Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Het leemen voetstuk

De vijftigste sterfdag van maarschalk Bazaine roept de herinnering wakker aan zijn raadselachtige capitulatie.

Parijs, 31 December 1938

Een halve-eeuw-feest waarom men zich niet veel bekommerd heeft is de vijftigste sterfdag van Maréchal Bazaine. In Spanje tenminste waar hij een wijkplaats vond toen hij zich door de vlucht onttrokken had aan de vestingstraf op de Côte d'Azur, waarin een genadig minister het doodvonnis veranderde dat hem door een krijgsraad was opgelegd, te Madrid overleed in 1888 de Fransche opperbevelhebber die op 27 October 1870 de stad Metz en hare forten, zonder slag te leveren, had overgegeven aan prins Friedrich-Karl, met 173.000 soldaten, 6000 officieren, 1665 kanonnen, 278.289 geweren, 23 millioen geweerpatronen, 13000 paarden, 8922 voertuigen, de vaandels van zijn leger en 3 maarschalken: Canrobert, Leboeuf plus Bazaine in eigen persoon. Op den dag zelf dat hij dezen krijgsmacht, kolossaal voor dien tijd en onvervangbaar, zonder een schot te lossen uitleverde aan den vijand, sloten de Pruisen den laatsten schakel der omsingeling van Parijs, waar de bewoners weldra een pastei van ratten zouden eten toen de honden en katten, toen de olifanten, de kameelen, de beren, de leeuwen en de andere beesten van den dierentuin verorberd waren.

Al heeft echter ieder Bazaine vergeten, met uitzondering van één excentriek auteur die onder den titel ‘Bazaine Innocent’ vergeefs tracht zijn onschuld te bepleiten, er is geen historische figuur welke men bij het eindigen van een jaar dat ratelde van wapengekletter, en bij het begin van een jaar dat zal daveren van oorlogsrumoer, met meer vrucht had kunnen herdenken dan de rampzalige veldheer, in wien zich het lot incarneerde, dat op een der beslissendste momenten van de wereldgeschiedenis voor zeer lange jaren de bestemming oriënteerde van twee landen, van twee volken, en door een onvermijdbaren weeromstuit, van een werelddeel, van een civilisatie, van den aardbol.

Maar vijftig jaren na den dood van dit werktuig van het fatum moet het probleem, waarvan de Maarschalk een hoofd-figuur was, anders gesteld worden dan de auteur het formuleerde van ‘Bazaine Innocent’. Of de Fransche aanvoerder van 1870 een verrader was of niet, is van locaal, persoonlijk, ondergeschikt belang. Of hij militaire talenten bezat, ja dan neen, zou nog eenigszins kunnen interesseeren, omdat het meer dan evident is dat hij ze niet benuttigde. Doch door het geval Bazaine uitsluitend in een troebel licht te plaatsen, waar geen enkele vraag met voldoende zekerheid kan beantwoord worden, noch bevestigend noch ontkennend, zal men altijd blijven wroeten in een impasse, en onder een jammerlijk beperkten, vernauwden gezichtshoek die ons elke waarneming van gewichtige, fundamenteele kwesties belet.

Wat?

Hetgeen ons vandaag moet interesseeren in den persoon van Bazaine is niet het waarom, niet het hoe, maar het wat, het wat met al zijn vertakkingen. Noch het waarom, noch het hoe kunnen onderrichten, tenzij over episodische onderdeelen eener tragedie, welke zich langzaam ontwikkelde tot universeel drama. Het wat echter verplaatst ons in het centrum van alle gebeurtenissen welke tot bewegen gebracht werden door de capitulatie van Metz, waar het onheil culmineerde dat belichaamd was in Bazaine.

De vraag zelf geeft automatisch een reeks van antwoorden die geen twijfel veroorloven. Wat zou er gebeurd zijn wanneer de Franschen op den middag van den slag van Forbach in plaats van het tweede Pruisische leger, dat het eerste ter hulp schoot, Bazaine hadden zien verschijnen, die te Saint-Avold de kanonnen hoorde donderen zonder zich te verroeren? Wat zou er gebeurd zijn wanneer Bazaine, na den Slag van Rezonville, waar hij de overhand behouden had op Friedrich-Karl, den volgenden dag in plaats van de veroverde posities en het slagveld te ontruimen, het offensief hervat had, zooals zijn geenszins gedemoraliseerde, maar nog zeer krijgshaftige troepen verwachtten en wenschten? Wat zou er gebeurd zijn, zelfs na Sedan, waar Napoleon na één dag vechten capituleerde met een leger van 100.000 man, wat zou er gebeurd zijn met de haastig gevormde Armée de la Loire, wanneer de troepen van Friedrich-Karl, vrijgekomen door de overgave van Bazaine, niet met geforceerde marschen had kunnen aanrukken op nauwelijks georganiseerde legercorpsen die niettemin de Beieren van Von der Tham klopten te Coulmiers?

Ondanks Sedan, ondanks Metz, bood Parijs tot eind Januari 1871 weerstand aan de verschrikkingen van bombardementen, honger en een harden winter, en werden de Duitschers verslagen te Bapaume en te Villersexel, bedwongen te Belfort. Op alle slagvelden bleef een half jaar lang, en na de hardnekkigste gevechten, de overwinning besluiteloos, de nederlaag opgeschort, de worsteling onbeslist tusschen twee tegenstanders, waarvan de Duitscher niettegenstaande zijn verliezen intact was, de Franschman daarentegen totaal gedesorganiseerd door twee verpletterende en onbegrijpelijke capitulaties, die hem beroofden van bijna zijn gansche artillerie.

