Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De censuur in Frankrijk

‘Anastasie’ heeft een enkel inconvenient voor de auteurs, maar het ongerief is klein en wanneer de oorlog hun geen zwaardere beproevingen oplegt mogen zij den hemel danken.

Parijs, 19 Februari [1940]

Niets zou gemakkelijker zijn dan aan de debatten, over de censuur (alias Pers-contrôle) die dezer dagen plaats vinden in de Fransche Kamer, een interpretatie te geven welke fnuikend is voor de eer van Frankrijk, een dier valsche, sophistische, farizeesche, hypocriete en maar een klein ziertje verwrongen interpretaties waarmee tegenwoordig de wereld overstelpt wordt.

Men heeft slechts te zeggen, en 't ligt zelfs voor de hand om 't te zeggen: ‘De Franschen die beweren de wapenen gegrepen te hebben en oorlog te voeren, en die onmenschelijke offers eischen ter wille van de vrijheid, zij verloren de laatste en voornaamste hunner vrijheden, de vrijheid van denken.

Zij beklagen het zoogenaamde infame Juk van anderen en zelf liggen zij in de boeien van de ignorante, incompetente, absurde, willekeurige tyrannen hunner censuur. En dat is geen verzinsel van een leugen-ministerie, zooals de Franschen en Engelschen, die in schijnheiligheid aan elkaar gewaagd zijn, een waarheid noemen welke niet in hun kraam te pas komt. Ignorant; incompetent, absurd, incoherent, koppig en tyranniek. Het zijn de eigen woorden van Léon Blum, een der voormalige hoofden van de Fransche regeering en leider van het Fransche socialisme. Aldus schildert hij, wiens stokpaardje was de slavernij te bejammeren waarin Duitschland en Italië zuchten, aldus brandmerkt hij de soevereine, grillige macht waaraan de geesten onderworpen zijn in Frankrijk. Van slavernij gesproken, wie zijn de beklagenswaardigste slaven? De Franschen wier gedachten en opinies onderworpen zijn aan het blauwe potlood of de spreekwoordelijke knipschaar van een nukkigen en bekrompen despoot, de Franschen wier kranten gestreept, gevlekt, gekerfd zijn met kale plekken wit, de Franschen die allen, van Blum tot de kardinaal-aartsbisschop van Parijs, onder de plak zitten van een vitterigen, pietepeuterigen machtswellusteling, waartegen geen beroep bestaat, die confiskeert bij 't minste verzet, - of de anderen die geen vrijheid behoeven te huichelen of te roemen waarmee men in Frankrijk spot volgens zulke onloochenbare getuigen.

Wat men vergeet

Dit is niet kwaad geredeneerd, zeer handig, en geheel in den trant van Mefisto, die altijd uitmuntte door de scherpheid zijner logica. Dat de Fransche censuur-debatten stof geleverd hebben tot dergelijke kwasie steekhoudende vergelijkingen (welke men niet verzuimde te maken) en tot afkammerijen, goedkoope afbrekingen, welkome bekladdingen die als koren op den molen worden aangedragen, is het grootste nadeel geweest van de parlementaire discussies over de hinderlijkste van alle controle en beperkingen waarmee een oorlog de menschen zegent. Blum had dit niet moeten vergeten. En ook niet Xavier Vallat, zijn antipode van rechtsch, die even virulente termen gebruikte tegen de narrige en almachtige censoren. Zij hadden dezelfde klachten kunnen formuleeren, even fel, even bijtend, even hoonend, maar zonder hun tegenpartij in de kaart te spelen, zonder vat te geven op de broze kreukbaarheid van een der fundamenteele liberale beginselen, vertegenwoordigd door Frankrijk, zonder voorwendsels te verschaffen tot een redeneering die haar scheefheid, haar mankheid verbergt onder een zekere rondborstigheid van allure.

Want wie min of meer oprecht betreuren dat de Franschen een vrijheid verloren die zonder twijfel de kostbaarste verwerving is van eeuwen strijd, en wie daarmee den draak willen steken, die verzwijgen, verhelen, verdoezelen. verdonkeremanen het voornaamste en gewichtigste in hun betoog. Zij onderstrepen het toevallige, het ondergeschikte, het bijkomstige, het provisorische.

Zij gaan onopmerkzaam of sluiks voorbij aan het werkelijke, het essentieele. Zij veronachtzamen een enorm feit, dat gelijk de meeste waarheden welke getypeerd worden als koeien, het minst in 't oog valt en 't lichtst verwaarloosd wordt. Men durft 't nauwelijks te noemen omdat het klinkt als een boutade, als een paradox. In Frankrijk inderdaad, heeft elk burger nog de vrijheid om te zeggen, te schrijven, te laten drukken: ‘De Franschen zijn niet vrij. Frankrijk verloor zijn vrijheden.’ In hoeverre dat juist of onjuist is, worde in 't midden gelaten. Maar wie hier die meening vertolkt in een liedje, in een gesprek, in een krantenartikel, wie hier de stelling verdedigt in een roman, in een tooneelstuk, waagt niets. Daarvoor komt hij niet in de gevangenis. Dat brengt niemand in een concentratie-kamp. Hij riskeert hoogstens dat men hem niet gelooft. De ontkenning immers wordt hier bevestiging. De Franschman die betreuren wil niet meer vrij te zijn, staaft met deze zelfde woorden zijn vrijheid. Kunnen de Russen en enkele andere volkeren hetzelfde beweren? Hebben zij de vrijheid om te denken en te zeggen: ‘De Russen zijn niet vrij?’

