Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Het eeuwfeest van Bizet

Een muzikaal genie, dat systematisch werd miskend en onderschat.

Parijs, 25 Oct. 1938

Honderd jaar geleden, op den dag af, werd te Parijs, in het gezin van een gewoon zangleeraar een kind geboren dat van zijn ouders de ietwat pompeuze voornamen ontving van Alexandre-César-Léopold, en dat zij eindigden met eenvoudig te noemen Georges. Het was onder den naam Georges Bizet dat de auteur van L'Arlésienne en Carmen den wensch vervulde dien zijn vader vanaf zijn jongelingsjaren gekoesterd had: het daglicht te schenken aan een muzikaal genie, wat hem gelukt is. Op zijn vierde jaar werd Georges voor de piano gezet. Tusschen zijn veertiende en achttiende behaalde hij alle eerste prijzen op het conservatorium. Op zijn zeventiende schreef hij de symphonie welke drie kwart eeuw voor verloren gold en die in 1933 werd teruggevonden. Men behoeft slechts de zingende, penetrante en zeldzaam zielsvolle melodieën te hooren van het Andante en het Scherzo (His Masters Voice graveerde een uitstekende gramofoonwedergave van dit werk) om de zekerheid te hebben dat de ontvankelijkheid, de frischheid van Georges' gemoed niet in 't minst door de vaderlijke dressuur geschaad is. Tusschen die twee menschen bestonden dezelfde intieme banden welke Mozart verbonden aan zijn vader. In hun beider levensloop trouwens ontmoet men menig punt van overeenkomst, met verergerde omstandigheden voor Bizet. Evenals Mozart was Bizet de grootste pianist van zijn tijd (Berlioz heeft 't gezegd, Liszt heeft 't bemerkt), doch hij bleef als zoodanig onbekend. Beiden hadden buiten hun muziek dezelfde positieve nuchtere, gelijkvloersche levensopvatting, wat onze tijdgenooten Bizet nog niet konden vergeven (alsof zij in de hoogste sferen leefden!) toen enkele jaren geleden zijn brieven gepubliceerd werden. Beiden hebben zich moeten overwerken. Beiden werden door het lot gebannen in een milieu dat hen niet begrijpen kon en van alle kanten remde. Beiden vonden den dood aan het einde van hun moeiten zonder hun onmetelijk genie ten volle te hebben kunnen realiseeren. (Tot waar had Mozart na zijn laatste symphonieën kunnen stijgen als hij ook maar den ouderdom bereikt had van Beethoven?) Beiden hebben de grammatica of syntaxis der muziek nauwelijks verruimd, maar daarentegen zuiver innerlijke waarden toegevoegd aan hare spraak. En ten slotte stierven beiden op den leeftijd waar de kunstenaar zich bewust begint te worden van het heelal dat hij in zich draagt en rondom zich. Toen Bizet op 3 Juni 1875 stierf aan een kwaal die zich aanvankelijk liet aanzien als een angina maar bliksemsnel ontaardde in een doodelijke keelontsteking waren de laatste woorden die hij zei tot een bloedverwant: ‘Hoe zal je dat mijn vader kunnen mededeelen?’

Het sloeg middernacht toen hij de oogen sloot te Bougival, en te Parijs viel het scherm over het vierde bedrijf van Carmen, de 33ste opvoering van zijn laatste werk, dat zich geenszins aankondigde als een wereld-succes en juist recette genoeg maakte om zich te handhaven op het répertoire. Tientallen malen heb ik te Bougival (een half uur rijden van Parijs) voor het huis gestaan waar dit meesterstuk gecomponeerd werd en waar Carmen's schepper overleed. Het ligt in een bocht waar de openbare weg en de Seine over een korten afstand evenwijdig loopen. Bizet keek uit over een landschap van vlakke groene weiden, afgezoomd met wilgen en popels, dat men de uiterwaarden der rivier zou kunnen noemen, 's winters meestal onder water, en Hollandsch aandoend. Niets specifiek Fransch langs den horizon, en nog minder Spaansch. De woning van één verdieping is een nauwelijks gestileerde kubus, met een klein tuintje aan de achterzijde. Het huisje van een modest burgerman, en als zoodanig geeft het een nauwkeurig beeld van de sociale positie welke bij zijn dood werd ingenomen door den meester, die alles tezamen gerekend voor den nazaat een kapitaal vertegenwoordigde van minstens één milliard. In den voorgevel is een marmeren gedenkplaat gemetseld aan welks gulden letters de tand des tijds reeds geducht geknaagd heeft. Dat was goedkooper en rendabeler dan het huisje in te richten als museum. Parijs, de stad der duizend-en-één straten en standbeelden, heeft nog steeds geen Rue Bizet, noch eenig gedenkteeken.

