Twee vrienden

[p. 124]

XXX

Frans heeft wel het werk van den dokter verheerlijkt, hij wil er iets heldhaftigs in vinden, maar 's avonds, wanneer hij vermoeid over de gewoonlijk zoo eentonige ervaringen van den dag mijmert, weegt op hem het gevoel, dat het leven van den mensch toch erbarmelijk is: hij ziet weinig anders meer dan ziekte en leed, lichamelijke en geestelijke armoede; we liggen onder den doem van onze erfzonde, de onherroepelijke onvolmaaktheid van den mensch; dagelijks bespringen ontelbare gevaren ons vleesch; zijn gemoedstoestand gaat die wel eens overdrijven, en de geneeskunde, och! buiten wat serums en wat chirurgie, is ten slotte maar een onzeker empirisme.

...Hoe zal dat nu met Mathilde afloopen?...

En op een donker-mistigen namiddag van November wordt hij in de kliniek door zijn broer Jozef opgebeld: moeder heeft een beroerte gekregen. Frans haast er zich naartoe, angst om het hart. Ze heeft in den laatsten tijd van hoofdpijn geklaagd, suizen in haar ooren, ze zag niet goed meer, maar dat gebeurde wel meer...

Er is in het huis een zonderling geschuifel van voeten en drukte van vreesachtig fluisteren. Vader Balders loopt onrustig rond, spreekt met kort-besliste, gedempte woorden, wil zich sterk houden, als een commandant die zich voor een onverwachten tegenval bevindt. Hij geeft geen uitleg: ‘Ga boven, Declerck is er bij.’ Declerck is de oude huisdokter, een ernstig en vriendelijk man, in wiens wetenschap Frans niet bijster veel vertrouwen stelt. Die komt Frans bij de deur te gemoet; hij zou juist weggaan, drukt hem de hand, trekt bedenkelijk de wenkbrauwen op, en zal nog even wachten. Jozef staat bij het bed, maar Frans ziet alleen zijn moeder, in de witte lakens, zoo vreeslijk onbeweeglijk, een natten omslag op het voorhoofd,

[p. 125]

het wat scheefgetrokken gezicht hoogrood, de nietsziende oogen open; haar ademhaling lijkt een licht gesnork. Werktuiglijk neemt Frans haar den pols, die is zwak en vlug, behoedzaam legt hij die knobbelige hand weer op de deken neer. Hij kan niet denken: begrijpt alleen dat zijn moeder wellicht sterven zal.

Na een poos richt hij zich met een deemoedigen blik tot den dokter. Er wordt stil gesproken; de dokter zegt: ‘Het zou erger kunnen zijn, (daarbij schiet Frans de herinnering aan een mop van “Het had erger kunnen zijn!” even te binnen... Flauwe moppen, en het tragische leven!...) Maar op dien leeftijd... We zullen ons best doen... Mosterdpleisters op de beenen, ijs op het hoofd.’ Frans kan maar knikken, hij voelt zich zoo onmachtig.

Jozef vochtigt de lippen van hun moeder met een pluim. Frans blijft daar staan, zonder roeren. Als hij eindelijk weggaat, drukken ze elkaar de hand met een ongekende innigheid. Beneden zegt Frans tot zijn vader: ‘Ze zal het nog wel te boven komen.’ Fien, de oude meid, komt waarschuwen: ‘Ze heeft in haar bed gedaan.’

Frans, op zijn fiets naar huis terug, laat zich zonder moed in een zetel neer. Hij weet niet wat hij er van zeggen zal, het geval is niet hopeloos. Er komt hem, mede met de mop van ‘het had wel erger kunnen zijn,’ een woord uit zijn jonge jaren onwillekeurig in den geest: ‘God zal ons beschermen,’ zoo zei zijn moeder altijd, maar hij werpt dat van zich af, denkt alleen: Moeder!

Mathilde legt hem haar hand op het voorhoofd, en zwijgt. Om dat zwijgen is hij haar dankbaar.

's Anderendaagsmorgens geeft hij zich over aan de hoop dat zijn moeder beter is, want zij herkent hem, kijkt hem aan met die grondige goedheid die er steeds in haar blik leefde, en zoo bezorgd, dat hij zich afkeeren moet om een traan weg te wisschen; zij tracht

[p. 126]

iets te zeggen, spant zich hulpeloos in, met dikke tong, om wat stotterende klanken uit te brengen. Zijn schoonzuster en een nonneken staan er bij, het nonneken fluistert: ‘Geheel de rechterkant is verlamd.’ Zijn schoonzuster buigt zich over de moeder: ‘Hebt ge wat noodig, moeke?’ Maar het is tot Frans dat ze iets zeggen wil, en hij gist meer dan dat hij het hoort, een spreuk die ze zoo dikwijls in den mond had: ‘God... geen spreker, maar een wreker...’

Is ze dan bang voor den dood, die simpele ziel, die heilige, die altijd gebukt, berustend door het leven is gegaan, dagelijks haren plicht ootmoedig volbracht, en niemand ooit kwaad heeft gedaan?

Een belleken klinkt met korte schokjes in de straat, ge hoort het nader komen, in de groote stilte: het is de pastoor met het Heilig Oliesel en de koorknaap met het belleken. Frans verwijdert zich uit de kamer, hij denkt: ze zal zich daarna rustiger voelen. En hij wil de kleine hoop niet loslaten, die in hem schemert.

