Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De nieuwe conjunctuur

De episode der overrompelingen is afgesloten, maar ook in de nieuwe episode zijn de gevaren groot.

Parijs, 3 Juni 1939

Wanneer men gelooven moest wat sinds een drietal weken door de menschen gezegd wordt, hier in Frankrijk en overal, dan zouden de kansen op vrede gestegen zijn en het oorlogsspook terugdeinzen om als een vage nevel te verdwijnen aan den horizon.

Wat mij betreft, ik zou niets liever wenschen en bijwonen. Want daargelaten de kleine materieele ongemakken van een oorlog, zooals de voedselkaarten, het gebrek aan brandstoffen, de langzame uitmergeling die zich als een olie-vlek voortplant en een werelddeel tot in zijn verste uithoeken overdekt, daargelaten de grootere, moreele ellende als: elke seconde van den dag en van den nacht machteloos te moeten denken er sneuvelt iemand die had kunnen leven, er ligt iemand in afschuwelijke pijnen te krijten om hulp; behalve al de grauwe herinneringen van 1914 die wij nimmer geheel kwijt konden worden, en die, hergrift in hetzelfde geheugen, met versomberde en tiendubbel verzwaarde kracht zouden opschreeuwen, daargelaten die bekende, geclassificeerde misères weet niemand en kan niemand ook maar gissen, hoe het collectief menschelijk geweten zal reageeren, wanneer het ontzind moet aanschouwen, hoe de Moderne Europeeër, voor de tweede maal binnen een halve eeuw, vrijwillig, opzettelijk, met voorbedachten rade en absoluut voor niets, volkomen nutteloos en doelloos, een lawine van martelingen en slachtingen uitstort over de aarde, een serie van rampen ontketent naast welke alle vereenigde onheilen uit vroegere tijdperken, met hun pest en cholera, kinderwerk zijn. Wat zal er in dat menschelijk Geweten overblijven van de drie cardinale deugden: geloof, hoop en liefde, zonder welke een civilisatie onbestaanbaar en ondenkbaar is? Wie zal nog kunnen betrouwen op eenig bestier, 't zij aardsch of bovenaardsch? Niet alleen onze steden zouden in puin vergaan maar ook alles waar de mensch sedert duizenden jaren den moed putte om zijn rol van mensch te vervullen op een barre planeet, zou ineenstorten.

Neen, geen oorlog, die de laatste dag zou zijn eener bewoonbare aarde, geen oorlog, die de triomf zou worden eener totale negatie, waarvoor zelfs de overwinnaars verbijsterd en gebroken zullen terugschrikken.

Onbedachtzaam optimisme

Maar als onze innigste wenschen opnieuw verwezenlijkbaar schijnen na de wankelende periode van Maart-Mei, als het gevaar eener fundamenteele crisis voor 't oogenblik schijnt te wijken, ik geloof dat het onvoorzichtig en roekeloos zou zijn om zich over te geven aan een onbedachtzaam optimisme. En eigenlijk is ieder optimisme voorloopig onbedachtzaam. Als immers de catastrofische gevolgen welke uit feitelijke, algemeen zichtbare oorzaken kunnen voortvloeien, afgewend, verhinderd werden, geen enkele dier oorzaken-zelf daarentegen is uitgeschakeld of opgeheven. Zeker er zijn redenen tot hernieuwd vertrouwen. Doch van het dramatisch probleem wijzigden zij niets dan de gezichtshoek en de belichting. Het probleem bleef.

Wij traden eenvoudig in een andere conjunctuur. De phase, de episode der verrassingen is geëindigd, onherroepelijk gesloten. De dictatoren kennen, overzien, beseffen voortaan de beteekenis, de strekking, de consequenties van het Engelsche neen en van het Fransche halt. Grenzen zijn hun getrokken welke zij niet meer onbelemmerd kunnen overschrijden. Zij weten dat chantage met rampen geen effect meer uitoefent. De oorlog waarmee zij bedreigen, zij zullen hem moeten voeren. Daartoe zijn Frankrijk en Engeland onverbiddelijk besloten. Die afgrijselijke, infernale oorlog zal niet enkel de Franschen en de Engelschen teisteren. Maar in niet geringere mate hun tegenstanders. De omvang van zulk een risico eischt nadere overweging. Hij stemt tot bezinning, tot zorgvuldig wikken en wegen van alle factoren. Een oorlog is altijd een sprong in het duister, zelfs voor de geniaalste veldheeren. Men weet tennaastenbij hoe een oorlog begint. Niemand weet hoe hij eindigt. ‘Sa Sacré Majesté le Hasard’ zei Frederik de Groote, die Fransch sprak en schreef. Daarom, wegens het ontwijfelbare risico van onoverzienbare bloedbaden en verwoestingen, verwisselde Dantzig niet van meester, werden de veroveringen in Albanië stopgezet.

