Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Boven de afgronden

Een dichterlijke visie van Hitler, en het voorbeeld van Napoleon.

Parijs, 3 April 1939

Wij zijn op 't oogenblik gekomen tot aan het moment, dat alle dingen vol spanning stilstaan, als een dier dat zijn sprong gaat doen en luisterend toeziet. Zelfs Hitler houdt den adem in en kijkt binnenwaarts met zijn blik van somnambule, naar die vage, eindelooze en kleine ruimte onder zijn schedel, waar in een schemerend licht zich het panorama ontrolt van Europa, van de wereld, als in een donkere kamer. Plechtig uur der keuze, der beslissing, het plechtigste misschien in de geschiedenis van den aardbol, na de verzinking der eerste continenten, het huiveringwekkendste, waar alles in een duizeling van onbeslotenheid aarzelt. Als een god uit oude fabels worstelt hij met een donker evenbeeld. Als een kunstenaar, in wiens hoofd de chaos van sensaties en beelden nog geen belijnden vorm kreeg, wacht hij op de seconden van het contact waarin de vonk overspringt die alles illumineert met extase en klaarheid, die al het negatieve positief maakt.

Het gebeurde hem nog niet, dezen ‘god in 't diepst van zijn gedachten’, hem, die de kaarten kleurt der atlassen alsof hij aquarelletjes schildert, hem den Geteekenden Zwerver, voor wien twee trotsche keizerrijken in puin moesten vallen vanaf de minuut dat hij in een wieg werd gelegd, voor wien twee doorluchtige keizers het veld moesten ruimen om hem den ‘Lebensraum’ te verschaffen welke hem onafzienbaar door de Nornen was toegewezen als een ongeëvenaard, als een weergaloos geschenk, grooter, verrukkelijker gave dan ooit een sterveling te beurt viel, dionysisch bedwelmend en vervoerend, het gebeurde hem nog niet dat hij zijn grenzen, zijn mogelijkheden, zijn baan zag afgebakend en beperkt tot op enkele millimeters na, welke hij niet kan overschrijden zonder alles te wagen wat hij was en werd, zonder het gevaar te loopen zichzelf te logenstraffen en zijn buitensporig fortuin, van terug te tuimelen naar het niet.

Het halt

Frankrijk en Engeland riepen hem toe: tot hiertoe en niet verder. Zij omheinden zijn gebied langs de vier windstreken. Voor hem, wiens innerlijke oog gewoon was vrij te dwalen over landen en zeeën, trokken zij langs vier horizonnen een schutting op. Smartelijk, martelend, wellicht onduldbare ervaring voor een mensch als hij in zijn vaart van meteoor, [die] de mannen van Engeland en Frankrijk slechts zien kon als pygmeeën. Hij weet dat zij schrikbarende wapenen bezitten, die dwergen. Maar wanneer hij is, wat wij denken van zijn natuur, dan staat daartegenover, bij die schutting en die wapenen, de verzoeking om ook van Frankrijk en Engeland de meester te worden. Zijn stem fluistert hem toe dat vanaf de vroegste oudheid de aarde een opperheerscher geriskeerd heeft, dat zij in een onbewusten drang streeft naar hare eenheid. Waarom zou hij de vereeniger niet zijn, de ordenaar, de bestierder? Een andere stem vermaant hem dat de aarde een opperheerscher altijd heeft achteruitgeworpen en verbrijzeld. 't Eeuwige duel tusschen maat en mateloosheid, tusschen Apollo en Dionysos. En Nemesis, die den vinger der rechterhand op de lippen legt, houdt in haar linker een maatstok. Wat echter is de maat van Hitler? Hemzelf is 't onbekend.

Hij betreedt dezen kruisweg met een verminderd weerstandsvermogen.

Hoe hoog hij ook troont in zijn ingeboren trots, en hoewel hij het vreezen niet geleerd heeft tot dusverre, er is geen hart zoo onwankelbaar en geen zekerheid zoo hecht, dat zij gevrijwaard blijven voor falen. Hij weet het, hij moet het gevoeld hebben, hij wiens psychisch klimaat Der Ring des Nibelungen is, met zijn vloek van 't goud en den onvervulbaren droom versperd achter een borstwering van vlammen. In de constructie van zijn ikheid kwam een barst. Zij openbaarde zich als menschelijk, àl te menschelijk, en met alle betrekkelijkheden van het menschelijke. Hij werd wondbaar. Mèt den twijfel der anderen sloop de eigen twijfel in zijn gemoed, als een kwetsuur die niet geneest. Hij zal zich er tegen verzetten, doch zij kan niet anders dan hem verzwakken. Het is haast onmogelijk dat hij in zijn binnenste niet reeds den treurmarsch van Siegfried heeft hooren opklinken, gezongen met stemmen van stormende Walküren in een vlucht van grauwe wolken.

