Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De verwarde stem van de wereld

‘Papier is geduldig’ heeft men tot nu toe gezegd, maar wat het papier bleek te kunnen dulden was kinderwerk naast hetgeen de radiogolven in staat blijken te verdragen.

Parijs, 18 December [1939]

Onder de dingen die lijden van den oorlog is geen enkel ongelukkiger eraan toe dan de Radio en nergens waarschijnlijk kan men zoo geregeld constateeren als op de wijzerplaat van een radiophoon hoe de kwade plaag van lieverlede toeneemt in omvang en geweld.

Een ontvangtoestel is een soort thermometer geworden van de internationale koorts. Dat begon al op den eersten dag toen Droitwich en Luxemburg plotseling in zwijm vielen, stom bleven en spoorloos uit den aether verdwenen. Men begreep er niets van. De verzwinding van Droitwich was desnoods nog verklaarbaar want Engeland bevond zich in krijg en kon den zender noodig hebben voor andere doeleinden dan den dienst der negen Muzen. Maar Luxemburg? Wie of wat kon den post van het neutrale groothertogdom het zwijgen opgelegd hebben? Waarom niet evengoed Sottens, Beromünster, Brussel, Hilversum tot zwijgen gedoemd? Men moest niet probeeren te begrijpen. Dat veranderde niets aan de zaak. Het bracht hoogstens verder van huis. De oorlog, de ondoorgrondelijke oorlog, had zijn eerste verwoestingen geteekend op het klavier der groote golven. Hij brak twee snaren, die drie werden toen het geteisterde Warszawa op een avond den laatsten adem uitblies met een concert van Chopin. Een breede strook der gamma werd een regioon van stilte. En niets klonk veelzeggender dan dit zwijgen telkens dat de wijzer zich bewoog in de buurt der drie geluidloos geworden toetsen.

Babylonische spraakverwarring

De stilte bleek echter weldra de draaglijkste der ongenaden waarmee een oorlog de Radio kan overladen. Het duurde niet lang immers of men kon een post niet meer inschakelen op eenig uur van den dag en van den nacht zonder de gewaarwording te krijgen dat alles in 't honderd liep, door elkaar dwarrelde en van plaats verwisseld was. Men kon in dubio staan of de machine eensklaps dol geworden was of dat er over het universum der menschen een nieuwe ramp was losgebroken te vergelijken met een tweede, verbeterde editie der spraakverwarring onder den Toren van Babel. Geen enkele der groote Europeesche landen sprak nog zijn eigen, welbekende taal. De wijzer correspondeerde nergens meer met de stad of met het land dat hij tot dusverre feilloos had aangeduid. Uit Rome hoorde men Engelsch of Fransch, uit München Italiaansch. In Marseille sprak men Roemeensch, in Lyon Croatisch, in Bremen, Lille en de Poste Parisien Hollandsch, op den Eiffel-toren Turksch, in Keulen Engelsch, in Toulouse Grieksch, in Bordeaux Spaansch, in Londen alle tongvallen der aarde. De sterkste zenders waren polyglottisch geworden en beurtelings drukten zij zich niet alleen uit in alle levende talen, maar ook in een aantal dialecten. Niemand kon zich nog oriënteeren met eenige zekerheid. Op korte golven, waar een halve millimeter wijzer-verschil van 't eene naar 't andere werelddeel verplaatst, was alle garantie van herkomst uitgesloten. Was 't Duitschland dat Duitsch sprak, of Engeland of Frankrijk of Italië? Men wist er niets meer van. Ternauwernood kon men 't raden en in de meeste gevallen dikwijls niet gissen.

De waarheid in het gedrang

Doch een geschikter instrument om de hoofden aan 't tollen te brengen zal nimmer worden uitgevonden. Want elke zender had zijn eigen waarheid en op den koop toe zijn eigen gezichtshoek om haar voor te stellen, zijn eigen listen om haar te verdoezelen of te verdonkeremanen. Het was menigmaal fantastisch met hoeveel gemak en virtuositeit kon omgezet worden in een prijzenswaardige daad, in een schitterend heldenfeit, in een bewijs van zielegrootheid wat enkele meters golflengte verder gelaakt was als een notoire, laaghartige schanddaad. In Stuttgart liet men Fransche krijgsgevangenen spreken voor den micro en hun vijanden huldigen in de honingzoetste termen. In Parijs bewees men dat die krijgsgevangenen vrij rondwandelden op Franschen bodem en men gaf hen draadloos het woord om hun dubbelgangers te ontmaskeren. En waarlijk, de luisteraar moest stevig in de schoenen staan om bij zulke contradicties het gevoel van vasten grond niet voor altijd kwijt te raken. Het leek haast onmogelijk om niet draaierig te worden.

