Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Pro en contra Frankrijk

Het Fransche tooneel als spiegel van den tijd. - Een stuk van Cocteau dat naar ontbinding ruikt.

Parijs, 17 December 1938

Men kan zich voorstellen dat een der dictatoren die den aardbol schudden als een kind zijn rammelaar, een observator heeft gezonden naar Parijs met de speciale opdracht om rapport uit te brengen over de geestesstemming in de Fransche hoofdstad bij het aanbreken van den winter 1938. Want niets is nuttiger voor het maken van plannen dan de gesteldheid te kennen van het terrein waarop men gaat manoeuvreeren. En hoewel in den loop van dit jaar reusachtige en ongehoorde sommen zijn besteed voor het kneden der gemoederen (alleen van de Spree, zegt men, kwamen binnen vijf maanden twee honderd duizend pond sterling), blijven er netelige onzekerheden betreffende de grondgegevens van het probleem.

Om den pols te voelen eener natie, vooral wanneer een belangrijk deel der ‘publieke opinie’ gekocht is, zoo niet door den een dan door den ander, bestaat er geen betere gelegenheid dan de schouwburg. Men heeft daar tegelijk den auteur, die mag gelden als de min of meer intuïtieve tolk van wat er omgaat in het hart en de nieren zijner tijdgenooten, en tegelijk de reflexbewegingen der tijdgenooten die hij doorgrond heeft en aan wie hij zijn spiegel voorhoudt. Op den zelfden dag dus dat de observator uitstapt van zijn vliegmachine of van zijn pullman, bespreekt hij plaatsen in het Théâtre des Ambassadeurs. Daar speelt Alice Cocea, voor wie zich enkele jaren geleden de pleegzoon van wijlen Philippe Berthelot, directeur van den Quai d'Orsay, voor den kop schoot. Berthelot stierf kort daarop van verdriet en de actrice, na eenige deining, vaart er niet slechter om. Een echt-Parijsche situatie. Elken avond is de schouwburg vol.

‘Les Parents terribles’.

Het stuk dat zooveel menschen trekt heet ‘Les Parents terribles’, variant en pendant van ‘Les Enfants terribles’, het laatste product van den Parijschen Alcibiades Jean Cocteau, die, altijd op zoek naar een sensatie, den eenen keer geknipt wordt in een clandestiene opiumkit, den anderen keer een aan lager wal geraakten wereld-kampioen-bokser met veel bombarie vlottend maakt, en ondertusschen op geregelde tijden een letterkundigen arbeid aflevert welke geregeld geroemd wordt als een chef-d'oeuvre. Hij is zonder twijfel het prachtigste specimen van het intellectueele type dat op sommige lieden aan de overzijde van den Rijn werkt als een veer achter in de keel.

‘Les Parents terribles’ zijn een gezin zonder naam waarmee de schrijver waarschijnlijk wil aanduiden dat het legio is. De vader heet Georges, de moeder Yvonne, de zoon Michel, die zijn moeder echter ook Sophie noemt in de vele oogenblikken van uitbundigheid. Het trio nestelt in een huis dat zij ‘de woonwagen’' gedoopt hebben. Er is geen kamer zonder onafgehaald bed, en in een hoek slingert steeds een hoop vuil linnengoed. Deze twee requisieten, zooals wij weten sinds de vorige expositie der surrealisten, zijn, met de zwarte steenkolenzak, de nieuwste symbolen van den toon, den geur en de kleur der twintigste-eeuwsche civilisatie, dit wil zeggen gelijk de surrealisten haar believen te zien en uit te beelden. Het stelletje (jammer dat er geen dochter is) leeft op kosten van tante Leonie, een zeer ordelijke oude vrijster, zuster van Yvonne, die vroeger verkikkerd was op Georges, Yvonne's man.

Vader en zoon

Het drama begint op een der onafgehaalde bedden waar de moeder zich huilend en tierend in bochten wringt, doodelijk ongerust omdat haar zoon Michel den nacht buitenshuis heeft doorgebracht. Paniek in den woonwagen. In een handomdraaien krijgt Yvonne het op de zenuwen en probeert zich te vergiftigen, maar gelukkig dient tante Leonie haar een tegengif toe. Dan verschijnt de zoon, vijf en twintig jaar oud, en een charmante jongen. Hij werpt zich languit op het bed der moeder, overlaadt haar met zoenen, en vertelt dat hij een maitresse heeft, zijn Madeleine, boekbindster van beroep, twee en twintig jaar, verrukkelijk, en dat hij met haar wil trouwen. De moeder wordt woedend, briescht als een getergde leeuwin, en krijgt ditmaal stuipen. Met moeite wordt de furie gekalmeerd terwijl de vader zijn zoon laat opbiechten. Wij wonen het tooneeltje niet bij, maar er blijkt uit dat de maitresse van den zoon eveneens de maitresse is van den vader, die haar op den koop toe onderhoudt. Omdat Michel niet veel geld heeft, spijkert Madeleine wat bij. Met het geld van vader. Om deze eenigermate scheeve positie, waarvan Michel en Madeleine onkundig zijn en die Georges in de diepste neerslachtigheid dompelt, te beredderen zoo goed of zoo kwaad als de omstandigheden toelaten, verzint de vader een list welke past bij de atmosfeer van den woonwagen.