De rede

Wat zal hij doen, nu hem halt geboden wordt, hij die 90% van al het hebben en houden zijner natie stak in een monsterachtige bewapening? Zijn besluit is hem zelf nog een enigma. Mystische, lyrische temperamenten als het zijne berekenen in de eerste instanties, maar nimmer in de laatste. Zij hebben minuten waarin zij zwichten voor een impuls die machtiger is dan alle rede, voor illuminaties die alle helderheid wegvaagt. Tientallen malen had Napoleon gezegd en geschreven, dat hij niet zoo dwaas zou zijn om zich in 't hartje van den winter op de Russische sneeuwvelden te wagen en toch deed hij het. In zijn brein droeg hij dien afgrond welke hem gestadig wenkte, het geheimzinnig moeten dat verder wil reiken dan het bereikbare en onbereikbare. Zoolang Hitler berekent zal hij uittellen dat de motoren van elke vliegmachine één liter benzine verslinden voor elke kilometer (200 gram per uur en per p.k.) wat veel duizenden liters is voor duizenden vliegmachines en duizenden kilometers. Hij zal becijferen, dat hij voor een munitieverbruik, driemaal intenser dan in 1914, wel de ontelbare kanonnen heeft, maar niet de nog veel meer ontelbare bommen en de voor hun fabricatie onmisbare grondstoffen en werkkrachten. Zoolang hij berekent, zal hij zich voorhouden dat hij, tot het aanbinden van een oorlog, ‘après tout’ in een onvoordeeliger, in een hachelijker positie verkeert dan het Duitschland van 1917. Want hij heeft nog niet de Roemeensche petroleum en de graanvelden van Roemenië. Noch de koren-akkers van Oekraïne, van Polen, van Servië. Noch België, noch het Noorden van Frankrijk, met hun bevolkingen die ploegden, zaaiden, oogstten of als gedeporteerden arbeidden in de fabrieken. Hij kan zich verbeelden die schuren en reservoirs te veroveren. Maar mèt zijn veroveringen is het Duitschland van 1918 niettemin bezweken aan gebrek en hongersnood, terwijl het Duitschland van 1939 op den koop toe Italië te voeden zal hebben en te proviandeeren. Italië, zonder steenkolen, ijzer en olie, Italië, meer dan alle andere landen blootgesteld aan blocus, bombardementen en demoraliseering.

Hij kan zich eveneens verbeelden in weinige dagen of weken een geweldigen slag te slaan en zijn tegenstanders te terroriseeren met verwoestingen. Doch waarlijk, dat maakt de situatie der vijanden niet kritieker, want dezelfde methode heeft reeds in 1914 de meesters van Duitschland begoocheld en ontgoocheld. Wie op leven en dood kampt (en meer dan ooit te voren zal het een strijd zijn op leven of dood) telt de offers niet.

De toevlucht

Maar wanneer alle berekeningen falen, wanneer alle rationeele slotsommen het waagstuk en den worp ontraden (voor humane overwegingen zijn karakters als Napoleon en Hitler gevoelig, doch niet vatbaar) dan rest voor den Droomer, in de extatische seconden waar hij zich afgezant mag wanen van mysterieuze werelden, bode van toekomstige eeuwen, engel met het verdelgend zwaard of kastijder der Apocalyps, dan rest voor den toomeloozen Droomer, die zijn berekeningen naar de prullemand slingert, nog de toevlucht tot de afgronden, le recours à l'abîme, de peillooze afgronden met hun raadselachtige diepten en hun exalteerend geroep, de typische, specifieke echo zijner eigen stem, daar de afgrond, volgens de woorden van David den afgrond roept: Abyssus abyssum invocat. De eenige hoop is, en het eenig mogelijke, bidden tot de opperste rechters, dat Adolf Hitler, sterker dan Napoleon, sterker dan zijn voorgangers die hun zending verknoeid hebben, de verlokking afwijst.

[verschenen: 21 april 1939]