Niet erkend

Men moet zich dan ook, ondanks de enkele feestelijkheden waarmee Frankrijk zijn honderdsten geboortedag vierde, geen illusies maken over den rang welken Bizet inneemt in de representatieve muziek-wereld. De componist die door Nietzsche werd uitgeroepen als symbool der levenwekkende zon (‘Ill faut méditerraniser la musique’ gebood de filosoof) wier glanzen den ganschen Wagner in schaduw stelde, de componist in wiens klanken Nietzsche een middel tot zelfvolmaking gevonden had, de componist die aan de Spanjaarden het besef gaf eener nationale muziek (zonder daarom minder Fransch te zijn, en zonder ooit verder gereisd te hebben dan Bordeaux), de componist die, onder een schijn van gemakkelijkheid, voor geen enkel klassiek of modern meester onderdoet in technisch, contrapuntisch, harmonisch en melodisch raffinement, de componist die met twee werken (L'Arlésienne en Carmen) over den geheelen aardbol alle records slaat van opvoeringen-cijfers, die componist, in zijn essens even onnavolgbaar als Beethoven, wordt door zijn collega's meer geduld als onontkomelijk feit, dan gewaardeerd en erkend in zijn juiste beteekenis. Zeker schrijft men niet meer gelijk de critici der première van Carmen, dat zijn muziek een hazepeper is zonder haas, dat hij met een enorm talent de melodische bekoring vervangt, dat hij zijn weg nog zoekt, dat hij van a tot z in grijze tinten blijft, dat Carmen noch scènisch noch dramatisch is, dat zijn opera een lange rij is van compromissen, of ander gebazel van hetzelfde ongeloofelijke kaliber. Maar als het publiek, om een haast ondenkbare veronderstelling te maken, zich van Carmen en L'Arlésienne afwendde zou er in Frankrijk niet één musicus te vinden zijn om met eenige overtuiging en oprechtheid te protesteeren tegen het verlies van een intrinsiek, onschatbaar muzikaal en menschelijk document. Er zijn honderden détails in het populaire oeuvre van Bizet (om slechts te citeeren: de lage en zachte trompet uit het laatste tusschenspel van Carmen, waarin zooveel huivering en gloed gecondenseerd ligt) welke ‘de kenners’ nog steeds niet vermoed hebben, doch wier verborgen effect onfeilbaar doordringt tot den onbevangen hoorder.

Die moeilijk te verklaren systematische miskenning en onderschatting is ten slotte van weinig gewicht of belang voor de muziek-cultuur omdat de geest blaast waar hij wil. Zeker, wie zich rekenschap kan geven wat Bizet's jeugd-symphonie (enkele vage echo's van Mendelssohn daargelaten) bevat aan diepe, natuur-echte originaliteit, aan lichtwerpingen naar een verre toekomst, maar waarover een sluier viel, en die werden uitgeschakeld, om pas veel later in vollen luister op te stralen bij een Bruckner b.v. (de middenstukken van het eerste deel zijn hiervoor typeerend) wie zich daarvan eenmaal vergewist heeft, zal nimmer kunnen luisteren naar dit werk zonder dat de vreugde en de bewondering zich kleuren met een gevoel van rouw om het onvoltooide, om het gebrokene in Bizet's ontluiking. Wegens duistere oorzaken, die men aanvaarden moet omdat zij zijn en gelijk zij zijn, was het Bizet niet vergund zich meer dan tweemaal te verwezenlijken in een muziek welke aan alle discussie en alle critiek ontsnapt. Het is waar dat dergelijke gunst slechts aan zeer weinige kunstenaars uit de tweede helft der negentiende eeuw te beurt viel. En 't is waar dat wij altijd het vierde bedrijf van Carmen zullen hebben om ons te verzoenen met een onbegrijpelijk tragisch raadsel, het vierde bedrijf, dat niemand ooit heeft kunnen bijwonen, ook niet in de erbarmelijkste vertolking, zonder te schokken, te sidderen en zich gevitaliseerd te voelen in het contact met een onsterfelijke strooming, een stroom zóó machtig dat zelfs de herinnering eraan volstaat om een sensatie te wekken van geluk.

[verschenen: 9 november 1938]