Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Paris-Babel

Een meesterlijk tooneelstuk van Fabre, dat verbaasd doet staan over de menigvuldigheid van het Fransche bevattingsvermogen.

Parijs, 21 Dec. 1938

Toen twee jaar geleden de nationalistische chefs van Egypte in hun hoofd haalden om een nationaal-Egyptische tooneel-kunst te verwekken, richtten zij zich tot Emile Fabre die juist ontslag genomen had als directeur der Comédie Française. Let wel dat Fabre niet de opdracht kreeg om te Cairo een theater te stichten, want dat bestond reeds, gebouwd en beheerd trouwens door Franschen, maar om acteurs te kweeken en auteurs, om de vertolkers en hun stukken uit den grond te stampen.

Hij bracht een tijd lang door in de delta van den Nijl, en of hij slaagde of slagen zal in zijn vreemden opzet is hier de vraag niet. Maar al peinzend hoe de tooneel-kunst van het land der pyramiden worden zou, Egyptisch, Arabisch, Fellah, of Islamietisch, bezocht hij behalve de monumenten der Pharao's ook de school voor godsdienstig onderwijs van El Azar. Verschillende lezers die Egypte passeerden herinneren zich waarschijnlijk een dier magere, kortgebaarde mannen, onder groenen tulband, die gezeten met gekruiste beenen en leunend tegen een zuil van de Moskee den Koran verklaren aan een groep leerlingen die rondom hem hurken in dezelfde houding. Wat hij zegt verstaat de Europeaan doorgaans niet. Doch een enkele trek kan het suggereeren. De Fransche regeering, gewoonlijk uiterst liberaal op dit punt van zaken en die alle soorten van proselytisme door de vingers ziet, heeft aan de studenten harer Afrikaansche bezittingen het bezoek van El Azar verboden. Deze plaats is meer dan gewijde grond. Het is de heilige haard van het Panislamisme, het Panarabisme, en misschien of wellicht van het Egyptische nationalisme der toekomst, ofschoon verscheidene der actueele leiders van de Wafd positivisten zijn en agnostici op Europeesche wijze.

Dit verblijf in Egypte, bezet door de Engelschen, gecultiveerd door de Franschen, bewerkt door de Italianen, en waar onvermoede passies woelen, is de aanleiding van ‘Paris-Babel’, het drama waarmee Emile Fabre zijn kunstenaars-arbeid, onderbroken door de leiding der Comédie Française, hervat heeft en dat met evenveel succes als verbazing begroet is in het Odéon. Oorspronkelijk had het werk ‘De Profeet’ moeten heeten. De auteur echter verving een titel die den inhoud aangeeft door een opschrift dat horizonnen ontvouwt en nog meer laat raden.

Parijs ontdekt

Meen niet inderdaad dat Fabre's tragedie speelt onder den Egyptischen hemel waar alles nog brandt en kookt onder den gloed der nabije woestijn. Neen, als de held een leerling kan zijn der school van El Azar, de gansche handeling ontwikkelt zich te Parijs. Dit is het origineele, het merkwaardige, men mag zeggen het sensationeele van ‘Paris-Babel’. De Franschman ontdekt niet alleen een ongekend Oosten en de zeldzame fatamorgana's, die onder menigen schedel opglanzen voor het innerlijk oog. Hij ontdekt ook zijn eigen stad en een deel harer geheimen. Want als hij globaal weet waar de duizenden uitgewekenen van Europa, Azië en Afrika, ballingen, vluchtelingen, fortuinzoekers, getrokken naar de Ville-Lumière als vogels en vlinders door den vuurtoren, hun hoofdkwartier opsloegen, zich instinctmatig hergroepeerend naar het land hunner afkomst of naar de kleur hunner ideeën, de Israëlieten kampeerend in het aristocratische Parc Monceau, de Joden rondom de burgerlijke Rue Richer, de Karpaten en Pollakken in de schooierige Rue des Escouffes, de revolutionnairen en nationalisten van allerlei schering op den Montparnasse, de Franschman heeft daarentegen nooit bevroed wat er in al die koppen rondspookt en wat zij uitbroeien.