De episode van geweld

Maar als de phase der overrompelingen gesloten is, niets verzekert dat de episode van geweld niet geopend zal worden door de dictatoren. Er is niet de flauwste aanduiding dat zij overgingen of zelfs maar overhellen tot aannemelijker, zedelijker concepties van hun plaats en hun functie in 's werelds bestel. Noch hun redevoeringen noch hun toebereidselen, voor zoover ze kenbaar werden, wijzen op een dergelijke, voor ieder heilzame omkeering. Integendeel. Hoe langer hoe feller zetten zij zich schrap, hoe langer hoe dieper wroeten zij zich vast, bij elken stap een terugkrabbelen lastiger makend om redenen waarvan de hachelijkste voortspruit uit prestige, hoogmoed en zelfverblinding.

En ten overvloede, zonder militair, diplomaat, financier of economist te zijn, kan op 't eerste gezicht, met het bloote oog, met 't nuchtere verstand iedereen zich rekenschap geven van de moeilijkheden waarin de mateloosheid hunner doeleinden en middelen de dictatoren verwikkelde. Terwijl zij noch vooruit kunnen noch achteruit, worden hun kansen op welslagen met den dag zwakker. Zij hebben alles tegen hen. Vooral de tijd werkt in hun nadeel. Elke week die voorbijgaat vermeerdert de luchtvloot, de geoefende soldaten, de oorlogsbodems, het aantal bondgenooten hunner tegenstanders. Elke week daarentegen slijt en sloopt het materieele en moreele kapitaal waarover de dictatoren beschikken, die van het weerstandsvermogen hunner naties reeds een maximum vergen (op het bloed na) waar een minimum in Frankrijk en Engeland nauwelijks werd aangesproken.

Zwichten echter de dictatoren, verloochenen zij hun ongebreidelde aspiraties, dan moeten zij een reusachtige industrie, die sinds jaren bijna uitsluitend arbeidt voor de bewapening, demobiliseeren. Wat zullen zij aanvangen met hun millioenen werkloozen? Zij moeten hun geheelen handel, hun complete economie reorganiseeren. Zij moeten hun volken weder voeden als gewone menschen, een normalen eetlust bevredigen. Zij zullen bijgevolg andere en duurdere grondstoffen moeten koopen en betalen. Wie zal hun daarvoor de fondsen voorschieten? Zullen de dictatoren, die nimmer met andermans belangen of opinies rekening hielden, zich aan een min of meer hinderlijke curateele van geldschieters willen onderwerpen? Is dat zelfs denkbaar? Zullen van hun kant de groote en kleine wereld-mogendheden passief kunnen toezien, daartoe bijdragen met versch geld, dat de ontelbare, kolossale wapenfabrieken der dictatoren zich met hun arbeiders transformeeren in concurreerende handels-industrieën?

In het nauw

Er is nog geen spoor van gewijzigde inzichten bij de dictatoren. Er is ook nog geen begin van organisatie welke naar een rationeele, stormlooze uitkomst zou kunnen trachten van de dilemma's en impasse's waarin de theorieën en de passies der dictatoren niet enkel hun naties gedreven hebben maar par ricochet de gansche aarde. Waar hun keuze weifelen moet tusschen een volledig bankroet op elk gebied, en een gewelddadige ontknooping, daar behooren brutale reacties tot de mogelijkheden, tot de ernstige waarschijnlijkheden. De oorlog is niet onvermijdelijk, niet fataal. Maar hij hangt af van beslissingen welke genomen moeten worden door twee menschen die op een onbeschrijfelijke wijze in 't nauw zitten, die wegens hun gansche wezen en hun buitensporig fortuin het idee eener lijdelijke, vreedzame nederlaag ternauwernood in beschouwing kunnen nemen, en die evenals de groote dieren van jungle en woestijn onderhevig zijn aan schielijke, onberekenbare opvliegingen en uitbarstingen.

De nieuwe conjunctuur is dus weinig veiliger dan de vorige. Daarom ongetwijfeld rijden de Fransche treinen nog altijd met blauwe lichten welke ze onzichtbaar maken voor vliegmachines. Daarom zijn alle stations, seinhuisjes en fabrieken in 't blauw gedompeld. Daarom zijn alle namen der stations, welke de vliegtuigen zouden kunnen oriënteeren, beplakt met stroken zwart papier. Daarom mag geen enkel soldaat op verlof zich verplaatsen, zelfs niet voor een uitstapje, zonder bij den burgemeester zijner inwoning een adres te hebben achtergelaten waar hij op elk uur bereikt kan worden. En al deze maatregelen dateeren reeds van Maart en duren nog.

[verschenen: 19 juni 1939]