Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Het verbrijzelde ideaal

Het achtste deel van du Gards Thibaultcyclus brengt geen roman-fictie maar de levende werkelijkheid van duizenden jonge mannen in Frankrijk en elders

Parijs, 29 Februari 1940

Het eerste deel van Les Thibault, den roman-cyclus waarvoor Roger Martin du Gard beloond werd met den Nobel-prijs van 1937, dateert van Maart 1921. Het achtste en laatste deel, getiteld ‘Epilogue’, kwam van de pers in Febr. 1940. Twee jaartallen. De tijd waarin een meesterwerk voltooid is. Zij zullen dagteekenen in de geschiedenis der letteren. Maar terwijl men den epiloog doorleest met toegesnoerde keel krijgen de twee jaartallen nog een anderen zin. De tijd waarin een kind tot man wordt. De tijd waarin een kind tot soldaat wordt, soldaat in cyclonen van vuur. De tijd waarin het menschdom gevaren is van Scylla naar Charybdis. Les Thibault sluiten met een oorlog die eindigt; hun slot verschijnt in een oorlog die begint.

Geen roman is gemakkelijker samen te vatten dan dit naschrift van een leven en naschrift bij een voltrokken kringloop. Een mensch sterft gedurende drie honderd vijftig pagina's. Antoine Thibault, dokter, is gemobiliseerd in 1914 als officier van gezondheid. In 1916 wordt hij gekwetst door een schot in de long en geneest. Eind 1917, bij een inspectie, overrompelt hem een aanval met yperiet, genaamd naar de Belgische stad waar de Duitschers dat gas voor 't eerst gebruikten. Voor gezonde longen zou dit gasletsel een hindernis zijn met betrekkelijke invaliditeit, maar geen doodvonnis op korten termijn. Een long echter, gehavend en verzwakt door een kogel, maakt het geval twijfelachtig en verdacht. Aanvankelijk heeft Antoine nog vitaliteit genoeg om zich te begoochelen. Hij wordt verpleegd in een kliniek in 't Zuiden en op een reis naar Parijs consulteert hij zijn ouden meester Philip, die den sanitairen dienst gereorganiseerd heeft van het Fransche leger. Philip verloor zes zijner begaafdste leerlingen. Hij wil den moed niet hebben om alle hoop te ontzeggen. Maar bij het afscheid kan hij zijn oordeel niet verbergen in de intense deernis welke zijn oogen uitdrukken. Antoine begrijpt. De rest van Epilogue is een dagboek waarin Antoine de ontwikkeling zijner kwaal opteekent die langzaam voeren zal tot verstikking. Hij heeft zes maanden om geleidelijk den adem te verliezen; zes maanden om te zieltogen en te mijmeren over zijn lot en het lot der wereld, om zich te herinneren wat was, wat onherroepelijk is afgebroken.