Zoo streek het plebs van het Oosten neer, niemand weet waarom, rondom de kerk van Saint-Médard, in 't hartje van het Quartier Latin, niet ver van de Sorbonne, dicht bij de ‘Mont de Paris’, het graf van Sainte Geneviève, schutspatrones der stad, in de buurt der Ecole Polytechnique, en daar toont Emile Fabre deze gebruinde, gelooide zwervers in hunne holen, met hun ongebreidelde droomen. De hoofdpersoon Ahmed, neef van een emir die vermoord werd omdat hij broederschap preekte tusschen Arabieren en Joden, draagt dan ook geen boernoe en groenen tulband maar een colbertje en een deukhoed. Deze jonge godsdienststichter, in wien de mystieke deugden voortleven van zijn oom Selim, zijn onverschrokken offervaardigheid, zijn onthechting aan alles wat aardsch is, verdient zijn dagelijksch brood in een timmermanswerkplaats. De leer, waarvoor Selim stierf (‘Gij zult nooit de sterksten zijn door geweld. Wie geweld gebruikt zal altijd overwonnen worden door de Europeanen. Begrijp dat alleen de liefde u zal bevrijden.’) deze leer verkondigt hij niet onder de togen eener Moskee, maar in de kelders der beruchte en slechtbefaamde Arabische café's der Rue Mouffetard. waar sinds menschenheugenis het ergste uitvaagsel gehokt heeft naast het intellect. In die kelders, bevolkt met het kakelbonte uitschot van alle rassen godsdiensten en politieke tendenties (knap, levend en met buitengewone verscheidenheid van toets door Fabre geteekend) zal Ahmed zijn geduchtste tegenstanders ontmoeten. Het dramatische conflict ontstaat door de tegenstelling dezer internationale van den geest met de internationale van het geld, waarvan Parijs eveneens een der hoofdkwartieren was sinds langen datum, en het nog meer werd naarmate het geld uit autarkische landen wegvlucht naar de liberale staten.

Zaken...

Want zelfs in de armoedzaaierige Rue Mouffetard kan men zaken doen. Een bende speculanten, onder leiding van Eripian, een Levantijnschen affairist, heeft een petroleumterrein bemachtigd. Er is echter niemand, geen Engelschman, geen Franschman, geen Rus om de orde te handhaven, en waar olie borrelt moet vrede heerschen. Onder zijn ras-genooten heeft de timmerman Ahmed genoeg befaamdheid om bekend te zijn bij Eripian en zijn bende. Eripian probeert den Arabischen vredesapostel te benuttigen. Hij biedt den verkondiger van het nieuwe geloof millioenen aan om zijn ideaal te verwezenlijken. Ahmed wenscht geen marionet te zijn in de handen van een zakenman, en weigert hoewel stemmen hem roepen uit het binnenste der woestijnen, hoewel vlammende zielen hem wachten. De Arabische heilige maakt zich Eripian tot doodsvijand. Hij heeft nog andere haters, de ontelbare revolutionnairen, rooden en zwarten, die zijn invloed willen uitbuiten. Hij zou bezwijken onder hun wapenen als er geen Magdalena was om hem te redden door zich voor hem te offeren. Deze Magdalena is in Fabre's drama de eenige persoon van Fransche herkomst. Zij is opgevoed als vondelinge, drijft handel in haar bekoorlijkheden, en werd door Eripian meegebracht uit het Oosten. In tegenwoordigheid van Ahmed, die onontvankelijk is voor elke gratie welke geen hemelsch doel heeft, en gelijk de Magdalena der Schrift voor dien anderen Timmerman (op het tooneel zijn zulke toespelingen die vaag blijven geoorloofd) ontsteekt zij in een hartstocht zonder wereldsch uitzicht en die zich gaandeweg loutert in het vuur van Ahmed's geest. Als Ahmed ten laatste ook bespied, verraden, achtervolgd wordt door de Joden, wier dochter hij weigert te trouwen, als hij tusschen de furieuze passies en instincten welke uit de kelders van de Rue Mouffetard opflakkeren geen uitweg meer ziet, zal Magdalena zich als zoenoffer tusschen hem en zijn moordenaars werpen en vallen. Maar Ahmed blijft voor zijn roeping gespaard.

Wat kan een observator die van de Spree of van de Tiber zou zijn afgezonden om het moreel van Frankrijk te verkennen, noteeren bij een tragedie welke door haar onderwerp, door de magistrale behandeling, door de universaliteit, de meesterschap waarmee de schrijver zich beweegt in de hoogste en laagste regionen der gedachte, zoover uitstijgt boven het gebruikelijke Parijsche peil en ondanks de variëteit der vele verheven en pittoreske gezichtshoeken welke zij fantastisch belicht, niet minder toeschouwers trekt dan een vulgaire klucht of een sensueele revue? Hij kan zich slechts verbazen over de menigvuldigheid van het Fransche bevattingsvermogen. Maar waarom zou ‘Paris-Babel’, dat toppen en diepten omvat, minder, een symptoom zijn dan de stapels vuil linnengoed der ‘Parents terribles’ van Jean Cocteau? Er is van alles noodig om een wereld te maken zegt hier een oud spreekwoord. En als het slechtste niet ontbreekt, het beste mankeert ook niet, zooals wij verder zullen zien.

[verschenen: 6 januari 1939]