Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

De man van de straat

Hoe Parijs Hitler hoorde en hoe het op zijn woorden reageerde.

Parijs, 14 Sept. [1938]

Met alle ooren gespitst hebben wij Maandagavond 12 September aan de Radio gehangen, wachtend op de machtige stem uit Nürnberg, waarvan men dagen tevoren gezegd had dat zij ons de naaste en de verste toekomst zou voorspellen.

Toen de kantoren, winkels en fabrieken sloten ging dan ook niemand naar huis. Overal schaarde men zich om een radio-post of om een simpelen loud-speaker, die waren geïnstalleerd op alle café-terrassen, in de meeste kruideniersmagazijnen en langs de gevels van alle kranten-gebouwen. De avond was tooverachtig zoel en in de dalende schemering ritselden nauwelijks de vergelende boombladeren. Door de lucht zweefde reeds het vermoeden van een volle maan, stil, stralend en vol raadselen, die onderweg was, komend van de antipoden.

Nationaal instinct

De straten zagen zwart van de menschen, wier overgroote meerderheid geen Duitsch verstond. In ieders binnenste echter was iets aangeroerd dat men de zenuw der samenhorigheid zou kunnen noemen, en wat hen te hoop dreef. Zoo verzamelen zich de musschen en de spreeuwen in den naderenden avond en veranderen de struiken in fonteinen van gekwetter. Zoo hurken de dieren bijeen wanneer een onweer aandreigt of een boschbrand. Het was de tweede maal dezen zomer, en ook de tweede maal na 1914, dat ik in het Fransche volk den geest van den stam voelde ontwaken en dat ik alle individueele gewaarwordingen zag vervloeien en oplossen in een collectief instinct. Om een duistere maar doorslaande reden had men behoefte zich schouder aan schouder te weten. Die menigte was volmaakt bedaard. In den morgen had een regeeringscommuniqué de natie geprezen wegens haar kalme, raisonnabele houding (na de snoevende, potsierlijke, beleedigende redevoering van Maarschalk Goering) en unaniem had de massa dien lof opgevat als een vriendelijke wenk om in dezelfde onverstoorbaarheid te volharden.

Lyrische praal

Te klokslag zeven schaterde eensklaps het glanzende C-groot-accoord en galmden de statige, onwrikbare toonladders van het Voorspel der Meistersinger von Nürnberg. Gelukkig raakten wij vertrouwd met dit werk, anders zouden wij vanaf de eerste stonde verpletterd en getemd zijn geweest door zooveel lyrische praal en extatische zekerheid. Want het kan niet geloochend worden dat het muzikale en het decoratieve gedeelte der nazistische plechtigheden (alles wat verband houdt met de opera) getuigt van een magistraal, spontaan, sterk begrip voor de ensceneering van schoonheid en grootheid, in zonderlinge tegenstelling tot de artistieke nulliteit hunner oratorische manifestaties, die op geen stukken na vergeleken kunnen worden met beroemde namen uit het verleden, en welker de stilistische, litteraire onbeduidendheid (reeds hinderlijk in Mein Kampf) nimmer den toets kan doorstaan van zwart op wit gedrukt, gelezen en geanalyseerd te worden, zooals verschillende redevoeringen b.v. van Jaurés of Clemenceau, die tegelijk meesters in den stijl waren en meesters in een meesleepende voordracht. Daarentegen moet erkend worden dat de Nazistische Duitschers de eenigen zijn onder alle volkeren (en de eersten na de Grieken en na de Middeleeuwen) die de hooge kunst van authentieke, soevereine meesters als Wagner en Anton Bruckner hebben kunnen mobiliseeren voor populaire, massale betoogingen. Het merkwaardigste is dat dit geenszins vloekt met Bruckner en Wagner. Integendeel (en dit geeft aan de Hitleriaansche dynamiek een demonisch karakter, omdat het haar schijnt te identificeeren met een cosmischen toon, met een Vox Mundi), integendeel: die apotheose stond als een filigraan van geheime inkt geschreven achter de noten der twee, die zoolang golden als onbegrepen ‘toekomstmusici’, Wagner en Bruckner.