Nachtmerries

Het zijn de onvergetelijke maanden van lente, zomer en herfst 1918, waaraan men niet kan terugdenken zonder huivering, de zes maanden, druipend, flakkerend, sidderend, stralend van bloed, brand, angst en verlossing. Gelijk bij 't slot eener symphonische constructie de voornaamste thema's wederkeeren, zoo haalt Roger Martin du Gard zijn hoofdpersonen terug uit het verleden en verstrengelt ze met de ijzingwekkende evenementen en hun rosse, fosforiseerende, ontstellende kleur, bombardementen van Parijs, lichtflitsen op de zegevierende en moorddadige offensieven, korte visies op het onuitsprekelijke lijden en de nachtmerries waarin zielen en lichamen van millioenen bevend, lillend samenkrompen, dagen, weken, maanden lang. De dood van Antoine's broer Jacques, revolutionnair en pacifist tot elken prijs, rampzalig omgekomen met de vliegmachine waarmee hij in 1914 tractaatjes ging strooien tusschen de strijdende legers wordt bevestigd voor de overlevenden. Rumelles, de diplomaat van den Quai d'Orsay, vriend en patiënt van Antoine, deed de noodige nasporingen. Nog scherper geteekend dan in de vorige deelen van Les Thibault treedt Rumelles op in Epilogue als de incarnatie van non-conformistische standpunten, en als tolk van cynische zienswijzen welke de diplomatische bescheiden verbloemen achter officieele taal. Terwijl Antoine met hem dineert in Maxim's ontvouwt hij zeer merkwaardige maar despereerende theorieën over den Leugen als noodzakelijk, onmisbaar regeeringsinstrument voor elk gouvernement in perioden van oorlog. De bladzijden zijn pijnlijk. Zij kunnen een gevaarlijk wapen zijn voor propagandisten die zich hypocriet zullen beroepen op de compromitteerende bekentenis van een Nobel-prijs. Zij bewijzen tenminste dat de vrijheid van denken in Frankrijk gehandhaafd bleef. Naast den schim van Jacques rijzen de gestalten op van allen die hij gekend heeft en met beklemde harten achterliet. Madame de Fontanin, steeds Christian Scientist, nog altijd betrouwend op het wekkende Licht en den scheppenden Geest, bestuurt een hospitaal in de buitenhuizen der Thibault's en der Fontanin's in de buurt van Parijs, waar zooveel bekoorlijke, blijde jeugd zonder 't te weten opgroeide voor het ongeluk. Haar zoon Daniël, de kunstschilder, verloor een been en werd verminkt in zijn levensorganen. Haar dochter Jenny, de onvervulbare liefde van Jacques, met wien zij zich vereenigde op den vooravond van zijn vertrek naar Zwitserland, naar zijn rendez-vous met den dood, de stugge, vibreerende, tengere. absolutistische Jenny, door wie Jacques vermurwd werd met de Derde Etude van Chopin. zij verpleegt gewonden, bereddert een groote huishouding, doet de wasch en verzorgt haar kind. Zij heeft inderdaad een kind van Jacques. En de menigte der andere figuren van Epiloog wijkt terug voor den morgen-glans van dit nieuwe wezen. Allen verdwijnen naar hun schaduwenden achtergrond zoodra wij het bestaan vernemen van Jean-Paul en zijn belofte van toekomst. Want hij stelt een vraag die ons niet meer loslaat. Een vraag zoo dwingend dat Roger Martin du Gard 't niet eens noodig schijnt te vinden ze aan te roeren. De kleine Jean-Paul stelt haar door zijn aanwezigheid.

Het eeuwige vraagstuk

In 1918 is de jongen drie jaar. Jenny en Antoine zien hem slapen in zijn bedje, onder het portret van Jacques. Hij is 't moreele en physieke evenbeeld van zijn vader: struisch, uitdagend, hard, onbuigzaam, rebellisch. En Jenny bewaart niet alleen het aandenken van Jacques in haar unieke liefde, in de verfrommelde blaadjes van met manifest dat hij boven den Elzas ging uitstrooien over het slagveld. Zij bewaarde ook zijn revolutionnair en pacifistisch ideaal. Zij hoort hem altijd nog op den avond der mobilisatie, tegenover de Kamer, bij 't huisje van een schildwacht: ‘Zie je, Jenny, van heden af moeten de menschen gerangschikt worden volgens hun aanvaarding of hun weigering van het idee van oorlog.’ Zij bleef trouw aan die gedachte waarvoor hij zijn leven gaf. Immer zal uit haar binnenste het antwoord haar toeklinken dat de pure, obstinate Jacques gaf aan een revolutionnair die hem voorspiegelde: ‘De oorlog! En wat zou dat nog? Dat is drie of vier maanden misschien. Maar als tengevolge van die beproevingen het Europeesch proletariaat sterker, beter gestaald, meer eendrachtig bleek? En als het daarna werkelijk afgeloopen was met het imperialisme, de concurrentie der bewapeningen? En als de volkeren eindelijk een hechten vrede stichtten, den vrede in de Internationale?’ Daarop antwoordde Jacques: ‘Neen! Heel die problematische mooie toekomst, ik moet er niets van hebben als 't is ten koste van een oorlog!... Liever alles dan die onderwerping van de rede, van de gerechtigheid, aan de brutale kracht en aan het bloed! Liever alles dan die gruwel en die absurditeit! Liever alles, alles dan oorlog!’ Datzelfde geloof wordt onwankelbaar beleden door Jenny. Zij zal haar kind erin opvoeden, ervan doordrenken. Het is haar erfenis, haar zending. Tijdens de jeugd van Jean-Paul ontbrak het ook niet aan meesters om haar daarbij te helpen. Tezamen vormen zij ongetwijfeld een apostel en belijder. Maar de kleine Jean-Paul, die drie jaren was in 1918, is in 1940 vijf en twintig. En tot 1939, tot 23 Augustus, tot 1 September, tot 30 November 1939, ging alles op rolletjes. Men kon tot een van die data een pacifistisch ideaal aanhangen en het baseeren op de sociaal-revolutionnaire beginselen eener Derde of Vierde Internationale. Tot 1 Sept. '39 nog kon een Jean-Paul prediken dat de oorsprong en de oorzaak van elken oorlog lag in de kapitalistische maatschappij, in den kapitalistischen staat, in de machinaties van kanonnen-koningen, haute finance, Schwee-Industrie, Bourgeoisie, en andere soorten van imperialisme. Het bewijs van 't tegendeel was nog niet geleverd. Evenmin was het bewijs geleverd dat een zoogenaamde Dictatuur van het Proletariaat het menschdom geenszins behoeden zou voor waanzinnige en bloedige conflicten tusschen naties.

