Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Blijvend symbool in brons

Na veertig jaren vooroordeel, bekrompenheid en sectarisme is Rodin's standbeeld van Balzac eindelijk op Montparnasse verrezen.

Parijs, [ca. 5] Juli [1939]

Zooals Hitler op 't punt van Joden- en Kerk-vervolgingen den Franschen die hem laken zou kunnen toevoegen ‘Hoe zijn in Frankrijk de kloosterorden behandeld?’, zoo had Joseph Goebbels iedereen die hem hekelt wegens zijn verbanning en uitverkoop van ‘gedegenereerde kunst’ den mond kunnen snoeren met de nuchtere opmerking: ‘De pot verwijt den ketel dat hij zwart ziet. Wat hebben de Franschen gedaan met den Balzac van Rodin? In welke schuur, in welke remise is het zoogenaamde meesterstuk opgeborgen dat besteld en gemaakt was om als standbeeld te verrijzen in een straat van Parijs?’ Voor oppervlakkig redeneerende geesten zou de simpele vraag hem gerechtvaardigd hebben en stellig had hij de lachers op zijn hand gehad.

Veertig-jarig schandaal om Rodin

Tot Zaterdag van de afgeloopen week was er in Frankrijk metterdaad een kwestie Rodin waarbij een der Rechten van den Mensch in 't gedrang raakte, geschonden en bespot werd, dat men veilig als een der heiligste mag beschouwen: de gedachten-vrijheid van den kunstenaar. Het schandaal had veertig jaren geduurd, wat bewijst hoe taai de vooroordeelen, de bekrompenheid, de betweterigheid, de sectarische hartstochten waren die te overwinnen vielen. En al werd het schandaal uitgewischt met een officieele, gouvernementeele amende honorable, de veertig jaren dat het duren kon toonen ook hoe precair, hoe broos, hoe fragiel, hoe weinig secuur, hoe labiel de winsten zijn welke een volk van zekere beschaving en zekere vrijheid, een volk als het Fransche, zich verwierf en waarop het meent te kunnen bogen. Wanneer die winsten in een land als Frankrijk altijd weer opnieuw veroverd en bevestigd moeten worden met dagelijkschen strijd, dan kan het nauwelijks verwonderen dat zij elders, waar de drang naar ware vrijheid en ware beschaving minder vast geankerd is, voor een tijd geheel kunnen te loor gaan, of als wrakken moeten dobberen onder de vlagen van tegenstroomen die uit een te recent en te naburig verleden telkens aangolven.

Het beeld van Balzac

Hoe wankel, hoe bedreigd die beschaving is, hoeveel waakzaamheid en verzorging zij behoeft wordt nog duidelijker nu men den Balzac van Rodin bezichtigen kan in een Parijsche straat. Het beeld was den kunstenaar niet besteld door toevallige, moeilijk te karakteriseeren, min of meer wispelturige en benepen opdrachtgevers maar door de machtige Société des Gens de Lettres, de vertegenwoordigers van het schrijvend Fransche intellect. Wat verweet deze Letterkundige Vennootschap Rodin eigenlijk toen zij in 1898 zijn Balzac weigerde? Wat verweten hem het publiek, de critici, de journalisten die zijn beeld beschimpten? Dat hij Balzac geconcipieerd had in het costuum waarin hij levenslang en tot aan zijn vroegen dood (hij werd 51) zestien uren per dag doorbracht aan zijn werktafel, zwoegend als een galeislaaf op zijn onmetelijke Comédie Humaine.