Hij eischt van Madeleine dat zij zich tegenover Michel beschuldigt een derden minnaar te hebben. Die denkbeeldige minnaar zal zelfs verlaagd worden tot een soort van souteneur om den breuk en de scheiding der twee geliefden te vergemakkelijken. Eerst weigert Madeleine, daarna stemt zij toe. De geheele woonwagen transporteert zich naar haar domicilie. Michel overstelpt zijn beminde met de liederlijkste verwijten. De moeder is in de wolken, de vader in zijn sas. Maar gedurende de pauze komt tante Leonie tusschenbeide. Zij overreedt Georges om zich niet verder tegen het huwelijk te verzetten. De jongelieden worden verzoend en vader geeft zijn zegen over de verbintenis. Dan echter stijgt de woede der moeder tot delirium. Opnieuw vergiftigt zij zich en ditmaal vindt men geen tegengif. Krijsend, huilend, gillend, jankend sterft zij onder onze oogen en blaast den adem uit in een eindeloozen doodstrijd. Na het laatste gereutel spreekt tante Leonie de slotwoorden: ‘Nu is alles in orde’. En de geliefden gaan bij stilzwijgende overeenkomst een mooie en stellig veelbelovende toekomst tegemoet.

Luchtje van ontbinding

Hierbij noteert de degelijke observator: De Franschen, van het schellinkje tot de loges, die van enthousiasme trappelen voor zulk een melo-dramatischen draak, opgefleurd met een vernisje van litteratuur, hebben zonderlinge begrippen omtrent moderne tooneelkunst, wat tenminste den inhoud betreft, want de vorm, vertolking en mise-en-scène, is onberispelijk. Maar nog zonderlinger begrippen hebben zij over orde, familie en moraal, in ieder geval op de planken. Men moet aannemen dat het hun ontbreekt aan de elementairste fijngevoeligheid, en ook aan een minimum verbeelding, daar zulke schuine complicaties, in levenden lijve vertoond, belangstelling bij hen kunnen wekken en zelfs geestdrift. Een onderwerp als van ‘Les Parents terribles’, juist omdat men 't als normaal beschouwt, hetgeen niet voldoende vergoelijkt of verklaard kan worden door de dikhuidigheid of de vergroving van den auteur en zijn publiek, een dergelijk milieu zweemt naar de ergerlijkste anarchie en wasemt een walgelijk luchtje uit van ontbinding. Men kan zich een maatschappij, een volk dat zich geestelijk voedt en verkneutert met zulken opgedirkten afval, moeilijk voorstellen in een staat van gezondheid.

Zeker is er iets rottende in 't brein van Jean Cocteau, en voor zooverre hij een bloem van het geraffineerdste Fransche intellect belichaamt mag men gelooven dat er iets rot in Frankrijk. De graad van decadentie, welke een verschijnsel als ‘Les Parents terribles’ aanwijst, is sterk genoeg om er later en a posteriori een eventueele instorting mee toe te lichten. Zoolang evenwel die instorting niet heeft plaats gegrepen kan men niet voorzichtig genoeg zijn met anticipaties. Vóór 1914 reeds was Cocteau, futuristisch jong dichter toentertijd, een kronkel in de Fransche hersens, een kronkel waarop men de negatiefste verwachtingen had mogen baseeren. Maar omstreeks 1914 reeds was Cocteau niet het geheele Fransche hersenstelsel, en zelfs geen belangrijk deel ervan, gelijk de evenementen getoond hebben. Behield het volumen dat hij inneemt dezelfde proporties of vermeerderde het? Men kan dat niet objectief vaststellen. Doch gelijk hij zich in 1914 uitmiddelpuntig bewoog onder zijn landgenooten, zonder direct of zijdelingsch contact met de hoofdstroomingen, zoo mag men vermoeden dat hij ook in 1938 niet méér vertegenwoordigt dan een capricieuze vertakking van ondergeschikt belang, een dier grillen welke het Fransche temperament kruiden zonder tot consequenties te voeren.

Het is in ieder geval, merkwaardig dat een auteur in den zomer van 1938, onder de algemeene beklemming, een stuk kon schrijven dat zoo weinig verband en voeling houdt met de overwegende gewaarwordingen zijner natie. Zulke auteurs kunnen talent bezitten, maar het ware overdreven om ze voor profeten te laten doorgaan. Het zou overigens roekeloos zijn om een oordeel te vestigen op een kunstenaar die niet de eenige is onder zijn landgenooten. Om conclusies te trekken moet men over ernstiger gegevens beschikken dan de gepeperde wissewasjes en de scabreuze drakerigheden van het Théâtre des Ambassadeurs, dat evenmin het eenige tooneel is van Parijs.

Het tweede theater dat de observator bezocht was L'Odéon, waar ‘Paris-Babel’ werd opgevoerd van Emile Fabre. Zijn notities over dit drama zullen het onderwerp zijn van een volgenden brief.

[verschenen: 4 januari 1939]