Ja, 's avonds ligt ze daar heel kalm. De dokter heeft gezegd, dat ze 't misschien wel doorbijten zou. Ze tracht niet meer te spreken; bewusteloos, zoudt ge zeggen, ware daar niet die blik, waarvan ge niet raadt, of hij meer door goedheid of door kommer bewogen is, terwijl hij naar het gezicht van Frans zoekt. Hij zou haar willen bewijzen hoe lief hij ze heeft, en vreest toch, haar door ongewone teederheid te beangstigen, en hij durft haar alleen wat zoete woorden geven. Hij weet niet of zij hem hoort; altijd maar die zoo stil-droevige blik!

Maar den volgenden ochtend wordt hij al vroeg weer door Jozef in de kliniek opgebeld: moeder is gestorven, zij heeft een nieuwen aanval gehad, dat is het einde geweest, zij zag niemand meer, zij heeft den dood niet voelen komen.

Het overvalt hem met één slag: trots alles had hij niet willen vertwijfelen. En thans...

[p. 127]

Dien namiddag blijft hij uren lang bij het sterfbed zitten, star kijkend naar dat beminde, oude gezicht, nu verbleekt, dat hij voor het laatst aanschouwt. Moeder! en zijn oogen schieten vol tranen, als hij zijn schoonzuster achter zich snikken hoort. Een wit, gefronst mutsje bedekt het haar, de kin wordt gesteund door het oude gebedenboek dat ze steeds bij zich had, een zwartleeren, op snee verguld; een kruislieveheer rust op haar ingevallen borst, om haar gezwollen, ineengevouwen handen zijn de dikke beiers van haar paternoster gestrengeld. Onder de witte lakens steken alleen de voeten uit. De dood: gisteren spande die blik zich nog in om tot mij te reiken, en voortaan zal dat wezen nimmermeer verroeren, nimmermeer iets voelen. En in elke seconde gebeurt dat ergens op de wereld. We zijn niets! niets!

Op de nachttafel bij het bed een takje palmhout in een glas wijwater. De gordijnen zijn neergelaten, een hooge gewijde kaars laat een weifelend licht zijgen op de toegeloken, blauwachtige oogleden, op den korten neus die nu bijna puntig lijkt; de rimpels van het gelaat zijn als gladgestreken. Wat is het vredig! zoo bovenmenschelijk vredig, wil het hem schijnen, buiten den tijd; het doet hem denken aan de uitdrukking van sommige Egyptische beelden, met eeuwigheid overtogen.

In de stilte verneemt ge slechts het knetteren van de gewijde kaars en het haast onhoorbare prevelen van gebeden door het nonneken, uit een zwaar, vergeeld kerkboek. Vader is voor de formaliteiten uitgegaan; hij houdt zich goed, heeft Jozef gezegd. Jozef en August maken beneden de adressenlijst op voor den doodbrief. Frans blijft maar bij het sterfbed zitten. Zijn schoonzuster komt weer binnen, gaat weer vervelend haar tranen opsnuiven, en Frans moet medeweenen, uit wroeging: hij heeft zijn moeder nooit genoeg liefde betoond, ook gisteren niet, toen het nog tijd

[p. 128]

was, hij heeft zijn moeder niet genoeg liefgehad, en nu is het te laat!

Hij is weer alleen met haar, hij vergeet de aanwezigheid van het nonneken, dat werktuiglijk eentonig gebeden lispelend zelf een dood ding wordt. De kamer is in donker verzonken, het waslicht schemert op het geelachtig ivoor van het onbeweeglijk gelaat der doode. En in hem welt de herinnering aan die verzen van Dante:

Zij had op zich een deemoed zoo oprecht,
Dat ze te zeggen scheen: ik ben in vrede.

Ja, zijn moeder was een heilige. Ze heeft steeds gelaten haar lot aanvaard. Haar leven is een voortdurende zorg geweest. Toen hij een klein jongetje was waschte ze zijn geheel lichaampje in het bad en gaf hem goedhartig lachend klapjes op zijn achterste. Hij ziet haar gezicht over hem gebogen, toen hij eens roodvonk had en in koortsen woelde. Ze was allen genegen, ook Fien, de meid, ook de waschvrouw, die een koppige feeks was. Ze keek telkens of er niemand wat ontbrak, of niemand eenige hulp noodig had. En vader was maar zelden vriendelijk, ze bleef zoo schroomvallig scrupuleus tegenover hem. En die gestadige bekommernis om mijn ziel...

Diep uit hem komen weer de woorden: Onze Vader, die in de hemelen zijt... Maar hij kan niet meer bidden. Was hij nog een klein kind, dat in den Vader daarboven gelooft!

Zij, ze heeft toch dien troost gehad, dat heeft haar het leven helpen dragen. Gelukkig de menschen die in dat opzicht kleine kinderen blijven! En zoo zijn er toch millioenen en millioenen op aarde, de overgroote meerderheid. Hebben ze dat niet zoo noodig als het dagelijksch brood, om het leven te dragen?

[p. 129]

Moederken, herhaalt hij zacht in zichzelven, met een teederheid die inniger is dan alle tranen, Moederken...