Balzac's huiskleeding

Deze legendair geworden huiskleeding was een soort van monnikspij, die Capucijnen en Benedictijnen dragen. Zij is niet minder decoratief, niet minder vormgevend dan de Grieksche of Romeinsche klassieke toga waarvan zij afstamt. Maar de globale eindnegentiende-eeuwer vond die pij een wanstaltige zak. Hij merkte de lijnen niet waarachter een lichaam zich levend afteekende. Om deze lijnen te plooien in zulke schijnbaar eenvoudige welving had Rodin zeven naakt-studies geboetseerd en gedrapeerd naar een model (een vrachtrijder) dat hij na lang zoeken gevonden had in de geboorteprovincie van Balzac, en waarvan hij meende, afgaande op historische bescheiden, dat het physieke gelijkenis vertoonde met den romanschrijver, die een forschen romp had, een geweldig hoofd, doch korte, magere beenen en een peervormigen buik. De eind-negentiende-eeuwer bespeurde in die glooiende plooien ook niet het langzame opwellen, de eerste stuwing eener gedachte in actie, als 't ware de aanvang eener vlam, die rhythmisch vloeiend voortglijdt langs borst en schouders om met het volle vuur der bezieldheid uit te laaien in den domineerenden, genialen kop. Men zag niets van dien kop waarvan elke zenuw de worsteling uitdrukt naar het bereikbare en het onbereikbare in de wereld der idee, die kop welke, wanneer hij ooit geschonden zou worden opgegraven na honderd eeuwen, nog zal spreken als buitensporige, bijna onbekende, onvermoede openbaring van een denkend, voelend, wetend mensch. Men zag die oogen niet eens waaruit evenveel licht gloeit als schaduwen en duisternis. Van de gansche gestalte welke Rodin herschapen had in haar scheppend moment, met haar trots, haar duizeling, haar stormende opgetogenheid, haar beheerschte drift, merkte men niets dan de zak. En een werk waarbij de auteur tien jaren gemediteerd en geploeterd had werd met haast algemeene stemmen verworpen als ‘gedegenereerde kunst’.

Uitgekomen voorspelling

Na deze nederlaag welke zijn struische krachten bijna brak, zei Rodin tot een journalist die den durf had hem te interviewen: ‘Als de waarheid sterven moet zal zijn Balzac door de komende generaties in stukken geslagen worden. Als de waarheid onvergankelijk is dan voorspel ik u dat mijn standbeeld zijn weg zal maken.’

Rodin overleed in November 1917, temidden van den eersten oorlog die gevoerd werd om de vrijheid, om de waarheid, en zijn Balzac had veertig jaar noodig om zijn weg te maken tot Montparnasse en eindelijk onthuld te worden door Jean Zay, sinds drie jaren minister van Onderwijs en Schoone Kunsten der Derde Republiek. Beter laat dan nooit. Toen de menhir en mijlpaal in menschen-gedaante geconcipieerd werd was Montparnasse een spoorwegstation, een kerkhof en enkele warmoezerijen aan den rand van de groote stad. Vandaag is het meer dan ooit een internationaal centrum. De meesten hunner die de streken van Europa ontvluchten moesten waar niet alleen de ‘gedegenereerde kunst’ maar alle cultuur bedolven werd onder stof en zand dat uit oude eeuwen opgerakeld opwaait, de meesten dier bannelingen verzamelen zich op Montparnasse. Vanaf de wereldberoemde terrassen van La Rotonde en Le Dôme kunnen zij achter een café-crème of een Pernod den Balzac zien en bepeinzen (hij is drie meter hoog zonder het voetstuk) aan den overkant van den Boulevard.

Plaats kan beter

Hij staat daar tusschen te jonge boomen, op een sjofel grasperkje, achter een armzalig ijzeren hekje, op een vierkant blok graniet, als een Vreemdeling, als een Swedenborgsche verschijning eener andere planeet. Op 't oogenblik is zijn achtergrond het gore kermistentje, waarin La Horde schilderijen exposeert, en een imposante varkensslagerij. Hij doet even vreemd aan in het vulgaire gewoel en de banale omgeving van een drukken carrefour, als wanneer men daar de Eroïca van Beethoven of een drama van Shakespeare zou spelen. Ik geloof niet dat Rodin tevreden zou geweest zijn over de gekozen plaats en de architectonische inrichting. Het is meer dan waarschijnlijk dat hij geprotesteerd zou hebben en op zijn beurt geweigerd. Maar niettemin, zooals zijn Balzac daar staat, een beetje als spook, als schim, en juist in dat middelpunt van zwervers en ballingen, verheft hij zich uit het asfalt als een symbool, en zelfs meer nog, als een garantie, duurzaam als het brons waarin hij gegoten werd, als symbool en garantie voor de onsterfelijkheid, en de onvergankelijkheid der waarheden welke ons het dierbaarst zijn. Nergens zal men treffender en nuttiger dan tegenover Rodin's Balzac sommige fundamenteele wezenlijkheden overwegen waarvoor de mensch hoopvol en onverdroten gedurende eeuwen gekampt heeft.

[verschenen: 19 juli 1939]