpt wel wat ik bedoel: elke overspanning vermijden. Er is een heel lichte hypertrophie van het hart. Maar dat heeft niet veel te beteekenen. Ge moet voor wat anders oppassen: aan den kant van de borst is er iets dat me niet heel katholiek lijkt. Ik schrijf u een fleschje voor, dat kan in geen geval kwaad. Maar weet ge wat? Ga enkele weken volkomen rust nemen, ergens in de Kempen, eet goed, versterk u, en kom me dan weer vinden, ik zal dat wel gauw opknappen.’

Die voorgewende zekerheid van den geneesheer! Hij heeft zelf eens bekend, dat een beetje charlatanerie bevolen is, maar waarom zulke manieren tegenover mij?

Ze zitten nu samen in de woonkamer. Mathilde is met den baby naar haar moeder toe, en zal weldra terugkomen. ‘Anders is haar moeder haast elken dag hier, zegt Frans, ze is dol op het kind, ze is niet meer weg te jagen...’

- Prettig! oppert Mark met een lichte grijns. Hij kan die moeder niet uitstaan.

- Och! ze is zoo kwaad niet. Eerlijk gezegd, ik vind het aangenaam nu, met al die lui op vredigen voet te leven, ook met mijn vader. Wat kan 't me schelen, dat ze met onze denkbeelden niet meegaan of er zelfs niets van vatten? Als we mekaar maar kunnen lijden... Ik wensch niet elk oogenblik achter mij af te snijden wat me met al het andere verbindt. Moeten we dan alles vertrappen wat we geërfd hebben, om den echten mensch in ons te vinden? Eigenlijk voel ik me zelf vrijer als ik niet breek met al datgene waar ik uit gekomen ben en al datgene wat mijn natuurlijke omgeving uitmaakt.

- Vrijer?

[p. 142]

- Ja! Ik voel me vrijer als ik werk, en ik werk best als ik akkoord ga met mijn omgeving. Wat mij gemeen met de menschen is, ligt dieper dan hun meeningen, hun smaak, hun sociale stelling... Is die vrijer, die geen ander houvast heeft dan zijn eigen waan, die stelselmatig tegen allerlei bijzaken in opstand komt, zonder eenig nut, en zoo een groot deel van zijn kracht verbeuzelt, en zich voortdurend laat afleiden?

- Hoofdzaak is, dat ge uw ziel niet verbeuzelt...

- Zeker, zeker! Maar mijn ziel is er beter aan toe, als ik ze reinig van allerlei theorie... allerlei waan... zoo dat ze voelt wat haar, diep-in, met alle menschen verbindt. Dan kan mijn gewoon leven mijn voorbeeldigste daad zijn. Ge verbeuzelt uw ziel niet omdat ge Caesar geeft wat Caesar toekomt.

- Zijt gij het, die me zoo iets vertelt? Ik kan Caesar niet anders toekennen dan mijn haat!

- Gij staat alleen, Mark; ik heb een vrouw en een kind; daar ligt het essentieele van mijn leven, van me zelf.

Zijn huwelijk schijnt wel een wijze om zich sociaal knusjes in te richten denkt Mark.

‘Weet ge nog, Mark? We wilden ons zoogezegd laten leiden door den universeelen rythmus van het Leven, zooals we dat noemden, het Leven met een hoofdletter. Words! words! Dat Leven was maar een idee van ons, een abstractie uit onzen geest. Feitelijk wilden we de werkelijkheid bedwingen onder onze idee, maar als we werken, onder de menschen werken, dan beseffen we dat die werkelijkheid nog heel wat anders is dan wat zich in formules van onzen geest laat vangen. Ik kan toch geen geheel nieuwe wereld scheppen! En nu... ja, nu tracht ik veeleer, me zelf zooveel als noodig aan die werkelijkheid aan te passen...’

Terwijl hij dit zegt, wordt het hem voor het eerst met een wreede klaarheid bewust, hoe ver hij zich van Mark verwijderd heeft. Mark lijkt niet verwonderd,

[p. 143]

hij wist het reeds, hij zegt eenvoudig, met een schamper lachje: ‘Ge zijt fel veranderd, Frans!’

- Zijt gij dan wel heelemaal dezelfde gebleven?