Hitler's stem

Geaureoold nog door de slot-fanfares der verrukkende ouverture teekent de stem van Hitler zich af op een plotselinge stilte. Zijn exordium is een deceptie. Het heeft accent, maar niet het accent dat men ducht en nochtans wenscht als een vervolg op de bevlogenheid der melodieën. Het is louter retrospectief, een historisch overzicht van de geschiedenis der Nazistische Partij, en interesseert de Franschen niet, die zich zin voor zin het gesprokene laten resumeeren door welwillende vertalers waaraan het niet ontbreekt in het dichte publiek. De betoovering is verbroken. Al knetteren later de woorden als vlammend rijshout, of al perst de spreker de lettergrepen soms uit zijn keel alsof een woede hem den strot toesnoert, de begoocheling, de hypnose (verwekt door de muziek) zal niet worden hersteld. De Franschen zijn ontnuchterd en gedesillusioneerd.

Wat hadden zij dan willen hooren uit het mysterieuze, sprookjesachtige Nürnberg, traditioneel bekend om zijn kinderspeelgoed? Gaarne hadden zij vernomen wat dat eigenlijk is de Sudeten. Zij kennen vaag de Tsjechen (met hun curieuze manie om tweeklanken te verhaspelen spreken zij uit ‘de Steken’, ‘les Stéso’) omdat een aantal Tsjechen als arbeiders en dienstboden naar Frankrijk kwam afgezakt. Maar ‘Sudeten’ beduidt voor hen een duister, mythologisch woord, een geluid zonder inhoud, waarmee ze niet het minste contact hebben. Opeens zijn die Sudeten uit de lucht gevallen. Een paar maanden, een jaar geleden bestonden zij nog niet of nauwelijks. Plotseling verschijnen zij als duivels uit een doosje, zetten Europa ondersteboven, brengen de lont bij 't kruit, stellen zich aan als bezetenen, maken ieder overstuur en drijven een wereld naar de randen van afgronden.

‘Is dat nu alles?’

Nog liever hadden de Franschen vernomen uit den mond zelf van den ontketenden, brieschenden profeet, welke bezwaren de Sudeten eigenlijk hebben aan te voeren tegen de Tsjechen, welke kwellingen, martelingen, zij, hun voormalige onderdrukkers, hebben te verduren van de Praagsche tyrannen. Want dit is nog een grooter en dieper raadsel dan de Sudeten zelf. En zij kunnen ternauwernood een lach bedwingen wanneer de heftige redenaar als grieven opsomt dat de Sudeten geen liederen mogen zingen welke de Tsjechen niet bevallen en dat zij elkaar niet mogen groeten op een manier welke de Tsjechen mishaagt.

Is dat alles? Inderdaad, dat is alles. In elk geval is het 't eenige preciese, frappante wat Hitler citeert in een redevoering van vijf kwartier. Daarom dus zouden de naties van Europa elkaar gaan uitmoorden en afslachten? Omdat de Sudeten niet mogen zingen naar verkiezing? Maar laat een zekere minoriteit, die nog niet geheel is uitgestorven in Duitschland, eens probeeren de Internationale of de Marseillaise aan te heffen? Laat zij eens probeeren om te groeten met opgestoken vuist, volgens de meer en meer in onbruik rakende mode van het Front Populaire! Laat een Oostenrijksche minoriteit eens probeeren legitimistische gevoelens te vertolken! Laat men eens probeeren om Jood te zijn (is dat geen minoriteit?) of zelfs Christen op een wijze welke de Nazi's mishaagt! De concentratiekampen en de gevangenissen openen automatisch hun deuren voor deze vermetelen.

De gemiste kans

De opsomming der Sudeten-grieven, de paskwillige wanverhouding tusschen de mogelijke oorzaak en de schrikbarende gevolgen, haalde de Franschen voorgoed uit hun Wagneriaanschen droom en plaatste hen brutaal in een sfeer van paradox, nonsens, willekeur, overdrijving, opgeschroefdheid, veinzerij en auto-suggestie. Toen een half uur na het einde der redevoering de extra-edities der dagbladen werden uitgeschreeuwd met een kersversche vertaling van het gesprokene wierpen de menschen zich in drommen op de venters alsof men zich haastte een rectificatie, een naderen uitleg te vinden in een volledigen tekst.

Tot diep in den nacht bleef de Parijsche bevolking op straat, verslonden in de lectuur der kranten. Maar een naderen uitleg, een aannemelijke motiveering vond men niet. En nooit waarschijnlijk zal Adolf Hitler weten welk een unieke, welk een onschatbare gelegenheid hij gemist heeft om de Franschen te winnen voor zijn handelingen, of tenminste om twijfel uit te strooien aangaande de rechtvaardigheid der zaak welke de Franschman geroepen kan worden te verdedigen.

[verschenen: 28 september 1938]