Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Parijs zoekt een middenweg

In den vorigen oorlog klaagden frontsoldaten over de feeststemming in het achterland, ditmaal mopperden zij over saaiheid en ernst.

Parijs, 31 Jan. [1940]

Men zal later kunnen zeggen: In de vijfde maand van den oorlog, die over het lot van het menschdom beslist heeft, opende Parijs het mooiste theater van de wereld. Later. Als men weet wat de oorlog geweest is. Als men overzien kan wat er van en vóór het menschdom overbleef.

Het is een zin, die altijd vreemd zal klinken; Parijs opende het bekoorlijkste der theaters terwijl de aarde zweefde boven de afgronden van een nieuwen chaos; op denzelfden avond, dat de eerste minister in de microfoon orakelde: ‘Het zal wellicht niet lang meer duren of de totale oorlog breekt los.’ Zeldzaam contrast. Het land is omhegd met een dubbele heining van vuurmonden, de lucht zelf kan vlammen braken, en men inaugureert een prachtigen, weelderigen schouwburg, gereedgemaakt terwijl het gansche volk gemobiliseerd was.

Ieder mag daarvan denken wat hij wenscht, maar dat is het antwoord van de eermalige Ville-Lumière, die ondanks haar gedoofde lichten de Ville-Sirène blijft. Haar antwoord aan den dood, die komt als een dief in den nacht: Het leven gaat zijn gang. Haar antwoord aan alle zwartkijkers en ongeluksprofeten: het ergste is niet zeker. Aan de sombere wolk, die boven de stad hangt, borduurde Parijs naar zilveren randje.

Zelfkastijding

Noem dat chic, kranig, bewonderenswaardig. Noem dat oppervlakkig, futiel. Het is de Parijzenaars om 't even. Zij hebben langen tijd geweifeld wat zij doen moesten, toen de goede dagen voorbij waren, en niets op komst dan jammer. Zich in rouw steken? Een ernstig, stijf gezicht trekken? Niet meer schertsen, niet meer lachen, niet meer dansen? Zich stileeren naar de losgelaten ramp? Zij waren volkomen bereid tot dit heldhaftige besluit: en met de loffelijkste zelfverloochening voerden zij het uit. Zonder verderen omslag namen zij de oorlogstenue. Zij offerden hun vermaken, hun verstrooiingen, en hun minst laakbare ontspanningen. Om zich aan te passen bij het lugubere geraas, dat over Europa dreunde, bij den danse macabre van het trommelvuur der gevechtslinies, bij de groote en kleine misères van militairen en civielen sloten zit de café's op het uur, dat de kippen op stok gaan. Zij sloten hun bioscopen, hun theaters, hun dancings. Zit sloten hun concertzalen en opera's. De radio brouwde nog slechts serieuze muziek. Geen chansons meer. Alle luchthartigheid was verbannen, elk spoor van vroolijkheid uitgewischt. Parijs was een stad geworden van boetende, vastende anachoreten. Men leefde er als de kluizenaars in hun woestijn, met een geest van zak en asch. Als de Parijzenaars dit soort van kastijding verre van aanlokkelijk vonden, zit leek hun geheel natuurlijk. Waar zooveel leed geleden werd, en waar zooveel bovendien in aantocht was, scheen het goddeloos en harteloos, dat iemand zich amuseerde. Het schandaal van den vorigen oorlog, toen de eenen sneuvelden terwijl de anderen fuifden, het onmenschelijke, demoraliseerende schandaal van pret in een sterfhuis, waarover de combattanten zich zoo dikwijls en zoo heftig verontwaardigd hadden, zou zich in geen geval herhalen.

Die van ‘là-haut’

Parijs paste zich gewillig aan bij de catastrofe. Het deed zijn best om zich in den behoorlijken plooi te strijken. 't Koste wat het wil, maar niet voor den tweeden keer zou de hoofdstad van het Achterland, van l'Arrière, slecht-befaamd bij de soldaten, den blaam op zich laden van zich niet te bekreunen om den oorlog, en feest te vieren van Montmartre tot Montparnasse alsof er niets gebeurd was. En hoe weinig geneigd ook om met hangende ooren bij de pakken neer te zitten, de Parijzenaars zouden bij den minsten wenk van buiten zonder morren tot het einde der calamiteiten volhard hebben in hun kloekmoedige, rigoristische houding.

Maar het duurde niet lang of zij merkten hoe moeilijk het is, vooral op het punt van decorum, om het iedereen naar zijn genoegen te maken. Dat werd meer dan duidelijk bij de eerste treinen van verlofgangers van het front. Tijdens den vorigen oorlog gromden de soldaten: ‘Wat een bende! Wat een keet! Moeten wij daarvoor ons hachje geven?’

Ditmaal echter zeiden zij: ‘Wat mankeeren jullie? Wat verbeelden jullie je? Meenen jullie, dat wij met verlof komen om ons tien dagen smoorlijk te vervelen? Het is hier nog ernstiger, nog harder dan là-haut.’