Waar censuur onnoodig is

Ziedaar een cardinaal verschil. Maar is de censuur zelf, de plagerige, treiterige, vermaledeide censuur, niet het overtuigendste bewijs voor de Fransche vrijheid van gedachte? In een land waar geen opinies te controleeren vallen, daar bestaan geen opinies of daar zijn alle opinies te voren gecontroleerd en genivelleerd. Waar de pers niet vrij is, waar de kranten haar consignes thuis bezorgd krijgen of ze gaan halen op een ministerieel bureau, daar is censuur inderdaad onnoodig. Elke strook wit in een Fransch dagblad getuigt daarentegen door zijn opzienbarende blankheid van een onverflauwden geest van onafhankelijkheid, van een onverdroten neiging tot buitenwaartsche bewegingen, tot achteruitslaan in de lastige burries, tot eigenzinnige dartelheid, jonge en volbloedige weerspannigheid. Men kan die vlakken wit in de Fransche kranten gerust beschouwen met meer genoegen dan met spijt. Ontelbaar als ze zijn toonen ze niet enkel de veerkracht, de weerbarstigheid, de tierigheid van het Fransche denken. Ten overvloede openbaren zij de onberispelijke vrijzinnigheid van het Fransche gouvernement.

Van alle gecensureerde schrijvers raakte nog niemand in een kerker, in een concentratiekamp, of zelfs maar in ongenade.

Men belet de auteurs niet te schrijven; men pepert hun het geschrevene niet in op een of andere manier. Men verhindert alleen dat ze gedrukt worden. Niemand eischt de verbloeming der bestaande censuur door de witte vlakken te verbieden; niemand verzet zich zelfs tegen de vermelding der gecensureerde regels.

Clemenceau en Maurras

Het principe is dus gered en behouden in veiligheid. Wat doet dan de rest er toe? De Franschen hebben alle bezwaren welke zij tegen de censuur kunnen inbrengen in extenso mogen lezen in de Staatscourant, en wijdvoerig, omslachtig in hun diverse dagbladen. Waar ter wereld is zooveel vrijheid denkbaar naast zooveel tyrannie? Een week lang hebben de censoren in 't bankje der beschuldigden gezeten en openlijk geroskamd aan hun schandpaal gestaan. Het is onbekend hoe ze dat opgenomen hebben. Maar stellig niet zonder filosofie. Zij weten, dat ze onmisbaar zijn in oorlogstijd en voor een natie van onverbeterlijke individualisten die steeds weigeren zullen zichzelf te censureeren, zooals de Engelschen dat doen. Zij weten, dat ze nooit populair zullen zijn en altijd verfoeid, wat ze ook probeeren. Bovendien weten zij bij ondervinding, van den vorigen oorlog en van dezen, dat alles wat zij schrappen langs mysterieuze kanalen niettemin tot uiting en tot kennis komt, dat niets zoo gewelddadig de publieke opinie intrigeert, beïnvloedt en forceert als de blanke vlakken welke hun rood of blauw potlood hakt in een pagina, dat niets heftiger de scherpzinnigheid, de critische zin aanwakkert van het publiek dan een witte leegte in een krant en dat de geschriften waarin zij het ijverigst kappen onvermijdelijk triomfeeren.

De meest gecensureerde auteur van den vorigen oorlog was tot 1917 toen hij aan 't bewind kwam Georges Clemenceau. De meest gecensureerde schrijver van dezen oorlog is tot dusverre ontegenzeglijk Charges Maurras. Drie dagen op de zeven van elke week werkt hij onverschrokken voor niets.

Ieder eenigszins ingewijde echter kent zijn ideeën, zijn standpunt in kwesties van buitenlandsche politiek, waarover 't verboden is te reppen zwart op wit. En als niemand zich waarschijnlijk een oogenblik verbeeldt dat Maurras ooit aan 't bewind zal komen, men kan daarentegen met redelijke kansen wedden dat zijn theorieën zullen zegevieren wanneer de censoren hun geschrap met dezelfde hardnekkigheid voortzetten als Maurras zijn geschrijf.

Het systeem der censuur heeft bijgevolg voor de vrijheid van gedachte geen enkel wezenlijk inconveniënt. ‘Anastasie’ zooals de Franschen haar parodistisch noemen naar een heilige wier feest valt op 25 December - dus nooit - en die volgens de gulden legende van Jacopo de Voraggio ongrijpbaar was voor al haar belagers, Anastasie heeft enkel inconveniënten voor de auteurs. Dit ongerief is klein. Wanneer de oorlog hun geen zwaardere proeven oplegt mogen zij den hemel danken.

[verschenen: 12 maart 1940]