Le Papier souffre tout had men totnutoe gezegd. Doch wat bedrukt papier bleek te kunnen dulden was kinderwerk naast hetgeen de electrische golven in staat waren te verdragen. Inderdaad: nooit zal een beter apparaat verzonnen worden om de menschen te onthersenen, te ontcenteren en tureluursch te stemmen.

Met al zijn nadeelen evenwel was deze babelsche chaos de gulden tijd der Radio vergeleken bij de cacaphonieën waarin zij gedwongen werd te verzeilen sedert een paar weken. Ik weet niet of een der veeltongige tegenstanders ooit in ernst de hoop gekoesterd heeft zijn antagonist te overtuigen en te ontzenuwen door praatjes voor den micro. Ik weet evenmin of een druppel gif (wat tenminste beide partijen als hun gif beschouwen) dagelijks over en weer gedistilleerd in myriaden ooren, den gang der geschiedenis kan wijzigen. Ik geloof er niets van. Maar als die ijle kans hier of daar bestaan heeft dan is ze voorgoed verkeken en wie verwachtingen bouwde op de demoralisatie van zijn vijand door middel van hertziaansche vonken moet dergelijke uitzichten voortaan laten varen.

Een nieuwe methode

De diverse contradictoire zenders hebben hun consequenties getrokken uit enkele maanden ervaring. Elkaar niet kunnende overtroeven, maar elkaar au sérieux nemend en doende alsof zij elkaar vreezen hebben zij besloten alles te brouilleeren. Zij hebben zich ingesteld op de golflengte van hun vijand en zoodra hij zich hooren laat maken zij zijn trillingen onverstaanbaar. Wijde octaven van het klavier worden elken dag een lange dissonant van gekrijsch, gegil, gesis, gegorgel. Ieder heeft zijn methode. De Duitscher laat zonder einde een gramofoon-plaat afdraaien waarop eenige vrouwen en mannen door elkaar zingen, lachen en schreeuwen als bezetenen. De Franschman imiteert het slobberen van een heel eendenkroost. Of het malsche kabbelen van een beekje. Of het driftige gonzen van een zwerm wespen. Het schrille gefluit eener locomotief. Het doffe, zware geronk van een motor. Het knetteren eener mitrailleuse. Het gekakel eener bende kippen. Voor elk dezer symphonische schetsen die spoedig tot eentonigheid zouden vervallen, ook al waren ze amusant gecombineerd (wat niet 't geval is) moet een speciale zender geïnstalleerd, geëquipeerd, gemoduleerd worden. Niet altijd lukt het den juisten toon te treffen. Soms is de brouilleerende post er juist een streep naast. Of er zijn zooveel zenders van verschillende golflengte welke hetzelfde politieke preekje omroepen dat men ze onmogelijk allen kan storen met gelijkelijk succes of in elke richting en elken afstand. Maar in de meeste gevallen staat iemand zich in Duitschland of in Frankrijk volstrekt nutteloos druk te maken, volmaakt tevergeefs uit te sloven voor een micro. Hier verneemt men niet meer de fleemende, canailleuze stem van den ‘Verrader van Stuttgart’. Ginds gaan de schorre woorden ‘Harret auf! Oesterreich wird wieder frei sein!’ verloren in het lawaai van een kermis.

Nog duur ook

Die wederzijdsche représailles zijn peperduur. Zij werpen geen enkel tastbaar nut af. In Frankrijk doen zij gapen van verveling. In Duitschland riskeeren zij een te nieuwsgierigen luisteraar in de gevangenis te brengen of in een concentratie-kamp. Illusoir en absurd als het procédé is, aan den eenen kant verspilling van goede trouw, aan den anderen kant verspilling van de kwaadste valschheid, kan men er de dwaasheid en den waanzin aan meten van den tegenwoordigen mensch, die in het luchtledige declameert met denzelfden harstocht als honden blaffen naar de volle maan.

In dit laatste stadium echter, dat definitief schijnt te zijn daar geen der antagonisten zal willen wijken, is de Radio een der karakteristieke aspecten geworden van den oorlog. Zij gaf aan zijn phvsionomie de uitdrukking en toon eener wereld waarvan een groot deel delireert en redeloos raaskalt. En daarenboven verviel tot zulk een misère een der bewonderenswaardigste ontdekkingen van den menschelijken geest.

[verschenen: 8 januari 1940]