Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

‘Le bon monsieur Wirth’

Wirth, de brave Wirth, het toonbeeld van democratie, de Duitsche republikein bij uitnemendheid, beroemt zich erop dat hij nooit iets anders is geweest dan de voorlooper van Hitler en dat alleen de methoden van Weimar anders, d.w.z. oneindig behendiger waren.

Parijs, 27 November [1939]

Het Havas-Agentschap, welks nauwe banden met het Fransche gouvernement bekend zijn, liet zich dato 21 November ‘van de Duitsche grens’ een dépêche toekomen waarvan de inhoud in zulke mate de bedoelingen aanduidt, dat de kennisgeving nu reeds beschouwd mag worden als een document van belang voor de toekomst.

Zij registreert zonderlinge en interessante uitlatingen welke vorige maand in Zwitserland gedaan zijn, openbaar en half-openbaar, door ex-kanselier Wirth, die kort na den eersten wereldoorlog de ontredderde Duitsche zaken behartigde op een wijze waarmee hij onder de Franschen den bijnaam verwierf van ‘le bon Monsieur Wirth’.

De eenen zeiden dat met een soort van onverhoopte voldoening, de anderen met een nuance van ironie. Want ‘le bon Monsieur Wirth’ was al onsterfelijk nog voordat hij in levenden lijve verscheen als Duitsch Rijkskanselier. Hij komt voor in een der beroemde en profetische bladzijden waarin Heinrich Heine de Pangermanen schilderde, precies zooals zij worden zouden onder het bewind van Adolf Hitler, en waarmee hij de Franschen poogde te waarschuwen - tevergeefs helaas - tegen den toeleg van naburen die meer dan ooit gevaarlijk zouden zijn op 't oogenblik dat zij geregeerd zullen worden door ‘le bon Monsieur Wirth’. De Heine die deze voorspellingen schreef in 't midden der vorige eeuw, was dezelfde wiens standbeelden door Wilhelm II verwijderd werden uit het Achilleion van Korfoe dat de Keizer overnam van de vermoorde Elisabeth van Oostenrijk, die een groote vereering had voor den dichter. Wat de gefingeerde ‘bon Monsieur Wirth’ betreft, zijn aandenken was tot kort geleden dermate ongewenscht in Frankrijk dat de censuur den naam schrapte van den kanselier, toen de beroemde passage van Heine geciteerd werd door sommige kranten. In deze periode, vlak na het uitbreken van den tweeden wereldoorlog, duchtte men blijkbaar dat de gelijknamigheid stemmingen zou kunnen wekken, die schadelijk konden worden voor een ontknooping der Duitsche tragedie, zooals zij hier en daar door hooge sferen in overweging genomen werd. Le bon Monsieur Wirth, ongerept symbool van ‘la bonne Allemagne’ had toen nog een slot op den mond.

‘Voorlooper van Hitler’

Hij heeft hem nu geopend en Havas seint ‘van de Duitsche grens’ zijn woorden over Frankrijk. Voortaan behoeven de censoren zijn naam niet te schrappen uit het proza van Heine. Want hij ontpopt zich als een sprekende gelijkenis van den Wirth dien de visionnaire schrijver zeventig jaren te voren in de verbeelding aanschouwde. Zooals de dichters der oudheid was Heine een waarzegger en men mag hem deze hulde brengen dat hij juist zag.

Vollediger dan iemand ooit heeft kunnen droomen worden de voorspellingen bewaarheid. Wirth, de brave Wirth, het toonbeeld van democratie, het type van den Duitschen Republikein, beroemt zich erop dat hij nooit iets anders was, nooit iets anders heeft willen zijn dan een voorlooper van Hitler! Hij onthult dat het oeuvre van Kanselier Hitler op elk gebied slechts geweest is de bekroning der politiek van het bewind van Weimar, de voleindiging van een persoonlijk plan, waarvan hij, le bon Monsieur Wirth, de grondslagen gelegd heeft.

Dat begon bij het Duitsch-Russisch Verdrag van Rapallo, geteekend op 17 April 1922. Dank zij Rapallo, verzekert Wirth, kon Duitschland de militaire bepalingen van het Verdrag van Versailles ontduiken. Op neutraal terrein, dit wil zeggen bij de bolsjewiki, kregen Generaal Von Seeckt en zijn Staf vanaf dien datum de gelegenheid tot het uitvoeren van alle noodige experimenten met zware en lichte tanks, jachtvliegtuigen, bombardeerders, kanonnen en stikgassen. De intergeallieerde Contrôle-commissie, die slechts opereerde in Duitschland waar niets te ontdekken viel, werd op die manier bij den neus genomen en om den tuin geleid. Toen Hitler kwam stonden de modellen klaar. Hij had uitsluitend te fabriceeren.