Mark antwoordt niet. Hij gaat even voor het venster staan, kijkt naar het nog winterachtig verlaten tuintje, komt dan weer, licht gebogen, tegenover Frans zitten. Zijn blik is eerst dof, maar stilaan glimt er een vluchtige vlam in:

‘Ik ben veranderd en toch ook dezelfde gebleven. Dat is waar: ik geloof niet meer... niet meer zooals vroeger... Ik geloof niet meer, dat we morgen het Nieuwe Rijk zullen betreden, dat één groote revolutionnaire golving de menschen zal verlossen, ik geloof in die revolutionnaire golving niet meer... Ik ga vanmiddag naar die betooging zelfs niet... Merkwaardig ook, dat ik met al mijn gemeenschapszin niet graag aan massa-betoogingen deelneem... Ik had gedroomd, dat wij samen eens in dien strijd hoog zouden opgaan, maar dat was dwaas: de arbeidende massa zal nog lang onmachtig blijven, de doodstrijd van het kapitalisme zal eerst naar den chaos voeren, oorlog, verwildering... Wij zullen het eind van de verknechting niet meer zien. Maar ik geloof dat er moet gevochten worden, zoolang als menschen door andere menschen worden uitgebuit, zoolang als de geest niet uit zijn slavernij en zijn anarchie in vrijheid verrijst; ik geloof dat om het geweld te breken dat de menschen gekluisterd houdt alle geweld heilzaam en gerechtvaardigd is, ik geloof dat elke daad in de richting van de socialistische omwenteling ons iets nader tot de eindelijke zege brengt, en dat onze eenige waardigheid is, dat we in die richting werken, en dat ik daar nog een handje kan toesteken, niet als man van de daad, want in dat opzicht ben ik een mislukking, maar door mijn geschriften... zonder u...

- Ik ben wel altijd bereid... Maar wat zou ík kunnen doen? Och arme! Dat zou nog een heel andere

[p. 144]

mislukking worden! Laat me bij het werk dat ik ken... daar waar ik nuttig zijn kan... Ik hou van mijn zieken... Ik ben toch blij, dat ik op mijn gebied wat verrichten kan dat deugt... Het is veel minder dan wat ik wenschte, maar het is goddank toch iets...

- Gij volgt uw natuur, ik de mijne. We hebben allebei gelijk.

Mark zegt dat om iets te zeggen, in den grond meent hij het niet, hij acht het klein van Frans, dat die zijn leven zoo verengd heeft. En Frans schijnt het zelf te voelen, want hij tracht zich te verontschuldigen:

‘Misschien dat gelukkig zijn den mensch egoïstischer maakt. Maar mijn geluk vervult me thans zoo, dat ik het niet verzwijgen kan. Mathilde... Ik ben zelfs veel gelukkiger dan kort na ons huwelijk... Er is zooveel weggevallen... zooveel bijgekomen... veel mooier dan wat ik verwacht had...’

Vertrouwelijker buigt hij zich tot Mark:

‘De vrouw is eerst héelemaal vrouw als ze moeder is...’

Waarom zegt hij dat nu weer op zulk een sententieuzen toon? Onuitstaanbaar! 't Is bijna of ge zijn schoonmoeder hoorde! En die zelfgenoegzaamheid, waarmede hij in zijn geluk als in een breeden clubzetel vastzit!

‘Ge moogt vooral niet gaan meenen dat ik een materialist geworden ben, Mark! Het spijt me geweldig, dat ik mijn zuiver wetenschappelijk werk moet laten varen, ik had misschien iets groots tot stand gebracht...’

- Op úw terrein is dat voor den enkelen mensch niet onmogelijk. Copernicus heeft wel het beeld van de wereld veranderd.

- Neen, ik ben niet zoo gelukkig als ik beweerde. En ik heb niets van onze ideeën afgezworen. Wanneer ik met u zoo praat, kunt ge u niet voorstellen... hoe ik weer door... door het schoone avontuur aangetrok-

[p. 145]

Zonder geluid naar beneden, een paar grepen roode ken ben... Dat blijft als een schaduw op mijn geluk. Maar ik moet het me zelf wel bekennen, daar ligt eenige perversiteit in: die schaduw is me aangenaam, als om het effene licht van mijn geluk beter te doen uitkomen... Vat ge wat ik zeggen wil?

Heeft hij dat nu ook van zijn schoonmoeder overgenomen, dat ‘vat ge wat ik zeggen wil,’ dat in haar mond bestorven ligt?

- Ja, ik vat dat allemaal best, klinkt het koele antwoord.

- Waar blijft Mathilde toch? Ze zou al lang hier kunnen zijn... Ik moet nog naar een zieke, in de buurt, ik ben direct terug, wacht zoolang voor de thee, Mathilde zal wel spoedig komen... Of liever geen thee voor u, een kop melk... Lees wat. Ge blijft toch met ons eten?

- Neen, vriend, dat mag vandaag niet, ik moet weg...