Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Aan een zijden draad

Het vernietigende Damocles-zwaard is uitgehangen, langzaam slijt de draad waaraan het bengelt, maar de lijdelijke menschheid is onmachtig zich te ontworstelen aan de lethargie.

Parijs, 7 September [1938]

Eerst hebben wij den tijd geteld bij dagen, bij dagen die voorbijschreden als de beelden in de bioscoop welke worden afgedraaid in vertraagd tempo. Dat was omstreeks 21 Mei toen Frankrijk op 't punt stond te mobiliseeren. Daarna telden wij den tijd bij weken, bij weken die vervlogen als de schaduwen over een zomerland wanneer een wolk langs de zon trekt. Ten slotte tellen wij den tijd bij maanden die eeuwen beginnen te lijken zoodra wij terugwaarts zien. Een, twee, drie maanden. Wij zijn aan de vierde. De vierde maand dat het grijnzende, grimmende spook van den dood elken morgen, middag en avond in de gedachten der menschen opdoemt. Wij kunnen geen krant openvouwen waaruit het niet opstuift. Het doet niet de minste moeite om zich te vermommen. Wij ontmoeten het op de boulevards, in de badplaatsen, aan de radio, tusschen de rijpende druiventrossen, overal. Alles verlamt het. Alles vergiftigt het met zijn weeën bijsmaak van bloed en verrotting.

Weerzinwekkende nachtmerrie

De vierde maand! Sedert meer dan honderd eindelooze dagen weten veertig millioen Franschen, veertig millioen Engelschen, veertig millioen Italianen, zeventig millioen Duitschers, zooveel millioen Tsjechen, Polen, Balkaneezen, Russen etcaetera, sinds langer dan een kwart jaar weten al deze millioenen intelligente, bedrijvige wezens die over wonderbaarlijke werktuigen beschikken waarvoor de grootste genieën uit het verleden verstomd de handen in elkaar zouden slaan, sinds al dien tijd weten zij dat zij op elke minuut van het etmaal als onnoozele schapen en ossen naar een slachtplaats gedreven kunnen worden, of uitgerookt als miserabel ongedierte, of geroosterd op een onnoemelijken brandstapel, of in flarden gereten en weggeblazen als stofjes door den orkaan der bommen. Sinds meer dan drie duizend uren geeft het menschdom zich rekenschap van dat imminente en afzichtelijke gebeuren, leven zij onder de kwelling eener weerzinwekkende nachtmerrie. Al dien tijd zweven zij tusschen hoop en vrees; de ietwat onzinnige hoop van den terdoodveroordeelde die zijn hoofd reeds op het valblok legt en op het mes wacht, maar tegelijk op het mirakel eener begenadiging, en de knagende stekende vrees van iemand die aan een dreigende ramp denkt waaraan hij niet gelooven wil.

Zeldzame situatie

De situatie welke wij bijwonen en beleven is misschien niet zonder precedent, maar toch dermate zeldzaam dat zij haast als eenig mag gelden in de geschiedenis van het menschdom. Om een gelijkwaardig pendant te vinden moet men waarschijnlijk teruggaan tot den Zondvloed (toen men begon te merken dat de regen niet ophield) of tot het Jaar Duizend der middeleeuwen dat men allerwegen met ontzetting zag aantijgen als het einde der wereld. Volgens de betrouwbaarste getuigenissen echter is het niet zoo toegegaan in 1914.

Zeker had men vernomen dat er een aartshertog vermoord was doch niemand der millioenen die als consequentie daarvan zouden sterven vermoedde in de verste verte dat zijn vonnis geveld was door den dader van den aanslag.

Het duurde nog ettelijke weken alvorens de tallooze opgeteekenden eenig onraad bespeurden, enkele schaarsche ingewijden uitgezonderd. En daarin vooral verschilde 1914 van 1938 dat slechts zeer weinigen een nauwkeurig besef hadden van den jammer, den waanzin, de smart, de rouw en het berouw welke besloten lagen in de twee syllaben van oorlog. Toenmaals waren niet alleen de beraadslagingen van de meesters der aarde en hare goden gewikkeld in dikke nevels, ondoordringbaar voor het gewone oog, maar ook het duivelsche vermogen der destructieve machten die ontboeid werden was schuil gebleven achter dichte sluiers. Pas bij de eerste bliksemschichten kon men de diepte en den omvang ontwaren van de negen kringen der hel waarheen men bijna onbewust was weggedoold.