Want là-haut, daarboven, met zijn resonans van uitspansel en hiernamaals, is de gebruikelijke naam geworden van het front. De mannen van là-haut wenschten een glimlach, een beetje vertier. En op den koop toe mengde de buitenlandsche propaganda zich in het geval. Als de Ville-Sirène in haar gewone doen gebleven was, zou die propaganda geschimpt hebben: ‘Welk een Babylon! Welk een verdorven, onverbeterlijke lichtzinnigheid temidden eener ramp!’ Nu schreef en zei de propaganda van den vijand: ‘Parijs is volslagen gedemoraliseerd. Een doode stad. Onherkenbaar geworden. Een stad der wanhoop. Parijs heeft allen moed verloren. Het verviel in de dofste neerslachtigheid. Parijs bestaat niet meer.’

De middenweg

Een middenweg tusschen dergelijke uitersten is niet gemakkelijk vindbaar. De Parijzenaars zochten hem al tastend onder de geblauwde lampen. Waar is de limiet van wat mag en niet mag, van wat voegt en niet voegt, als elke minuut grenst aan de eeuwigheid, als elke seconde een lach kan verstarren in de stuiptrekking eener laatste smart? Alle zielen zijn zich bewust van de tragedie, alle gedachten toeven in de linie van het vuur. Doch als men desnoods maling heeft aan de propaganda, wie zou een oogwenk aarzelen om een soldaat van là-haut die vreugde, dien glans, die illusie, die verkwikking te bezorgen, met welker belofte hij zich in zijn langen nacht verheugd heeft?

Zoo veranderde op den wensch van ‘daarboven’ gaandeweg de physionomie van Parijs. Zij heeft nog niets dartels, niets uitgelatens, maar zij werd minder stroef en minder gesloten. Langzamerhand neemt zij haar vroegere uitdrukking aan en herzamelt zij die onafgebroken gamma van genoegens in alle kleuren en variaties waaruit een civilisatie is samengesteld. Men kan weer muziek hooren en drie orchesten geven geregelde concerten. De Opera, die eerst wilde verhuizen naar de provincie, heropende haar deuren en studeert zelfs noviteiten. De Opéra-Comique, de Comédie Française en het Odéon hervatten hun voorstellingen. Van lieverlede vullen zich de aanplakzuilen wederom met de titels van tooneelstukken, oude en nieuwe, met de namen van beroemde virtuozen. De film-kunst herleeft en herbloeit. Men telt de bioscopen weer bij tientallen en zij verwisselen hun programma's met de regelmaat van eertijds. Een dozijn groote en kleine music-halls, circussen, cabaretten brengen de lichte en luchtige noot in deze symphonie, even veelzijdig en genuanceerd als eertijds. De musea en de voornaamste bibliotheken bleven leeg en dicht, maar de bekende kunstzalen houden hun particuliere exposities van moderne en klassieke meesters gelijk vroeger. De boekhandel, na een verticale daling tot ongeveer nul in de maanden September en October, heeft niet meer te klagen en de roman-productie blijft weinig beneden haar gewone niveau. Precies op tijd, geen week, geen dag te laat, publiceerde Jules Romains de twee jaarlijksche deelen van zijn cyclus ‘Les Hommes de bonne volonté’, die begon in 1932. Het einde is nog niet in 't zicht en de belangstelling voor de nieuwe volumes verminderde evenmin als hun omvang. De tijdschriften, litteraire en wetenschappelijke, verschijnen in gedund formaat, doch het getal der verdwijningen is opmerkelijk gering en zonder belang voor de geestesstrooming van den tijd.

Het nieuwe theater

Het zou dus eer abnormaal geweest zijn als Parijs zich in die ontwaakte en verjongde vitaliteit niet verrijkt had met een nieuw theater. Henry Bernstein, die het installeerde om er zijn veertigjarig jubileum te vieren van dramaturg, kan niettemin met eenig recht beweren, dat het zijn antwoord is aan Dr. Goebbels. Een nieuw theater te realiseeren in het perspectief der Place de la Concorde, ver van het centrum, ver van de boulevards, in de magnifieke maar uitmiddelpuntige Avenue des Champs-Elysées, een luxueus, modern theater, dat gold reeds voor een avontuur, toen het nog vrede was. Sinds de oorlog de moeilijkheden en de risico's vertiendubbelde, is het geen waagstuk, maar een simpele daad van vertrouwen. Bernstein heeft op zijn post willen blijven zooals iedereen. In den ketting der Fransche energieën mag geen schakel ontbreken. Gelijk elk jaar sedert 1900 leverde de auteur van Samson en Le Secret zijn traditioneel successtuk (dezen keer ‘Elvire’, een Oostenrijksche gravin, ontsnapt aan de kerkers der Nazi's en beland in een Parijsch milieu met zijn amoureuze intriges), doch wegens den oorlog wilde hij de première opluisteren met het cadeau van een fonkelnieuwen schouwburg. Zulk een gebaar heeft zijn waarde. Want alles is in alles. Tout se tient. Wanneer het geen rechtstreekschen invloed zal uitoefenen op de beslissing der slagvelden, het heeft niettemin een beteekenis, die men niet gaarne zou missen. Het bewijst, dat het dynamisme van Frankrijk, van Parijs, in volle actie is en op volle kracht werkt.

[verschenen: 24 februari 1940]