Het tweede doel van het Verdrag van Rapallo was volgens zijn auteur de regeling der Poolsche kwestie. Na de onderteekening van het eerste Duitsch-Russische pact zou het gouvernement van le bon Monsieur Wirth getracht hebben met steun der zwarte Reichswehr een Poolschen aanval te provoceeren, hetgeen Duitschland een tegenoffensief veroorloofd zou hebben, en, met hulp van Rusland, de vierde verdeeling van Polen. In dien tijd mocht Duitschland nog rekenen op de neutraliteit der Engelschen, terwijl Frankrijk gepaaid zou worden met een plechtige garantie zijner Oost-grens. Ook in dit opzicht, verklaart de ex-kanselier, is Hitler slechts een voortzetting der politiek van Weimar. Doch onder veel ongunstiger internationale omstandigheden.

Ook wat de oorlog-reparaties aangaat, verklaart Wirth, dat het bewind van Weimar oneindig behendiger is opgetreden dan Hitler, wiens geweldmethoden universeele anti-Duitsche reacties hebben uitgelokt,

Weimar immers, zoo roemt Wirth zonder eenig gevoel van schaamte, slaagde erin om voor de vergoeding der Reparaties internationale credieten te verwerven tot een bedrag, dat de som overschreed der Reparaties, welke hij per slot niet betaalde.

Hij gaat er prat op een cheque geteekend te hebben van veertig milliard goud-mark. Want, zegt hij, als ik b.v. een chèque geteekend had van tien milliard, zou Duitschland niemand hebben kunnen overtuigen dat het niet in staat was een schuld te honoreeren van zoo betrekkelijk kleine afmetingen.

Ononderbroken evolutie

Bij 't lezen van dergelijke onbesuisde loslippigheden zal menigeen lust voelen om uit te roepen: als dat niet waar is, dan is het goed gevonden. Goed gevonden inderdaad, want de bekentenissen van le bon Monsieur Wirth druischen niet in tegen de waarschijnlijkheid, noch tegen de waarheid. Er is een normale, logische schakel tusschen ex-kanselier Wirth en kanselier Hitler. Een ononderbroken evolutie. Geen revolutie. Toen de vrucht van Rapallo rijp was werd ze geplukt. Men kan begrijpen, dat Wirth, 't zij hij denkt dat ook de overwinning Duitschland in den schoot zal vallen, 't zij hij daaraan twijfelt, de eer opeischt van zulk een schitterende, langademige en vérziende politieke conceptie, welke hij persoonlijk handiger zou hebben verwezenlijkt. Men zal ook begrijpen waarom het Dr. Wirth lukte zijn relaties met het Dritte Reich te regulariseeren, waarom zijn opvolger Hitler hem vergunde te emigreeren met zijn gansche fortuin, en, waarom zijn paspoort met het hakenkruis regelmatig verlengd is.

Eén pot nat

In een gewichtig geval echter als dit, waar de reputatie der republikeinen van Weimar in 't gedrang komt, is wantrouwen tamelijk overbodig, want zonder eenigen twijfel beschikt Havas over de noodige bescheiden om bij de eerste poging tot logenstraffing zijn beschuldigingen te staven. Maar Havas is geen historiograaf en hier ligt ook niet het psychologische zwaartepunt zijner geruchtmakende dépêche. Zij is een aanduiding voor de toekomst veel meer dan een terugblik naar het verleden. Zij is het symptoom eener nieuwe oriëntatie der Fransche publieke opinie, en bijgevolg der Fransche diplomatie. Het gebeurde in Frankrijk nog niet na den dood of tijdens het leven van Briand, dat half-officieel of uit geïnspireerde bron de Republiek van Weimar over één kam geschoren kon worden met het Dritte Reich. De dépêche van Havas beteekent: Wirth of Hitler, Republiek of Dictatuur of Monarchie, het is alles één pot nat, lood om oud ijzer, van den regen in den drup, kif-kif bourricot. Er moet ditmaal iets anders op verzonnen worden, en iets beters, wil men niet elke vijf en twintig jaar kans loopen op een wereldoorlog.

Ten gunste van dat andere en betere, waarvan het geheim nog berust bij de goden, zet Frankrijk zijn eerste diplomatisch offensief in. Frankrijk heeft het failliet te wreken en de herinnering te rehabiliteeren van een groot man: Briand. Het heeft een ideaal te verwezenlijken dat gedegradeerd werd tot utopie en domme fout: zijn pacifisme. Frankrijk heeft menigeen te overreden in eigen land en elders, van de juistheid, de gegrondheid, de menschelijkheid zijner inzichten. Van de ontwikkeling en den uitslag van dit offensief hangt af of de kinderen onzer kinderen nogmaals door het vuur zullen moeten gaan om recht te hebben op leven en vrijheid.

[verschenen: 14 december 1939]