Wij weten...

Terwijl nu! Wij, en onze ontelbare tijdgenooten, jong en oud, militaire en civiele, die misschien reeds genoteerd zijn op de debet-zijde van het boek des levens, wij zijn onkundig van niets. De meesters der aarde delibereeren in het open daglicht over het zijn of het niet-zijn hunner onderhoorigen. Wij weten dat vanaf de lente hun hand weifelt over het gebaar dat beslissen zal over het wel en wee van millioenen, zooals de duim van een Cesar of een Vestaalsche Maagd in het volle circus het lot regelde van een paar zwaardvechters. Vandaag zijn die gladiatoren legio. Zij weten reeds precies wat hun te wachten staat. Zij hebben de afzichtelijkheden gelezen der verovering van Ethiopië. Op het witte scherm hebben zij de afgrijselijkheden gezien van Spanje en China. Het is hun bekend dat de ridderlijke Japanners de verdrinkende passagiers mitrailleeren van een neergeschoten handelsvliegtuig. Dat de dokters en ziekenverplegers van het hospitaal van Toledo na de inneming der stad gefusilleerd zijn als honden. Dat de Engelschen aan Lord Runciman te Praag een zending gasmaskers hebben geëxpedieerd van het laatste model. Alles geschiedt onder onze oogen. Wij zijn volmaakt op de hoogte. Men verheelt of verbloemt ons niets. Met een helder bewustzijn spelen wij de figuratie en de rollen eener tragedie waarvan elk moment het scherm kan opgaan. Wij vergewissen ons uitstekend dat er twee mannen zijn in Europa die elke seconde het sein kunnen geven van den aanvang, die zich iederen avond te slapen leggen en iederen morgen ontwaken met een gedachte aan de onheilen welke zij voorbereiden en welke een gril misschien, of een onvoorziene blunder, zal ontbreidelen.

Placetne...

Gisteren vernamen wij dat Frankrijk, als elementaire voorzichtigheidsmaatregel tegenover het tumult der Duitsche ‘manoeuvres’, de verloven heeft ingetrokken, een aantal reservisten heeft opgeroepen en de specialisten mobiliseert der mechanische wapenen. Zou het ernstiger worden dan de ernst van gisteren? Zou de wijzer op zoo onnoemelijk vele levensklokken versprongen zijn naar de vastgestelde minuut? Maken de ex-huisschilder en de ex-metselaar waarlijk aanstalten om den deksel op te lichten van hun heksenketel? Te oordeelen naar het uitzicht van straten en menschen interesseert dat geen sterveling. Waar men iets zou willen hooren dat lijkt op eenige emotie geeft niemand een kik. Men verroert geen pink. Niet enkel in Frankrijk, doch alom op de aarde verbeidt het menschdom gelaten, berustend, men zou zeggen gebiologeerd, gehypnotiseerd, roerloos en zwijgend de luim der twee Cesars, de luim welke hun duim naar boven zal richten of naar beneden. De Duitschers zelfs, die sedert weken en maanden geen handeling uitvoeren welke niet zal bijdragen tot hun verderf, schijnen in overgroote meerderheid voldaan.

Krankzinnigheid

Het is fantasmagorisch, het is verbijsterend. Zeker overtreffen de wederwaardigheden van den ex-huisschilder en den ex-metselaar, die na een paar opstootjes uit hun verdooving ontwaakten als beheerschers van twee naties, alles wat men lezen kan in Duizend-en-één-Nacht. Alvorens dit sprookje werkelijkheid werd zou elk bioscoop-directeur een dergelijk scenario behandeld hebben als grap, of afgeslagen als nonsens. Maar wat wij aanschouwen sedert vier maanden, het openlijke uithangen van een vernietigend Damocles-zwaard, het langzame slijten van den draad waaraan het bengelt, de lijdelijkheid waarin ieder schijnt te verkeeren om zich te ontworstelen aan de lethargie, om een kreet uit te stooten, dat overvleugelt het fabelachtige avontuur der twee noodlotsmannen, en zelfs al zou de afloop niet rampzalig zijn, de actie van het drama schijnt zich te ontrollen op een imaginaire planeet waar niets meer zou waaien dan vlagen van krankzinnigheid.

[verschenen: 19 september 1938]