Maar als we nooit zullen weten of het kapitalisme als zoodanig automatisch tot oorlogen leidt, wij weten met volstrekte zekerheid na 30 November, datum van den aanval der Soviets op Finland, datum van den meest ignobelen, meest infamen krijg welke ooit gevoerd is sinds de menschheid geschiedenis schrijft, wij weten na 30 November met volmaakte stelligheid dat een anti-kapitalistische Volksstaat van Soviets oneindig lichtzinniger en luchthartiger, oneindig barbaarscher ook, de gelegenheid tot oorlog aangrijpt dan onverschillig welke kapitalistische Staat van verleden of heden.

Zonder een letter te veranderen van het manifest dat Jacques in 1914 richtte tot den Franschen Staat kan zijn zoon Jean-Paul hetzelfde tractaatje uitstrooien boven het Rusland der Soviets. Hij kan niet eens een toevlucht zoeken bij Trotzky. Want Trotzky heeft zich in den oorlog tegen het ‘bourgeoise gouvernement van Finland’ solidair verklaard met Stalin.

Levende werkelijkheid

De laatste woorden welke de arme Antoine in de minuut van zijn dood schreef in zijn dagboek, waarmee hij zich vastklampte aan de vonk van hoop zonder welke een mensch zelfs niet sterven kan, die laatste woorden waren: Jean-Paul. Deze Jean-Paul is geen roman-fictie. Hij is geen creatie van Roger Martin du Gard. Hij is een levende werkelijkheid in Frankrijk en elders. En alles wat wij kunnen veronderstellen in het perspectief van den jongen man, edel van inborst, edel van denken, maar plotseling verstrikt in een eerloos, afzichtelijk verraad dat hem elken houvast, elken basis, elke richting, elke uitkomst, elke hulp en elken troost ontneemt, alles wat wij bedenken kunnen om hem uit zijn jammerlijk dilemma te bevrijden is in gelijke mate monsterachtig. Daarom vlaagt vanaf dat wij hem zien spelen op een grasveld, daarom schreeuwt uit iedere pagina van Epiloog als ondraaglijke pijnscheuten de vraag op: Wat gewerd er van Jean-Paul in het najaar van 1939? Is hij deserteur waar een zoo rechtvaardige zaak hem oproept? Zit hij gevangen als Jean Giono? Werd hij martelaar door alles te verloochenen waarmee zijn wezen is opgebouwd? Het beste ware inderdaad wanneer hij ergens in Frankrijk het Fransche uniform droeg als honderdduizenden anderen, die boeten voor de illusies en de fouten hunner vaderen.

Het is evident dat Epiloog geconcipieerd en geschreven werd vóór 30 November 1939. En nimmer ontving auteur die een stelling verdedigt barscher tegenspraak van de feiten en van het fatum. Men heeft indertijd beweerd dat het geaccentueerde pacifisme van ‘Eté 1914’ bij de toekenning van den Nobel-Prijs een doorslaanden invloed heeft uitgeoefend op de Zweedsche jury. Dit was niet strikt noodig want alle acht deelen van Les Thibault hebben buitengewone litteraire kwaliteiten. Doch wanneer het waar is dan kunnen wij Roger Martin du Gard en de Zweden slechts oprechter beklagen. Onszelf trouwens niet minder. De ontwaking uit den waan bracht een schok teweeg waaronder de gansche aarde niet enkel duizelt maar bitter lijden zal zoolang het vergruizeld en verguisd ideaal in scherven ligt onder een onweer van ijzer en vuur.

[verschenen: 14 maart 1940]