De feiten zelf noodzaken dus om aan te nemen, dat ook na Sedan, waar Napoleon, ziek en futloos, in één dag driemaal van opperbevelhebber verwisselde, Bismarck nimmer de IJzeren Bismarck geworden zou zijn, en Moltke nimmer de geniale Moltke, dat de Siegesallee een allee ware geworden van veel modestere proporties, dat de Duitsche glorie menig toontje lager geïntoneerd zou zijn, en ook het Duitsche prestige, de Duitsche trots, de Duitsche zelfverzekerdheid, de Duitsche Schneidigkeit, kortom dat Duitschland nooit het door overwinningsroezen bedwelmde Duitschland zou geworden zijn, wanneer Bazaine niet te Metz gecapituleerd hadde met het essentieele der Fransche weermacht.

Een absurditeit

Deze capitulatie nu, hoe men haar verklaren moge, door verraad, door politieke speculaties of antipathieën van Bazaine, die den vorst aan wien hij trouw gezworen had onttroond zag, die misschien Regent waande te worden, of President der Republiek, of wat anders, maar in ieder geval met toestemming van Bismarck, en met steun van een leger dat hij in reserve meende te houden voor zulke eventualiteiten, deze capitulatie zonder slag of stoot, zonder een schijn van verdediging, berustte op geen enkele militaire realiteit, en kon door geen enkel strategisch noch tactisch argument of pretext gemotiveerd worden. De overgave was militair volkomen ongegrond en militair volstrekt ongrondbaar. Daarover gaan alle deskundigen accoord.

Zij hebben echter uit de typeerendste karakteristiek van dat wapenfeit en uit zijn samenhang niet de consequentie getrokken welke voor de hand ligt en die een verbroken evenwicht in de psychologie van twee volkeren had kunnen herstellen. Noch de Franschen, noch de Duitschers. Maar een halve eeuw na Bazaine's verdwijning kan men die karakteristiek signaleeren als volgt: Het determineerende evenement in den oorlog van '70 was een militaire nonsens, een militaire absurditeit, een militaire redeloosheid. En alles, maar dan ook alles, in het materieele, in het spiritueele, in het mentale, in het psychologische, in het intellectueele, alles wat uit die nonsens en die absurditeit ontsprongen is, alles wat er zich aan gekoesterd en mee gevoed heeft, verliest zijn basis, zijn fundamenten, zijn uitgangspunten. Zij worden tot een zeer belangrijken graad fictief en irreëel. Zij correspondeeren niet met een voldoende mate werkelijkheid. Voor een groot deel waan zijnde kunnen zij meesleepen tot allerlei soorten van waan, zelfbedrog, overschatting, vermetelheid, euvelen moed. Want als Moltke, de oom, nimmer de onvolprezen Moltke geworden zou zijn zonder Bazaine, ook Moltke de neef zou, zonder een bedrieglijke optiek welke de realiteiten misvormde, zich méér gewantrouwd hebben tijdens zijn opmarsch naar Parijs, en zelfs Von Kluck zou zonder illusies en de luchtspiegelingen welke predomineerende fenomenen als Metz en Sedan verwekt hadden in de verbeelding van generaals en soldaten, zich honderdmaal bedacht hebben alvorens in 't zicht der Ville-Sirène zijn raadselachtige, roekelooze zwenking uit te voeren naar het Oosten der Fransche hoofdstad.

Men kan zulke effecten van in hun diepsten zin vervalschte uitgangspunten, zonder ernaar te zoeken, waarnemen op menig ander gebied, waar ze minder gevaarlijk ofschoon niet minder bedenkelijk zijn dan in de diplomatie, de politiek en strategie. Men zou in die effecten ook een der mechanismen kunnen vermoeden waarin zich de kracht manifesteert welke wij immanente gerechtigheid noemen. De verbindingen, de richtlijnen welke voortvloeien uit een buitengewoon zeldzaam geval als dat van Bazaine (waarschijnlijk uniek in de wereld-geschiedenis) zijn ontelbaar. Maar alle resultanten tezamen beschouwd, hebben de Franschen, hoewel zij in hun prestige een schade leden welke geen enkele vorige nederlaag, zelfs niet Waterloo, hun berokkende, hoewel hun innerlijke, en uiterlijke veerkracht voor lange jaren verlamd, verbrijzeld en verdacht scheen in de oogen der buitenstaanders, alles tezamen genomen hebben de Franschen in de hinderlaag welke een grillig noodlot de aarde gespannen heeft door de verschijning van Bazaine, meer profijt gevonden dan de Duitschers. Want men behoeft slechts sommige bladzijden te lezen van Mein Kampf, en de betoovering te proeven welke de oorlog van 1870 heeft uitgeoefend op de formatie van Hitler's psyche, om onmiddellijk gewaar te worden dat de effecten van een ongeloofelijken, een buitensporigen geluksworp, voor Duitschland nog geenszins zijn uitgeput. En zoolang ze voorttieren zullen de terugslagen duren; men mag zich daarvan voor verzekerd houden.

[verschenen: 18 januari 1939]